Эвалюцыя сістэмы асветы і адукацыі ў XVIII – XIX ст.

Асветніцтва прыйшло на Беларусь з Еўропы. Яно ўзнікла ў выніку раз-віцця буржуазных адносін і ў ідэйным сэнсе было накіравана супраць сха-ластыкі і цемрашальства. У грамадскіх і дзяржаўных справах, у жыцці асобы, чалавека пад час Асветніцтва стаў лічыцца галоўным розум, навука. Асвет-нікі былі перакананы, што шлях да лепшага жыцця і справядлівасці ляжыць праз навуку і веды, якія дадуць магчымасць дасканала арганізаваць грамад-ства.

З сярэдзіны XVIII стагоддзя Асветніцтва на Беларусі стала шырока рас-паўсюджвацца сярод шляхты і мяшчан. Гэта асяроддзе фарміруе новы ідэал: чалавек разумны, скептык і рацыяналіст, крытык рэлігіі і прыхільнік навукі. Магнаты і шляхта нават змянілі векавыя жупаны, кунтушы і шырокія паясы на еўрапейскае адзенне, сталі перабудоўваць свае сядзібы на еўрапейскі лад: замест старамоднага барока, па іх разуменню, перавагу пачалі аддаваць кла-сіцызму, які імкнуўся ўсё падпарадкаваць законам розуму, прыгажосці і вялі-кай прастаце. Амаль да канца XVIII ст. класіцызм існаваў у архітэктуры па-ралельна з барока, а ў XIX ст. стаў пануючым у большасці мастацкіх, літара-турных і архітэктурных напрамках культуры. Класіцызм, як увасабленне эпо-хі Асветніцтва ў культуры, найбольш адпавядаў тагачасным грамадскім тэн-дэнцыям.

Па-ранейшаму ў Рэч Паспалітую рэгулярна запрашаліся вядомыя еўра-пейскія архітэктары, мастакі і скульптары. Шырока ўжывалася ў XVIII ст. практыка найму магнатамі ў якасці хатніх выкладчыкаў выпускнікоў вяд-учых універсітэтаў Германіі, Англіі і Італіі. Вельмі частымі былі ў азначаны перыяд і замежныя вандраванні айчыннай знаці, у час якіх маладое пака-ленне наведвала разнастайныя еўрапейскія навучальныя ўстановы, а больш сталыя прадстаўнікі магнацкіх і шляхецкіх родаў папаўнялі свае прыватныя калекцыі мастацтва. Акрамя таго, далучэнне да еўрапейскай культуры ў Бе-ларусі праявілася таксама ў выпісванні папулярных замежных літаратур-ных выданняў, газет і часопісаў.

Cапраўднае грамадскае жыццё Рэчы Паспалітай, як ужо адзначалася, было вельмі кансерватыўным і любыя праявы "вольнадумства рашуча выка-раняліся пры актыўным удзеле езуітаў. Так, філосаф-атэіст з Брэстчыны К. Лышчынскі ў 1689 г. быў па рашэнню суда спалены ў Варшаве за напісан-не трактата "Аб неіснаванні Бога". Літаратар і перакладчык з-пад Мінска I. Капіевіч быў абвінавачаны ў здрадзе каралю і эмігрыраваў у Заходнюю Еў-ропу, дзе у 1698—1706 гг у друкарнях у Амстэрдаме і Капенгагене выдаў больш за 20 кніг па гісторыі, арыфметыцы, граматыцы, марской справе і інш. Таксама ў Нідэрланды быў вымушаны пераехаць з Беларусі і К. Семяновіч, якія атрымаў сусветную вядомасць дзякуючы сваім вынаходніцтвам у галіне артылерыі і ракета-будаўніцтва.

Адукацыя на Беларусі ў складзе РП (ХУІІІ ст.)

Станаўленне ў XVIII ст. рыначнай эканомікі ў перадавых еўрапейскіх краінах стала адбівацца на гаспадарствах і беларускіх землеўладальнікаў, уцягваючы іх у таварна-грашовыя адносіны. Для абслугоўвання гэтых ад-но-сін патрабаваўся новы ўзровень ведаў... Патрабавалася свецкая, а не рэлігійная, адукацыя.

У сярэдзіне XVIII ст. спатрэбіліся перамены ў сістэме адукацыі. 3 1740-х гг. па ініцыятыве С. Канарскага праводзілася карэнная рэформа ў ай-чынных піярскіх навучальных установах, якія ў той час лічыліся галоўнымі канкурэнтамі езуітаў у школьнай справе Рэчы Паспалітай. У калегіумах пія-раў у Віцебску, Дуброўне, Лідзе, Шчучыне і Лужках (Шаркаўшчынскі раён) былі значна пашыраны курсы прыродазнаўчых навук, а сам працэс выхаван-ня атрымаў падкрэслены патрыятычны кірунак. У іх сталі прымацца дзеці розных пластоў грамадства, у тым ліку сялян. Навучанне было бясплатным і разлічана на 6 гадоў. Дзеці павінны былі за гэта выконваць пэўныя мана-стырскія работы. У школьную праграму ўводзіліся новыя прадметы: матэма-тыка, фізіка, гісторыя Польшчы і ўсеагульная гісторыя. Вядома, што гэта быў значны крок да свецкай школы. Але і тут усё выкладанне вялося толькі на польскай мове.

