Тақырып. Форма дәлдігіне және беттің орналасуына, кедір-бұдырлығына қойылатын талаптар.

Дәріс жоспары

1. Бөлшек элементтерінің геометриялық формасының нақтылығын нормалау (бет формасының ауытқуы).

2. Сызбадағы жіберілетін ауытқуларды көрсету барысындағы қолданылатын белгілер және бет формаларының нормаланған ауытқу түрлері.

3. Бөлшек элементтерінің орналасу дәлдігін нормалау (орналасу ауытқуы).

4. Бөлшек элементтерінің бетінің тегіс еместігіне талаптардың нормалануы (беттің кедір-бұдырлығы).

Бөлшек элементтерінің геометриялық формасының нақтылығын нормалау (бет формасының ауытқуы).

Машина жасауда қолданылатын бөлшек элементтерінің басым көпшілігі қарапайым геометриялық форманы көрсетеді. Негізінде бұл цилиндрлік беттер (70%), жазық (12%), өте аз — тісті дөңгелектер (3%) және тұрақты бөлшектер (4%). Дайындау үрдісінде бөлшектердің асқан формасын алу станок қателіктеріне, станок, құрал-сайман және өңделетін бөлшек деформациясына, өңдеуге әдіптердің тегіс еместігіне, материалдың әр тектілігіне және т.б. байланысты мүмкін емес.

Сол уақытта бөлшек элементтерінің формасының бұзылуы осы бөлшектердің қанау қасиеттерінің төмендеуіне алып келеді. Форма бұзылуы көп еңбек сіңіруді керек қылушылыққа және құрастыру дәлдігіне әсер етеді, айдап әкелетін жұмыс көлемін жоғарылатады, дайындау және бақылау кезінде бөлшектің тірек ететін дәлдігіне әсерін тигізеді. Бөлшек формасының бұзылуы өлшемді өлшеу нәтижесінде белгісіздікке әкеледі, себебі, анықталған (нақты бір) бөлшек элементіне алынған нәтижелердің қайсысына меншіктеу керек мәселесін қояды.

Бөлшек элементінің формасының бұзылуының пайда болу себептері, қанау қасиеттеріне әсері, технологиялық үдеріс және өлшеу қателігі туралы айтылғандардың бәрі жіберілетін форма бұзылуына бөлек нормалауды енгізу қажет етеді. Бұл параметр форма ауытқуы түсінігіне ие болды.

Форма ауытқуы депноминалды беттің формасынан немесе номиналды (асқан) профильден нақты (шын) профилі немесе нақты (шын) беттен формасының ауытқуы аталады.

Номиналды формадан нақты элемент формасының ауытқуы нормал бойынша элементтің нақты элемент нүктелерінен ең үлкен арақашықтығымен бағаланады. Сонымен, форма дәлдігіне талаптар беттің бәріне де, осы беттің профиліне де нормалануы мүмкін.

Профиль деп берілген бетпен немесе беттің жазықтықпен қиылысу сызығы аталады. Көбінесе машина жасауда профиль бетке перпендикуляр жазықтықта қарастырылады.

Форма ауытқуының санды бағасы үшін осы ауытқулардың есептеуі үшін база болу керектігін қажет етеді, яғни осы ауытқулардың өлшеуімен байланысты сұрақты шешу қажет. Қазіргі уақытта жағдайлардың басым көпшілігінде мұндай баға үшін форма ауытқу санды мәні саналатын жататын бет (немесе жататын профиль) түсінігі қолданылады.

Жататын бет (профиль) деп нақты бетпен (профильмен) қосылатын, номиналды бет (профиль) формасын қамтитын бет аталады және материал сыртында бөлшектердің одан нормаланатын учаске аймағында нақты беттің қашықтықтағы нүктеден ауытқуының минималды мәні болады.

Бұл түсінік жататын жазықтыққа, жататын профильге, сонымен қатар профильдің жеке жағдайына – жататын түзуге кіреді. Бірақ ауытқудың минималды мәннің көрсетілген шарты цилиндр және дөңгелек формасы ауытқуларына таратылмайды.

Жататын цилиндр деп нақты ішкі бетке жазылған цилиндрдің максималды диаметрі немесе нақты сыртқы беттің жанында жазылған цилиндрдің минималды диаметрі. Нақты бетке байланысты жататын цилиндрдің орналасуы біртекті емес болса, онда ол ауытқудың минималды мәні шарты бойынша қабылданады. Айтылғандардың барлығы жататын дөңгелекке де жатады.

Орташа элемент — нормаланатын бөлік шектерінде нақты және орташа элементтің арасындағы арақашықтығының квадраттар суммасы минималды мән алатындай өлшемдер мен (немесе) орналасу және номиналды формаға ие болатын бет (профиль).

Барлық әлемде форма ауытқуының бес түрі: түзу сызықтықтан ауытқу, жазықтықтан ауытқу, дөңгелектенуден ауытқу, цилиндрліктен ауытқу және профильдің бойлық қимасының нормаланады. Ауытқудың бірінші екі түрі жазық беттерге жатады, қалған үшеуі бөлшек элементінің цилиндрлік формасы үшін болады. Терминдердің дұрыс қолданылуына зейін қою керек. Форма бұзылуын сипаттайтын түрлер атында барлық жерде «ауытқу» термині қолданылады және оны қолдану қажет. Бұрын ауытқудың бұл түрлері «емес» тіреуішімен аталатын, яғни «сызықты емес», «жазық емес» және т.б. Қазір терминдер «емес» тіреуіштерімен қолдануға болмайды.

