Навука Беларусі ў другой палове ХУІІІ ст.

. Галоўным прадметам выкладання ў мясцовых навучальных установах працяглы перыяд заставалася філасофія. Адыак яе сярэднявечны змест стаў размывацца праз уключэнне ў курс асобных палажэнняў з работ Р. Дэкарта, Д. Лока, Г. Лейбніца. Пры гэтым беларускія філосафы спачатку імкнуліся прымірыць іх ідэі з састарэлымі тэорыямі Арыстоцеля і Ф. Аквінскага, але з цягам часу ўсё болыы схіляліся да наватарскага рацыяналізму (А. Скарульскі, Б. Дабшэвіч, К. Нарбут). Падобныя працэсы назіраліся і ў іншых галінах ведаў. "Бацька айчыннай фізікі" Ю. Міцкевіч у сваіх лекцыях у Віленскай езуіцкай акадэміі зыходзіў з асноўных палажэнняў ньютанаўскай механікі, хаця часам і спрабаваў аб'яднаць яе з тэалагічнай традыцыяй. Вядомыя тагачасныя гісторыкі А. Нарушэвіч і Ю. Нямцэвіч разглядалі свой прадмет як магчымасць комплекснага вывучэння палітычных, эканамічных і культурных дасягненняў папярэдніх пакаленняў. Пры гэтым акцэнт у іх творах рабіўся на гісторыю Рэчы Паспалітай і ВКЛ. Асобна можна адзна-чыць і станаўленне айчыннай астраноміі — у 1764 г. у Вільні была арга-нізавана першая абсерваторыя. Адным з ініцыятараў яе адкрыцця стаў М, ІІачобут-Адляніцкі (пазней — рэктар Галоўнай школы), які выступаў за секулярызацыю навукі і заснаванне ў сталіцы ВКЛ уласнай Акадэміі навук.

Сярод замежных навукоўцаў, што ў азначаны перыяд жылі і працавалі ў ВКЛ, у першую чаргу трэба назваць вядомага французскага вучонага Ж. Жылібера. Менавіта яго за-прасілі на пасаду рэктара Гродзенскай лекарскай школы. У час свайго жыц-ця ў Беларусі навуковец займаўся вывучэннем мясцовай прыроды і якраз па яго ініцыятыве ў Гродне быў заснаваны першы ў краі батанічны сад.

У грамадска-палітычнай сферы асветніцкія ідэі праявіліся ў імкненні часткі прагрэсіўнай шляхты і магнатаў да рэфармавання саслоўнай манархіі Рэчы Паспалітай (А. Чартарыйскі, I. Храптовіч, I. Патоцкі, Г. Калантай). Іх ідэалам быў запазычаны ў Францыі вобраз "асветнага манарха". Знайшлі ў беларускім грамадстве шчыры водгук і прапановы французскіх фізіякратаў, пад уздзеяннем тэорый якіх усё часцей выказвалася меркаванне аб неабходнасці хутчэйшай адмены прыгоннага права і паляпшэння ўмоў жыцця сялян (Ю. Паўлікоўскі, Д. Пільхоўскі, Я. Ясінскі).

Свецкі жывапіс XVIII ст. пад уплывам Францыі стаў больш манер-ным, а ранейшы псіхалагізм вобразаў замяніла знешняя тэатральнасць і бутафорнасць. Падкрэсленая ўвага стала надавацца адлюстраванню багацця адзення, пышнасці акружэння — партрэты Г.Ф. і М. Радзівіл (1746), М.К. Агінскага (пасля 1754), Станіслава Аўгуста (1783). Разам з тым пад уплы-вам Асветніцтва ў Беларусі з 1760-х гг. пачаў распаўсюджвацца новы стыль — класіцызм. Творам жывапісу пры гэтым стала характэрна ўраўнаважа-насць кампазіцыі, рацыяналістычыая яснасць мастацкіх вобразаў, лагіч-насць каларыстычных рашэнняў. Заснавальнікамі айчыннай класічнай мас-тацкай школы сталі прафесары Віленскай Галоўнай школы Ф. Смуглевіч і Я. Рустэм, якія працавалі пераважна ў гістарычным і міфалагічыым жанрах.