Аднак такая паступовая рэарганізацыя манаскай сістэмы асветы была спынена забаронай у 1773 г. Рымскім Папам Кліментам XIV дзейнасці езуі- цкага ордэна. Па рашэнні сейма кантроль над навучальнымі ўстановамі ў Рэчы Паспалітай перайшоў да Адукацыйнай камісіі. Яна фактычна з'яўля-лася першым у Еўропе Міністэрствам народнай адукацыі Згодна з распра-цаваным ёй Школьным статутам (1783) на базе езуіцкіх школ былі адкрыты свецкія акруговыя 6-класныя і пад’акруговыя 3-класныя вучылішчы (у Бе-ларусі каля 30). На базе ж Віленскай езуіцкай акадэміі пачала сваю дзей-насць свецкая Галоўная школа ВКЛ з аддзяленнямі фізічных і маральных навук. Важнай з'явай стала і арганізацыя пры Адукацыйнай камісіі ў 1775 г. Таварыства навучальных кніг, якое за наступ-шыя 20 гадоў выдала 29 вучэбных і метадычных дапаможнікаў, што залажылі асновы свецкай сістэмы асветы,

Дзейнасць Адукацыйнай камісіі мела прагрэсіўны характар. Ад кіраў-ніцтва школай адлучаліся клерыкалы, і сама асвета стала набываць свецкі характар. Вывучэнне тэалогіі ў сценах школы не дапускалася, многа рабіла-ся, каб у выкладанні прадметаў пазбегнуць схаластыкі і тупога завучвання. У навучальных планах многа часу выдзялялася для фізікі, матэматыкі, прыро-дазнаўчых навук. З гуманітарных навук вывучалі гісторыю, геаграфію, зака-надаўства, логіку, эканоміку, рыторыку і інш. За 21 год свайго існавання Адукацыйная камісія на тэрыторыі Беларусі стварыла 20 школ: у Гародні, Ваўкавыску, Барунах, Нясвіжы, Слуцку і іншых месцах. Гэтыя школы з'яў-ляліся сярэдняй ступенню навучання, якая давала магчымасць паступаць у галоўную школу ВКЛ.

Пачатковае навучанне наладжвалася як агульнадаступнае, у тым ліку і да прыгонных сялянскіх дзяцей. У 80-я гады XVIII ст. на Беларусі функцыя-навала 200 пачатковых школ, у якіх вучылася каля 2500 вучняў, у тым ліку 30% дзяцей сялян. Але выкладанне было на польскай мове.

Сярод навучальных устаноў гэтага часу асаблівай увагі заслугоўваюць Гродзенскія школы ўсіх рангаў, заснаваныя і курыруемыя Антоніем Тызен-гаўзам (1738-1785 гг.) Ён упершыню ў Рэчы Паспалітай стварыў прафесій- ную школу, у якой рыхтаваліся медыкі, ветэрынары, акушэры, фінансавыя кантралёры, каморнікі, мастакі, чарцёжнікі і інш.... У створаныя школы ме-цэнат Тызенгаўз са сваіх маёнткаў – Пастаў, Быценя з Палесся і інш.) пры-возіў таленавітых дзяцей прыгонных і забяспечваў іх вучобу. Ён запрашаў з Францыі, Італіі, Германіі выдатных спецыялістаў для работы ў сваіх школах.

Заснавальнікам і кіраўніком гродзенскай Вышэйшай медыцынскай школы (акадэміі) стаў выдатны еўрапейскі вучоны, урач натураліст француз Ж. Жылібер. Ён стварыў пры школе аптэку, прыродазнаўчы кабінет, аната-мічны «тэатр» і батанічны сад, выдаў два тамы фундаментальнай працы «Лі-тоўская флора», заснаваў багатую бібліятэку з працамі французскіх энцы-клапедыстаў. Пры Гродзенскай медыцынскай акадэміі працавала добрая для таго часу бальніца. За перыяд свайго існавання (1775-1781 гг.) акадэмія пад-рыхтавала тры выпускі ўрачоў. У 1781 годзе яна была злучана з віленскай акадэміяй і быў створаны медычны калегіум (факультэт) у Віленскім універ-сітэце.

Пашырэнне асветніцкіх ідэй садзейнічала распаўсюджванню на Бела-русі выдавецкай справы. Калі ў першай палове XVIII ст. у Беларусі існавала тры друкарні (Магілёў, Супрасль, Гродна), то ў другой палове — 11. Харак-тэрна, што выпушчаная імі літаратура ў большасці сваёй была ўжо свецкага характару. На жаль, кнігі таго часу каштавалі вельмі дорага і друкаваліся не на беларускай мове, таму для асноўнай масы насельніцтва нашай краіны былі недаступнымі.

У 1776 годзе ў Гародні стала выходзіць газета «Гродзенска» (на поль-скай мове). Яе заснавальнік А. Тызенгаўз ставіў мэтай выхоўваць шляхту ў асветніцкім, радыкальным напрамку, паднімаць і развіваць яе разумовы і па-трыятычны ўзровень. На старонках газеты ставіліся і абмяркоўваліся пытанні лёсу і жыцця людзей на захопленых суседнімі краінамі тэрыторыях.

На жаль, у 1794 годзе Адукацыйная камісія была распушчана. Гістарыч-ныя ўмовы не спрыялі рэалізацыі імкненняў асветнікаў. Супраць новай сістэ-мы адукацыі выступілі кансерватыўныя памешчыкі і каталіцкае духавенства. Яны баяліся пашырэння адукацыі і дэмакратычных поглядаў сярод народа.

У адрозненне ад Заходняй Еўропы, эпоха асветніцтва не прынесла беларускаму народу ў поўным аб'ёме належнай карысці па цэламу шэрагу прычын. Тут была вельмі слабай і адсталай буржуазія, панавала прыгон-ніцкая сістэма гаспадаркі, асветніцтва амаль не закранула сялянскія ма-сы, якія складалі аснову насельніцтва. Тым не менш, асветніцтва выклі-кала пэўнае ажыўленне ў культурным жыцці пасля доўгіх гадоў контр-рэфармацыі.

Дата добавления: 2015-08-20