Форманың жіберілетін бұзылуы (рұқсаттама арқылы беріледі) сызбаларда форма ауытқуының осы түріне жататын (кесте 1) шартты белгімен (МЕСТ 2.308—79) көрсетіледі.

Тағы да бір рет шартты белгілер (кесте 1) рұқсаттама белгілері болып табылады және сызбада рұқсаттаманың санды мәнімен бірге көрсетілуі үшін жазылған екендігіне көңіл бөліңіз.

Кесте 1

Форма ауытқу түрі	Рұқсаттама белгісі
Түзу сызықтықтан ауытқу
Жазықтықтан ауытқу
Дөңгелектенуден ауытқу
Цилиндрліктен ауытқу
Профильдің бойлық қимасының ауытқуы

Бөлшек элементтерінің орналасу дәлдігін номалау (орналасу ауытқуы).

Кез келген ең қарапайым бөлшек бөлшек конфигурациясын құру үшін бір-бірінен анықталған түрде қатысты орналасуы тиіс бірнеше элементтер бетінен тұрады. Осылай, мысалы, тұрақты диаметрі бар қарапайым цилиндрлік бөлшек екі элементтен – диаметр және ұзындықтан тұрады, сонымен қатар үш беттен – цилиндрлік және екі жазық беттерден құрастырылған. Екі жазық беттер өзара параллель және цилиндрлік беттің осіне перпендикуляр орналасуы қажет. Қиынырақ бөлшектер, мысалы, тұрықтық бөлшектер негізінен кеңістікте бір-біріне қатысты әр түрлі үлгіде орналасқан цилиндрлік және жазық беттердің үлкен санынан құрастырылған.

Тағы бөлшекті оның беттерінің құрамалары абсолютті бір-біріне қатысты дәл орналасатындай етін жасау мүмкін еместігі туралы қайталап кету керек, демек, беттерден тұратын бөлшектің беттерінің дұрыс орналасуы үшін дайындаудың дәлдік талаптарын мөлшерлеу қажеттігі туады. Орналасу ауытқулары көбінесе корпусты бөлшекке қатысты және осы талаптарды орындау көбінесе осы өндірістің қиындықтары мен жеңілдіктерін анықтайды. Осы дәлдік мөлшерленетін геометриялық параметрлер, айтылып кеткендей, орналасу ауытқулары деп аталады.

Орналасу ауытқуы деп қарастырылатын элементтің шын орналасуының номиналды орналасудан ауытқуын атаймыз.

Беттің формасының дәлдігін мөлшерлеуге ұқсас бүкіл әлемде орналасу дәлдігінің талаптарын мөлшерлеуде жеті параметр қолданылады.

Форманың дәлдігінің талаптарын мөлшерлеуде сияқты орналасу дәлдігінің талаптарының мөлшерлеуі үшін сызбадағы дәлдік талаптарын тестінің орнына көрсету үшін қолданылатын жуыту белгілері қабылданған. (кесте 2).

Кесте 2

Мөлшерленетін параметр атауы	Жуыту белгісі
Параллельдік ауытқуы
Перпендикулярлық ауытқуы
Еңкею ауытқуы
Біросьтілік ауытқуы
Симметриялық ауытқуы
Позициялық ауытқу
Осьтің қиылысу ауытқуы

Зерттеулер дәлелдегендей, кедір-бұдырлық ілесу беттердің жұмысының сапасына үлкен әсерін тигізеді. Кедір-бұдырлық жылжымалы қосылуларда саңылаулардың бүртіктігіне, контактінің фактілі ауданының кішіреуіне, демек, меншікті қысымның үлкеюіне, дара бүртікті «алу» және металлдың бөлшектерін жұлып алуға әкеледі. Олар майлауға түсіп, абразивті қимыл әсерін түсіреді және бастапқы жұмыс уақытында нығайтылған тозу әсерін тигізеді. Неғұрлым бастапқы бүріктіктің айырмашылығы оптималдыдан үлкен болса, соғұрлым бастапқы жұмыс уақытында тозу тезірек болады. Бастапқы ең кіші тозу қалыпты қолдану уақытының көбеюіне әкеледі.

Беттің бүріктігі бөлшектің қажу беріктігі мен қосылулардың гермитвтілігіне әсер етеді.

Қозғалмайтын қосылыстарда бөлшектің беттерінің бүртіктігінің шамасымен олардың беріктігі байланысты. Білікшені тесікке пресстегенде беттің миробүртіктері қиылады, оның нәтижесінде шын керу есептелген керуге қарағанда азаяды. Беттің микробүртіктері кернеудің концентраторы болып табылады және металлдың коррозиясының дамуына әсерін тигізеді.

Бүртіктің параметрінің негізделген қабылдануы – беріктіктің жоғарлауы мен машинаның көпке төзуінің маңызды факторы.

