Туган тел

ТЕМА 1

1. Текстны укыгыз. Татар әдәби теле тарихының чорларга бүленешен исегездә калдырыгыз.

Тел - кешеләр арасында аралашу коралы. Ул хезмәт процессында кешеләрнең аралашу ихтыяҗын канәгатьләндерү өчен туган, аралашу арткан саен тел дә үсә, камилләшә барган. Тел булмаса кешеләр үзара аралаша, аңлаша алмаслар, җәмгыять төзеп яши алмаслар иде.

Татар теле төрки телләр гаиләсенә керә. Бу гаиләгә тагын башкорт, казах, үзбәк, кыргыз, уйгур, чуваш, якут, төрекмән, азербайҗан, төрек телләре керә.

Тарихи чор белән тыгыз бәйләнештә, билгеле бер эзлеклелектә караганда гына әдәби тел нормаларының үсеш юлларын төгәл ачыкларга мөмкин. Гасырлар буена әдәби тел катлаулы юл үтә. Шуңа күрә әдәби тел үсешен чорларга бүлеп өйрәнгәндә телнең эчке үсеш законнарына нигезләнеп эш ителә. Халыкларның аралашуында язу барлыкка килү хәлиткеч роль уйнаган. Әдәби тел бары тик язма әдәбият мәйданга чыккач кына киң үсеш ала һәм тулы хокуклы булып санала. Татар әдәби теле тарихының чорларга бүленешен түбәндәгечә күрсәтергә мөмкин:

1. Идел буе төркисе һәм борынгы татар әдәби теленең барлыкка килү һәм үсә башлау чоры: Болгар дәүләте әдәби теле (X-XIII гасыр урталары)

2. Иске татар әдәби теленең үсү чоры: Алтын Урда дәүләте әдәби теле (XIII гасырның икенче – XV гасырның беренче яртысы)

3. Иске татар әдәби теленең нормалашып җитү чоры: Казан ханлыгы чоры әдәби теле (XV гасырның икенче яртысы – XVI гасырның уртасы)

4. Татар милли әдәби теленең үсеше өчен хәзерлек чоры (XVI гасырның икенче яртысы һәм XVII- XVIII гасырлар)

5. Татар милли әдәби теленең нормалашу һәм үсеш чоры (XVIII гасыр ахырыннан ХХ гасыр башына кадәр)

6. ХХ гасыр әдәби теле (20 нче еллардан хәзерге көнгә кадәр)

Биремнәр:

1) Тексттан мөстәкыйлъ сүз төркемнәренә мисаллар табып таблицаны тутырыгыз

исем	сыйфат	сан	алмашлык	фигыль	рәвеш

2) Түбәндәге сүзләргә фонетик анализ ясагыз

ихтыяҗын, җәмгыять, канәгатьләндерү, камилләшә, хәлиткеч

3) Тексттан сингармонизм законына буйсынмаган сүзләрне сайлап языгыз

2. Күренекле әдип Гомәр Бәшировның тел турында язган сүзләрен игътибар белән укыгыз. Халык, тел һәм мәдәниятнең бер-берсенә бәйләнеше бермы? Үз фикерегезне дәлилләр белән аңлатыгыз. Башка шагыйрь, язучыларның тел турындә әйткән сүзләрен искә төшерегез.

Тел – халыкның өзлексез байый һәм, иҗтимагый тормышның үзгәрүе белән бергә һаман үзгәрә, яңара торган чиксез бай һәм кыйммәтле күңел хәзинәсе. Бу хәзинәгә халык үзенең ничә мең еллар буена тупланган тормыш тәҗрибәсен, яшәеш турындагы фәлсәфәсен, үзенең иҗатын, гореф-гадәтен, уйларын-хыялларын, моңнарын-сагышларын, хәтта иң яшерен күңел кичерешләрен ышанып тапшырган. Шунлыктан һәр сүз, борын-борыннан ук, халыкның әманәте рәвешендә, үзе белән билгеле бер мәгънә-йөкләмә алып килә, моңарчы билгеле булмаган бик күп серләрне ачарга ярдәм итә, аларны аңлатып бирә. Телсез – халык үзе дә була алмый, халыксыз – тел дә юк. Шунлыктан телгә мәхәббәт ул бер үк вакытта халыкка да, туган илгә дә мәхәббәт дигән сүз.

(Г.Бәширов)

Дата добавления: 2015-08-20