Далейшае развіццё ў XVIII ст. атрымала і афармленне інтэр'ераў ай-чынных храмаў. Для фрэсак таго часу былі характэрны прасторавасць, ма-ляўнічасць і дынамізм кампазіцыі, а таксама натуралізм асобных элементаў. 3 мэтай ілюзорнага пашырэння прасторы купал храма распісваўся над ня-бесны звод з аблокамі і анёламі. Часам фрэскавыя размалёўкі спалучаліся з ляпным арнаментам, які быццам бы прарастаў са сцяны (Нясвіж, Полацк, Магілёў, Мсціслаў). Сапраўднымі шэдэўрамі мастацтва сталі алтары хра-маў. Асноўны драўляны алтар Гродзенскага езуіцкага касцёла, напрыклад, у вышыню дасягаў 21 м. Ён быў аздоблены 22 скульптурамі, а таксама шматлікімі калонамі, вазамі і раслінным арнаментам.

Тэатры. Пад уплывам Асветніцтва хуткімі тэмпамі ішло развіццё свец-кай культуры. Выразна прасочваюцца гэтыя працэсы ў тэатральным жыцці Беларусі ў XVIII ст. у Беларусі адзначаўся росквіт прыгоннага тэатра. Ства-раўся ён пры магнацкіх сядзібах, і артыстамі былі прыгонныя сяляне, атры-маўшыя спецыяльную адукацыю. Першы такі тэатр быў у князя Радзівіла. Ягоная жонка Уршуля Францішка Радзівіл была не толькі стваральніцай тэ-атра, але пісала і драматургію. Яе першая камедыя «Дасціпнае каханне» была пастаўлена ў Нясвіжы ў 1746 годзе. Яна была аўтарам і рэжысёрам першай тэатральнай драмы і першай тэатральнай казкі. Тут заўсёды са сцэны гучалі беларускія мелодыі, песні, хаця пастаноўкі рабіліся на польскай мове. Ня-свіжскі тэатр Радзівілаў складаўся з балета і музыкальнай капэлы. Пры-гонныя тэатры дзейнічалі пры памесцях Агінскіх у Слоніме, Сапегаў — у Ружанах і Дзярэчыне, Тышкевічаў — у Свіслачы і Плешчаніцах і інш. Усяго да падзелу Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Беларусі функцыянавалі 26 опер-на-балетных тэатраў і каля 30 сімфанічных аркестраў. Выканаўцы, артысты былі высокапрафесійнымі майстрамі сваёй справы. Аб гэтым сведчаць 69 музычных твораў, што складаюць знакаміты «Полацкі сшытак», якому 300—350 гадоў.

Вядома, што многія таленавітыя артысты і музыканты, атрымаўшы пра-фесійную падрыхтоўку ў прыгонных тэатрах Беларусі, з'явіліся асноўным складам узнікшых пазней тэатраў у шэрагу краін, за мяжой. Так, гродзенскі «сялянскі балет» і слонімскія танцоры ў колькасці 60 чалавек сталі базай для заснавання Варшаўскага прыдворнага балета. 3 78 акцёраў створанага ў Мас-кве пры двары Аляксея Міхайлавіча рускага тэатра, 70 чалавек былі белару-самі. Як мы бачым, музычна-тэатральнае жыццё на Беларусі было на ўзроўні культуры перадавых еўрапейскіх краін і магло дапамагаць у развіцці гэтага напрамку культуры другім народам.

На змену пастаноўкам на біблейскія сюжэты ў школьных тэатрах прыходзілі п'есы папулярных у тагачаснай Еўропе аўтараў (Ж. Мальер, Ф. Вальтэр). У 1740 г. у Нясвіжы быў створаны першы айчынны свецкі тэ-атр, большасць акцёраў і музыкаў для якога была набрана з прыгонных сялян. Буйныя магнацкія тэатры таксама працавалі пры двары Г. Радзівіла ў Слуцку (1751—1760), М. К. Агінскага ў Слоніме (1771 —1791) іг.д.

Акрамя замежных п'ес на іх сцэнах рэгулярна ставіліся творы айчын-ных аўтараў, сярод якіх найбольшай вядомасцю карысталіея камедыі і дра-мы, напісаныя Ф. У. Радзівіл — "Золата ў агні", “Гульня фартуны", "Кахан-не — дасканалы майстра" і інш. Некалькі дзесяцігоддзяў не зыходзіла з тэа-тральных падмосткаў Еўропы і опера "Агатка" М. Радзівіла, прасякнутая беларускімі фальклорнымі матывамі. Усё часцей у айчынных тэатрах пача-ла гучаць беларуская мова. Спачатку ёй карысталіся для надання нацыя-нальнага каларыту асобным персанажам з народу ці дробнай шляхты, а ў 1787 г. у школьным тэатры пры Забельскім дамініканскім калегіуме пад По-лацкам была пастаўлена і першая цалкам беларускамоўная "Камедыя", напісаная мясцсшым выкладчыкам К. Марашэўскім,

Музыка гучала не толькі на спектаклях: яе слухалі ў салонах мясцовай шляхты, выкладалі ў навучальных установах, праходзілі сольныя і аркестро-выя канцэрты.