Халықаралық және ұлттық стандарттарда қабылданған беттің бүртіктігін мөлшерлеу жүйесі материал мен дайындау әдісіне қарамастан барлық бұйымдардың (түтікті беттерден басқа) беттеріне қатысты.

Беттің кедір-бұдырлығы деп белгілі (базалық) ұзындықта ерекшелінген қатысты алғанда кіші қадамды беттің бүртіктіқтерінің жиынтығын айтамыз.

Келтірілген ресми анықтамадан көріп отрығанымыздай (МЕСТ 2789-73), кедір-бұдырлық түсінігінде көптеген белгісіздіктер мен қолдану қасиеттеріндегі сәкестіксіздіктер кездеседі. Кедір-бұдырлық түсінігіндегі белгісіздік " Қатысты кіші қадамдармен " фразасында көрінеді. Біз бұл туралы айттық, бірақ тағы бір рет қайталаймыз, дәлдікті мөлшерлеу мен өлшеу кезінде қасында сандық мәні туралы нұсқау болмаса «көп», «аз», «жоғары дәлдік», «төмен дәлдік» т.б. терминдерін қолдануға болмайды. Сондықтан анықтамада «кіші қадамдар» дегенді қолдану кедір-бұдырлықтың түсінігінің шарттылығына көрсетеді. Бір жағынан мөлшерлеу кезінде көпке төзімділік болды, ал енді ол барлық әлемде сақталады, анық биіктік пен ұзындығы мәнді бүртіктер – кедір-бұдырлық. Үлкен ұзындығы бар бүртіктер кейде толқындылыққа немесе беттің формасының ауытқуына жатады. Бірақ көпкөлемді толқындылық деп квалификациялауға болатын беттің бүртіктігінің ұзындығын анықтау мүмкін еместігінінен мөлшерлеуден «Толқындылық талаптары нормативті құжаты жоқ. Бірақ, кейбір өндіріс салаларында бұндай шартты ерекшеленген белгілі қадамды бүртіктерді толқындылыққа жатқызған құжаттар қолданылады. Әрине, бұл кедір-бұдырлықты мөлшерлеуде қолданылатын қадамдардың қатарларының жалғасы болуы керек.

Кедір-бұдырлықтың түсінігінің келтірілген анықтамасындағы шарттылық беттің кедір-бұдырлығы белгілі ұзындығында ерекшеленеді, яғни, бет бойынша бөлшектің элементінің контактісі қамтамасыз етілсе де, учаскенің бетінде емес, екі нүктесінінің ара қашықтығында қорытылады.

Сөйтіп, кедір-бұдырлыққа қатысты сұрақтарды қарастырғанда кедір-бұдырлықпен профильдер бойынша беттің жазықтығының қимасымен алынатын, осы беттерге перпендикуляр болатын беттік бүртіктер талаптарының мөлшерленуін нақты елестету керек. Демек, кедір-бұдырлықты мөлшерлеу кезінде профильдің геометриялық параметрлерін мөлшерлеу қолданылады, бірақ, жоғарыда аталып кеткен қолдану қасиеттеріне әдетте профильде емес, беттегі бүртіктері және сол сияқты тек геометриялық бүртіктер ғана емес, материал қалпы әсер етеді.

Негізгі қиындық болғандағыдай және форманың жуыту ауытқуын мөлшерлеу кезіндегі бүртіктерді өлшеуге арналған базаны табуда қорытылатын беттің бүртіктігінің дәлдігін мөлшерлеу кезінде туды.

Осы базаны анықтауда бірнеше қосымша түсініктер мен анықтамаларды кірігізу қажет.

Беттік бүртіктер жиынтығы ерекшеленетін сызық базалық сызық деп аталады. Базалық сызық — бұл профильге қатысты белгілі әдіспен өткізілген және беттік бүртіктердің геометриялық параметрлерінің бағасына қызмет ететін берілген геометриялық форманың сызығы.

Профильдің орташа сызығы (m) — бұл номиналды профильдік формалы және базалық ұзындықта профильдің орташа квадраттық ауытқуы бұл сызықтан минималды болатын базалық сызық. Орташа сызық туралы профильмен және оның асты мен үстінде орташа сызықпен шектелген аудандар бірдей болатындай сызық туралы айтқандай айтуға болады.

Кедір-бұдыр түсінігінің анықтамасында бүртіктің жиынтығы белгілі ұзындықта анықталатыны туралы көрсетілген. Бұл «белгілі ұзындық» базалық ұзындық деп аталады.

Базалық ұзындық (l) — бұл беттің кедір-бұдырлығына мінездеме беретін бүртіктің ерекшелеуіне қолданатын базалық сызықтың ұзындығы (профильдің орташа сызығы). (сурет 1).

Сонымен, беттік бүртіктер профиль сызығы және белгілі ұзындықта бағаланады. Бүртіктерді мөлшерлеу кезінде жалпы жағдайда беттің профильдері біртекті емес болғандықтан, яғни, профильдің бүртіктерінің жиілікті анализі кезінде әдетте бүртіктің пайда болуы көптеген факторлардан болғандықтан өзіне жиіліктің кездейсоқ жиынтығын жинайтын спектрлер шығатын базалық ұзындықтың белгілі мәндері қойылады.

Базалық мөлшерленетін ұзындықтарды жобалап үш топқа бөлуге болады:

l = 0,01; 0,03; 0,08 мм — қатысты кіші бүртіктер үшін;

l = 0,25; 0,08 мм — бүртіктің орташа биіктіктері үшін;

l = 2,5; 8; 25 мм — үлкен бүртіктер үшін.

Сурет 1 – Беттік бүртіктер (беттің кедір-бұдырлығы)

Келтірілген көрсеткіштер тек шартты ғана. Базалық ұзындықтың таңдау ережесін төмендегідей келтіруге болады: неғұрлым беттік бүртіктер біртекті емес және үлкен болса, соғұрлым таңдалған беттің бүртігінің жиынтығы беттің жағдайына мінездеме беру үшін базалық ұзындығы үлкен болуы керек. Ендеше, беттік бүртіктердің мәндерін мөлшерлеудегі принципиалды әдістемесін қарастыру нәтижелерін қорытындылайық:

1. Беттің бүртіктері бетте емес, профильде, яғни, қалыпты жазықтықты беттің қимасында бағаланады.

2. Бүртіктің шекті мәндері емес, беттік бүртіктерінің жиынтығының мәндері мөлшерленеді.

3. Профильде беттік бүртіктерді бағалауда базалық болып табылатын орташа сызық ерекшеленеді.

4. Беттік бүртіктердің мәндері профильдің орташа сызығына қатысты берілген базалық ұзындықта ерекшеленген бүртіктердің жиынтығы үшін анықталады.

Ескере кететін жағдай, көптеген өлшеулер кезінде орташа сызықты табу мен базалық ұзындықты белгілеу қажет емес, өйткені әдетте өлшеулер базалық ұзындықты «бөліп», мөлшерленетін параметрлердің біреуі бойынша кедір-бұдырдың мәндерін беретін электрондық приборлар арқылы өткізіледі. Бағалау орташа сызыққа қатысты жүзеге асыралады.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7.

СӨЖ-на арналған бақылау сұрақтары

1. Форма ауытқуының комплексті және дара түрлері.

2. Форма ауытқуының сандық мәндерінің сызбада көрсетілуі.

3. Сызбада шартты белгілермен бөлшектің элементтерінің орналасу жуытуының ережелері.

4. Беттік бүртіктердің мәндерін мөлшерлеу параметрлері.

5. Беттік бүртіктерге қойылған талаптарын белгілеу.

Тақырып. Тегіс цилиндрлік қосылыстар. Тегіс цилиндрлік қосылыстарды өзара алмастыру, дәлдігін стандарттау, бақылау әдістері мен құралдары.

Дәріс жоспары

1. Тегіс цилиндрлі (ТЦ) қосылыстардың жіктелуі мен өзара алмасушылығы.

2. ТЦ-қосылыстарының дайындау дәлдік стандартизациясы.

3. ТЦ-қосылыстарының дәлдігіне қойылатын талаптарын таңдау және негіздеу.

4. Бақылаудың әдістері мен тәсілдері.

Машиналар мен приборларда басым болатын тегіс цилиндрлік қосылыстарды (ТЦ) олардың атқаратын функциялары бойынша негізгі төрт түрге бөлінеді: бөлшектің бос өзара жылжымалы кепілді саңылаулы қосылыстары (КС), мысалы, білекшенің цапфасының жылжу подшипнигінің жапсырмасымен қосылысы; тербеліс подшипнигінің ішкі және сыртқы сақиналарының кейбір ерекшеліктері бар валдар және корпусты бөлшектермен қосылыстары (ПК); разъемді қозғалмайтын (аудармалы) (РҚ) кішкене зазорлармен қосылыстар бір жағында кішкене керулерлі қосылыстардың жиынтықтары (партия), екіншісінде оның бөлшектері, мысалы, тісті дөңгелектің редуктордың білігімен қосылысы; разъемді емес қозғалмайтын (РЕҚ) кепілді керумен қосылысы, мысалы, шұбалшаң дөңгелектің тісті тәжінің оның купшегімен қосылысы.

ТЦ қосылыстардың өзара алмасуы тәуелсіз жасауда және шабар өркенсіз жиынтықты белгілі олардың дайындалуының дәлдігіне байланысты қолданбалы техникалық талаптардың орындалуын көрсетеді..

КС-қосылыстар үйкелісте минималды шығындармен, мысалы, көбірек тараған гидродинамикалық подшипниктерде ұйкелістің сүйықтық режимін және ілесу беттердің майлы қабатының бүртіктерінің (кедір-бұдырлығының) бөлінбеуін қамтамасыз ету кезінде жұмыс жасауы керек.

Білік пен ішкі сақинаның ПК-қосылыстары машинаның айналу бөлшегімен байланысты подшипниктің сақинасының айналуы туралы ескертетіндей, білекшеден босауға және контактілі коррозияға қарсы тұратындай тығыз болуы керек; қозғалмайтын бөлшекпен қосылатын подшипниктің екінші сақинасы құбылмалы, білектің жылулық жайылуы кезінде остік бағытта тоқтап қалуды ескертетіндей, осьтік саңылауды бақылауды жеңілдететіндей және тербеліс жолын бірқалыпты тоздыруды қамтамасыз ететіндей болуы керек.