На Беларусі добра ведалі музычныя творы заходнееўрапейскіх кампа-зітараў, папулярнасцю карысталіся кампазіцыі мясцовых аўтараў.

Сусветнай славай карыстаюцца творы нашых землякоў М. К. Агінска-га, С. Манюшкі, добра вядомыя імёны А. Абрамовіча, В. Казлоўскага, Г. Глінскага, П. Карафа-Корбута, I. Шадурскага і інш. У арганізацыі канцэрт-нага жыцця і пашырэнні музычнай асветы значную ролю адыгралі браты Дамінік і Вікенцій Стэфановічы, якія кіравалі мінскім аркестрам.

Міхал Клеафас Агінскі паходзіў з сям'і беларускай шляхты, добра вя-домай на слонімшчыне. Ён быў вядомы не толькі як выдатны кампазітар і выканаўца, але і як палітычны і грамадскі дзеяч, удзельнік паўстання за аднаўленне Вялікага княства Літоўскага. М. Агінскім напісана больш як 60 музыкальных твораў: 4 вальсы, 4 маршы, 3 мазуркі, некалькі мінуэтаў, ра-мансаў, песень і больш 20 паланэзаў. Найбольш папулярным творам кампа-зітара з'яўляецца яго паланэз «Развітанне з Радзімай». Ён аўтар чатырох-томных мемуараў і трактата «Пісьмы аб музыцы».

Важным вынікам Асветніцтва стала хуткае развіццё народнай "ніза-вой" культуры. У больш простых формах яна пераймала мастацкія зда-быткі арыстакратыі, але пры гэтым удала спалучала іх са старадаўнімі тра-дыцыямі і фальклорам.

У цэлым культурнае развіццё Беларусі пад уплывам ідэй еўрапейскага Асветніцтва адзначалася відавочнай дынамікай і далейшым распаўсюджан-нем у шырокіх колах мясцовага насельніцтва. Галоўная заслуга ў гэтым на-лежыць цэлай плеядзе айчынных мысліцеляў і асветнікаў другой паловы XVIII ст., якія ў складаных грамадска-палітычных умовах змаглі пераадо-лець шматвяковы кансерватызм і вывесці сваю Радзіму на шлях прагрэсіў-ных пераўтварэнняў.

Такім чынам, аналіз асноўных тэндэнцый і адметных падзей гісторыі свету XVIII ст. сведчыць аб тым, што ў разгледжаны перыяд сапраўды назіраліся значныя зрухі ў грамадска-палітычным, эканамічным і культур-ным жыцці. Войны ў гэты час прымалі ўсё больш глабальны характар. Аслабленне пазіцый феадалізму спрыяла пачатку прамысловай рэвалюцыі. Навука і мастацтва пад уплывам ідэй Асветніцтва таксама звалюцыяніравалі паскоранымі тэмпамі. Аднак Рэч Паспалітая з яе "шляхецкай анархія" ака-залася цалкам не падрыхтаванай для асэнсаваняя ў новых абставінах і была бязлітасна знішчана магутнымі суседзямі. Менавіта яе трагічны лёс яскрава даказаў усім астатнім жыццёвую неабходнасць карэнных дзяржаўных і гас-падарчых пераўтварэнняў, якія і сталі адметнай з'явай наступнага — XIX ст.

Архітэктура. Перыяд ХУІІ-ХУШ стагоддзяў у мастацтве ВКЛ харак-тарызаваўся панаваннем спачатку стыля барока, а з сярэдзіны XVIII ст. — усталяваннем класіцызму. Як ужо гаварылася, стыль барока стаў у нас па-шырацца як мастацкае ўвасабленне ідэалогіі контррэфармацыі. Мастацкія творы гэтага стылю звярталіся не столькі да розуму чалавека, колькі да яго пачуццяў, апелявалі да яго веры ў звышнатуральныя сілы, да містыкі. Для гэтага шырока выкарыстоўваліся такія мастацкія метады, як метафарыч-насць, шматзначнасць, кантраснасць і парадаксальнасць. Перавага аддавала-ся вонкавай форме. А каб адцяніць форму, яе першасць над зместам, выкары-стоўваліся крывалінейныя, акругленыя абрысы, ускладненыя да вычурнасці знешнія дэталі. Атрымоўваліся пышныя і раскошныя формы, якія заварож-валі чалавека прыгажосцю, нават сімфоніяй пластыкі, колеру, светацені. У рэчышчы барока ў гэты час развіваліся практычна ўсе віды мастацтва.