РҚ-қосылыстар берілген орталық дәлдікті қамтамасыз етуі керек және, сонымен қатар, жинау-бөлшектеудің қарапайымдылығы мен жеңілдігін қамтамасыз етуі керек.

Төлке (мысалы, шұбалшаң дөңгелектің тісті тәжісі)мен білекпен (күпшекпен) РЕҚ-қосылыстары төлкенің білектегі кернеудің астында айналуы туралы ескертіп отыруы және престеу кезінде нәзік бөлшектің материалында бастапқы кернеуді қатты дәрежеге жеткізбеуі керек.

Осы ТЦ-қосылыстарының төрт түрі оларға қойылатын талаптарымен бірген сұлба түрінде сурет 1-де көрсетілген.

Сурет 1 –Тегіс цилиндрлі қосылыстардың жіктелуі

Берілген қосылыстардың қажет қолданбалы қасиеттері және олардың көрсеткішінің берілген дәрежелерін әр отырғызуда екі жолмен (білік пен тесіктің) бірге анықтайтын тиісті отырғызулар арқылы қамтамасыз етеді.

Жуытулар мен отырғызулардың қатарлары стандартталған; олардың ішінен есептеме мен тәжірибе бойынша қойылған мәселелерді қанағаттандыратындарды таңдайды.

Есептеме мен дәлдік — бұл дәлдікке талаптарды қоюдың тек бастапқы қадамы ғана. Кез келген инженерлік есептемелер жақындатылған болып келеді, сондықтан, есептеу нәтижелерін абыройлы қолданыс тапқан аналогты конструкциялардың дәлдігіне қойылған алдында орнатылған талаптармен салыстыруға келеді.

Білік пен төлке сияқты тегіс цилиндрлік бұйымды бақылауда, әсіресе көп сериялық өндірісте маңызды рөлді тегіс шекті калибрлер алады. Топтамада екі калибр болады. Біреуі ең кіші, екіншісі ең үлкен шекті өлшемдерді бақылау үшін керек. Жұмысшы калибрлер деп жұмыс орындарында бақылаушылар мен жұмысшылармен қолданылатын калибрлерді атайды. Жұмысшы өткізбе калибрді Ж-ӨТ, ал жұмысшы өткізілмейтін калибрді Ж-ӨМ деп белгілейді. Қабылдаушы, яғни, тапсырыс берушінің өкілдері, инспекционды тексерісте қолданатын калибрлер қабылдау калибрлері деп аталады. Қабылдау өткізілетінді Қ-ӨТ, ал кабылдау өткізілмейтінді Қ-ӨМ деп белгілейді..

Тейлор принципі бойынша, өткізбелі тығындар мен сақиналар ілесу сызықтарының тең толық форма мен ұзындықтарға ие, ал өткізілмейтін калибрлерде жиі формалары толық болмайды, мысалы, сақинаның орнына қапсырманы, сонымен қатар, көлденең қимасы бойынша формасы бойынша толық емес және осьтік бағытта қысқартылған және т.б. тығындар қолданады. Тейлордың принципін қатаң қолдану белгілі тәжірибелі қолайсыздықтармен байланысты. 1,б-суретте тегіс білектерді бақылауға арналған калибрлердің әр түрлерінің нұсқалары, ал 2-суретте тесіктерді бақылауға қолданылатын калибрлер нұсқалары көрсетілген.

Сурет 1 – Білек пен төлкенің шекті калибрлермен бақылауы:

а – білектің шекті қапсырмамен және тесіктің шекті тығындармен бақылаудың сызбасы; б – білек үшін калибрлер типі; 1 – екіжақты парақты қапсырма; 2 – бір жақты тік бұрышты парақты қапсырма; 3 – бір жақты домалақ парақты қапсырма; 4 – бір жақты мөртаңбалы қапсырма; 5 - екі жақты мөртаңбалы қапсырма; 6 – бір жақты мөртаңбалы тұтқалы қаптырма; 7 — реттеуші қапсырма.

Сурет 2 – Тесік үшін калибрлер:

1 – екі жақты цилиндірлік қосымшалы тығын; 2 және 3 – қосымшалары бар конустық артқы ілмекті екі жақты және өткізбелі тығындар; 5және6 – жапсырмалы екі жақты және өткізбелі тығындар; 7 – парақты жапсырмалы тығын; 8 – бір жақты парақты тығын; 9 – толық емес тұтқасы бар тығын

Калибрлер үшін дайындалудың дәлдіксіздігі мен тозуға жуытулар орнатылады. Дайындалудың дәлдіксіздігіне арналған жуыту жолдары жұмыс сызбаларында қойылады, олар бойынша жаңа калибрлерді дайындайды. Тозуға арналған жуытуларға қолданыстағы калибрлердің жағдайын түгендеуде қарайды.

Өткізбелі және өткізілмейтін калибрлердің жуытуының жолдарының өзара орналасуы және білек пен тесіктің жуыту жолдары бір жағынан, білектің тесіктермен сәйкестігінде ең үлкен және ең кіші саңылаулардың шамаларына, екінші жағынан, дайындалу қателіктері жататын жолдың үлкендігіне, яғни, өндірістк жуытудың жолдарының мәніне әсерін тигізеді. Калибрлердің жуытуының жолдары жарым-жарты бұйымның жуытуының жолдарымен қайта жабылатын сұлалар қабылданған.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7.

СӨЖ-ға арналған бақылау сұрақтары

1. КС-қосылыстардың дәлдігін негіздеу.

2. РҚ-қосылыстардың дәлдігін негіздеу.

3. ПК-қосылыстардың дәлдігін негіздеу.

4. РЕҚ-қосылыстардың дәлдігін негіздеу.

Тақырып. Өлшемдік тізбектердің негізгі ұғымдары және жіктеулері. Өлшемдік тізбектердің дәлдігін қамтамасыздандыру есептері. Өлшемдік тізбектерді шешу әдістері.

Дәріс жоспары

1. Өлшемді тізбектердің негізгі түсініктері мен жіктелуі.

2. Өлшемді тізбектердің дәлдігін қамтамасыз ету есептері.

3. Өлшемді тізбектерді шешу әдістері.

Машинаның немесе басқа бұйымның дұрыс жұмысы үшін құрама бөлшектері мен ақырғыларының беттері бір біріне қатысты белгілі, жұмыс арналуына сәйкес қалыпта болуы керек. Бөлшектердің және олардың беттерінің қатысты орналасуының дәлдігін есептегенде бұйымның бөлшектерінің көптеген өлшемдері еске алынады. Мысалы, (сурет 1, а) өлшемдерінің өзгерісі кезінде саңылаулары да солай өзгереді. Дара бөлшектің қабылданған өңдеу тізбегінен шын мәндері арасында беттің белгілі байланыс өзгереді (сурет 1, б). Екі жағдайда да өлшемді шынжырлар арқылы орнатады.

Өлшемді шынжырлардың негізгі терминдері, белгілері мен анықтамалары МЕСТ 16319—80-де көрсетілген..

Өлшемді шынжыр деп қойылған тапсырманың шешімінде тікелей қатысатын және жабық контур ретінде қалыптасқан өлшемдер жиынын айтады. Мысалы, өлшемді шынжырлар көмегімен құрастыру бірлігінің немесе механизмнің бір немесе бірнеше бөлшектерінің өстері мен беттерінің өзара орналасуының дәлдігін анықтауға болады. Өлшемді жабық контур – өлшемді шынжырдың анализін құрастыру үшін қажетті шарт. Алайда жұмыс сызбасында өлшемдерді жабық емес шынжыр түрде қою керек, өңдеуде қажет болмағаннан тұйықтау түйінінде өлшем қоймайды. Өлшемді шынжырын құрастыратын өлшемдер сол өлшем шынжырының түйіні деп аталады.

Өлшемді шынжырларды түйіндердің өзара орналасуына байланысты аумақтық және жазық деп бөледі. Егер өлшемді шынжырдың түйіндері бір немесе бірнеше параллель жазықтықтарда орналасса, мұндай өлшемді шынжыр жазық деп аталады. Өлшемді шынжырлардың түйіндері параллель емес және параллель емес жазықтықтарда орналасса, оларды аумақтық деп атайды. Өлшемді шынжырлардың түйіндері сызықты өлшемдер болып табылатын өлшемді шынжырды сызықты деп атайды. Өлшемді шынжырлардың түйіндері бұрыштық өлшемдер болып табылатын өлшемді шынжыр бұрыштық деп аталады. Приборлар мен машиналардың электір жене электронды элементтерінің дәлдігін анализдеу барысында түйіндері кедергінің, сиымдылықтың, индуктивтіліктің, ток күшінің, кернеудің жене т.б. физикалық параметрлердің мәндері болып табылатын жынжарлар қолданылады.

Сурет 1 - Өлшемді шынжырдың схемалары

Құрастыру барысындағы өлшем дәлдігін қамтамасыз ету тапсырмасын құрастырлы өлшемді шынжырлары көмегімен шешеді, ал өңдеу барысында – технологиялық процестің орындалуына байланысты өңделетін белшектің өлшемдерінің байланысын немесе СЖИБ (станок – жабдық – инструмент - бөлшек) жүйесінің өлшемдерін көрсететін технологиялық өлшемді шынжырлар көмегімен шешеді. Заттың дәлдігін сипаттайтын өлшемді өлшеу тапсырмасын шешу кезінде өлшеуіш өлшемді щынжырларының түйіндері болып табылатын өлшеу құрылғысы жүйесінің өлшеулері - өлшемді бөлшек қолданылады.

Өлшемді шынжыр құрылымды түйіндерден және бір тұйықтаудан тұрады. Тұйықтауыш деп бөлшекті, машина түйінін немесе өлшеуді жинау процесінде соңғы болып шығатын өлшемді айтады. Оның мәні мен дәлдігі шынжырдың қалған өлшемдерінің мәні мен дәлдігіне байланысты. Құрастырушы түйін деп - өлшенуі тұйықтау түйінінің өлшенуін болдыратын өлшемді шынжырдың түйінін айтады. Құрастырушы өлшемдерді А₁,А₂,...,А_m-1 (А шынжыры үшін), В₁,В₂,...,В_m-1(В шынжыры үшін) және т.с.с. түрінде белгіленеді. Шығу түйіні – ауытқулары мен берілген номиналды өлшемдер механизмнің функционалдануын анықтайтын және өлшемді шынжырды шешу нәтижесінде қанағаттандырылатын өлшемді шынжырдың түйіні. Осы өлшемнің шекті мәндерінен шынжырдың қалған өлшемдерінің рұқсаттары мен ауытқуларын есептейді. Құрастыру процесінде шығу өлшемі көбінесе тұйықтау болады. Сонымен бірге бөлшекті өлшемді шынжырда, дәлдігінен қалған өлшемдердің дәлдігін анықтайтын өлшем шығыс деп аталады.