Найбольш поўна барока праявілася ў архітэктуры, асабліва ў культа-вым дойлідстве. Да такіх пабудоў належыць езуіцкі фарны касцёл у Нясві-жы, узведзены ў канцы XVI ст. італьянцам Бернардоні, пазней былі пабуда-ваны ў гэтым стылі езуіцкія касцёлы ў Гародні, у Пінску, бернардзінскі кас-цёл у Мінску і інш. Развіццё беларускага барока прайшло ў тры перыяды: ранняе (канец XVI - першая палавіна XVII ст.ст.), сталае (другая палова XVII - 30-я гг. XVIII ст.), позняе ці віленскае барока (30-80-я гады XVIII ст.) Віленскае барока прадстаўляла сабою сінтэз еўрапейскага стылю з мясцо-вымі стылёвымі напрацоўкамі. Яго рысы найболыл яскрава праявіліся ў па-будове уніяцкага касцёла выдатным архітэктарам Глаўбіцам у Полацку на месцы ўзарванага ў 1710 годзе рускімі войскамі Пятра I знакамітага Сафій-скага сабора.

У перыяд сталага і позняга барока адбываецца яго сваеасаблівая «дэма-кратызацыя». Гэты стыль пачынае пранікаць і ў свецкае будаўніцтва. У Мін-ску, Віцебску, Магілёве і інш. будуюцца ратушы, ствараюцца выдатныя па-лацавыя ансамблі, акружаныя паркамі. Знікаюць абарончыя атрыбуты ў маг-нацкіх палацаў, і яны набываюць вытанчаны і імпазантны выгляд, асабліва фасады пабудоў. Вонкавы іх выгляд упрыгожваецца ляпнымі аздабленнямі, пілястрамі, пучкамі калон, паліванай керамікай. Напрыклад, палацы ў Няс-віжы, Ружанах, Шчорсах, Свяцку і інш. У афармленні пабудоў, іх унутра-нага аздаблення ў разглядаемы перыяд вялікую ролю адыграла кафля. У яе дэкоры і тэхналогіі яскрава праяўляўся стыль барока. Яна ператварылася з плоскай ў аб'ёмную архітэктурную дэталь з мастацкімі выявамі кветак, звяркоў, птушак, арнаменту, выкананых у рознакаляровых варыянтах. Бела-руская кафля карысталася вялікім попытам і за мяжой, асабліва ў маскоў-скай дзяржаве.

Вялікім попытам у краіне і за мяжой карысталася мастацкае шкло. Па-шырэнне ведаў па хіміі ў сувязі з дзейнасцю Полацкай калегіі езуітаў, хіміч-нага накірунку школ у Вільні, Гродне, Навагрудку — паспяхова ішло асва-енне новых рэцэптур і тэхналогій. Беларускія майстры ўмелі варыць рубі-навае шкло, багемскі крышталь, гравіраваць яго ўпершыню карундавай іголкай, размалёўваць каляровымі эмалямі. У XVIII ст. дзейнічалі шкляныя мануфактуры (гуты) у Налібоках, Урэцку, Гродне, Крычаве, Рагачове, Чачэрску.

Пасля далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі царскія ўлады, імкнучыся інтэграваць у сваю дзяржаўную структуру новыя тэры-торыі, праводзілі адпаведную палітыку. Значны ўплыў на развіццё беларускай культуры ў гэты перыяд аказвала польская, а пазней, асабліва з 60-х гг. XIX ст., — руская культура. Назіралася таксама цесная сувязь з культурамі ўкраінскага, літоўскага і іншых народаў. Культура беларускіх зямель сутыкалася з жорсткім прыгнётам з боку царскай улады, якая ім-кнулася даказаць, што насельніцтва Беларусі не мела сваёй этнічнай асаблі-васці.

23. Паглыбленне крызісу Рэчы Паспалітай і тры яе падзелы. Уключэнне беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі.

Дата добавления: 2015-08-20