А_∆ тұйықтау өлшем үш түйінді шынжырда өсетін деп аталатын А₁ өлшеміне,және кемеитін А₂ өлшеміне тәуелді болады. Тұйықтау түйін оң, теріс немесе нөлге тең болуы мүмкін. Өлшемді шынжырды схема түрінде көрсетуге де болады (сурет 1, в). Сұлбада өсетін және кемитін түйіндерді анықтауға болады. Түйіндердің әріптік белгіленуінің үстінде өсетін түйіндер үшін оңға және кемитін түйіндер үшін солға бағытталған сызық түрінде көрсетіледі.

Өлшемі анализ барысында түйіндері мен базалары ортақ өзара байланысты өлшемді шынжыр, сонымен бірге шығу түйіні негізгі шынжырдың құраушы түйіндерінің бірі болып табылатын шынжырлар кездесуі мүмкін.

Өлшемді шынжырлардың анализі мен есебі: машина бөлшектерінің арасындағы сандық байланысын және номиналды мәндерін және бөлшекті өңдеу мен машинаны жинаудың экономикалық дәлдігінен және эксплуатациялық шарттарынан шығатын өзара байланысты өлшемдердің рұқсаттарын анықтауға; өзара алмастырудың ең рентабельді түрін анықтауға; жұмыс сызбаларында өлшемдердің ең тиімді қойылуына жетуге; операциялық рұқсаттарды анықтау мен құрастырушы өлшемдерді технологиялық өлшемдерге қайта есептеуге мүмкіндік береді.

Өлшемді шынжырлардың анализі мен есебі - сапаны үлкейтуге, өзара алмастыруды қанағаттандыратын және олардың өңделуінің еңбек сыйымдылығының кішіреуіне ықпал тигізетін машинаны құрастыруының қажетті кезеңі болып табылады. Өлшемді шынжырлардың есептелуінің мәні құрастыру мен технологияның шарттарынан шығатын оның барлық түйіндерінің шекті ауытқулары мен рұқсаттарынан анықтауында. Мұнда екі түрді ажыратады:

1) номиналды өлшемді, құрастыру түйіндерінің шекті ауытқулары және берілген номиналды өлшемдер бойынша тұйықталатын түйіннің рұқсатын анықтау;

2) рұқсатты және шынжырдың барлық өлшемдерінің берілген номиналді өлшемдерінен және шығу өлшемінің берілген шекті өлшшемдерінен құрастыру өлшемдерінің шекті ауытқуларын анықтайды.

Қортындыны енгізу кезінде толық және нөлдік өзара алмастыруды қамтамасыз ететін өлшемді шынжырларды есептеу әдістері бар. Одан басқа, өлшемді шынжырларды есептеудің теоретико-мүмкіндік әдісі қолданылады.

СРС үшін қорытынды сұрақтары:

1. Толық өзара алмастыруды қамтамасызету кезіндегі өлшемді тізбектерді дәлдік есептелуі.

2. Толық емес өзара алмастыруды қамтамасыз ету кезіндегі өлшемді тізбектерді есептеу әдістері.

12-тақырып. Резьбалық қосылыстарды өзара алмастыру, дәлдігін стандарттау, бақылау әдістері мен құралдары.

Дәріс жоспары

1. Оймалы қосылыстардың өзара алмасуы мен классификациясы.

2. Оймалы қосылыстардың дәлдік стандартизациясы.

3. Оймалы қосылыстарды өңдеудің дәлдігіне қойылған шарттарды дәлелдеу және таңдау.

4. Бақылау құралдары және әдістері.

Оймалы қосылыстар функционалды екі түрге бөлінеді: қосылатын бөлшектердің оймалы ұяшықтарына оралатын болттар мен гайкалар немесе винттермен шпилькалармен ажыратылған қозғалмайтын қосылыстар; қозғалатын қосылыстар - айналу қозғалысын келіп түсу қозғалысына айналдыратын винт-гайка берілісі. Бұл бөлшектердің салыстырмалы күрделі еместігіне және ықшамдылығына байланысты машинада оймақты бөлшектердің саны 60 % жоғарылатады. Ойма - цилиндірлік немесе конустық бөлшектердегі винттік канавкалар болып табылады. Мұнда канавкалар формасы осьтік қиылысудағы бектілген ойманың бүйірімен анықталады. Ойманың осьтік бүйірінің формасына байланысты ол бес негізгі түрге бөлінеді: үшбұрышты шығу бүйірлі метрикалық (сурет 1,а), бір және бірнеше кірістік трапецеидальді (сурет 1,б), берікті және берікті күшейтілген арат әрізді бүйірлер (сурет 1,в), конустық бетте орындалған конустық метрлік және үшбұрышты шығу бүйірлі құбырлы (сурет 8.1,г).

Сурет 1 - Жалпылы тағайындалған ойма

Функционалды тағайындалуымен және осьтік бүйірдің формасына байланысты оймалардың жалпылы классификациясы 2-суретте көрсетілген.

Сурет 2

Саңлаулы отырғызу және сырғанақ отырғызу барысындағы ойманың рұқсат аудандардың орналасуы 3 суретте көрсетілген. Бұл суреттен ауытқу номиналы профильден ойманың осіне перпендикуляр саналады. Екінші ауытқу тегіс цилиндрлік қосылыстардағыдай анықталады. Рұқсат аудандарының орналасуының жалпы сұлбасы 4-суретте көрсетілген. Суреттерден сұлбада көрсетілген ойманың рұқсат аудандары тегіс цилиндрлік қосылыстардың рұқсат аудандарына ұқсас орналасқан.

Жоғарыда көрсетілген формулалармен есептелген негізгі ауытқуларының сандық мәндерін R₄ қатарындағы сандарға жақын жуықталған.

Сурет 3 – Метрлік ойманың рұқсат аудандарының орналасуы.

Ойманың диаметрінің рұқсат аудандарын белгілеу сандардан тұрады – дәлдік дәрежесі және әріп – негізгі ауытқулар.

Ойманың рұқсат аудандарын белгілеу бірінші орында орналастырылған орташа диаметрдің рұқсат аудандарын және шығып тұру диаметрдің рұқсат аудандарын белгілеуден тұрады.

Сурет 4 - Кіру рұқсат ауданының метрлік сызба саңылауымен, көшу отырғызуы мен керілме (М×1,5, бұдан басқа jh, қайда М24×2 үшін ауытқудың сандық мағынасы) орналасу сұлбасы

Егер кіру рұқсат ауданының шығыңқы диаметрінің белгілеулері кіру рұқсат ауданның орташа диаметрімен келіссе, онда ол ойманың кіру рұқсат ауданында қайталанбайды.

Ойманың шартты белгілерінде кіру рұқсатының белгіленуі ойма өлшемінің белгіленуінен кейін болуы керек. Мысалы, сыртқы ойманы үлкен қадаммен белгілейді М12 – 6g және ішкіні – М12 – 6Н, ал сыртқы ойманы кішкентай қадам түрде көрсетеді М12×6g және ішкіні М12× - 6Н.

Бұрап шығару ұзындығы отырғызусаңылаумен үш топқа бөлінеді: қысқа S, қалыпты N и ұзын L.Нақты дайындаудың талап етілуі оймалық қосылыстарының дәлдік класынан тәуелді. Стандартта ойма үш дәлдік класына бөлінеді: дәл, орташа және дөрекі. Дәлдік класының арнайы белгілеулері болмайды, және дәлділік деңгейі ұзын бұрап шығару белгілеумен байланысты анықталады, өйткені кіру рұқсаты орташа диаметрдің жиынтығы болады және ұзындықта жиналған б ұрап шығару қателік қадамын өзіне қосады.

Оймалы өнімдер көбінесе оймалы калибрмен барлығын бақылайды, калибрлі тегіс ойма өнімінің бақылаудан айырмашылығы, бақылау қиындығы туралы өндірістен тәуелсіз, ерекше ішкі оймалар қолданылады. Ішкі ойманы бақылау үшін ойма тығыны, ал сыртқы ойманы бақылау үшін – ойма сақина және тұтқа қызмет етеді. Комплект өтетін және өтпейтін калибрлардан тұрады.

Цилиндрлік оймалар үшін типтік калибрлар.

Сыртқы ойма үшін ең үлкен орташа диаметрін (орташа диаметрге келтірілген) және сыртқы ойманың ең үлкен ішкі диаметрін бір уақытта реттеуші емес өтетін оймалы сақина – калибрі ПР(1) бақылайды.

Өтпелі оймалы тығын – калибрі Пр(21) ең кіші орташа диаметрін (орташа диаметрге келтірілген) және ішкі ойманың ең кіші сыртқы диаметрін бір уақытта бақылайды. ПР(1) және ПР(21) калибрлер бақыланатын оймамен бос свинчиваться ету керек.

Сыртқы ойма үшін сыртқы ойманың ең кіші орташа диаметрін реттеуші емес өтпейтін оймалы сақина – калибрі НЕ(11) бақылайды.

Ішкі ойма үшін ішкі ойманың ең үлкен орташа диаметрін өтпейтін оймалы тығын – калибрі НЕ(22) бақылайды. Заң бойынша, НЕ(11) және НЕ(22) калибрлер бақыланатын оймамен свинчиватьчя етпеуі керек; калибрлердің бұрап шығару екі айналымға шейін рұқсат етіледі (оймада екі – үш ораммен).

Өтпелі оймалы тұтқа – калибрі ПР(7) сақина – калибрінің ПР(1) барлық параметрлерін бақылайды, бірақ ауытқудың формаларын шығармайды және талас болған жағдайда шешуші бақылау сақинамен боладаы. Бұл тұтқаны тығын – калибрі У-ПР(8) оймағының орналасуымен орналастырады. Тығын – калибрі У - НЕ(10) орналасуымен өтпейтін оймалы тұтқа – калибрі НЕ (9) орналасады.

Тейлордың принципіне байланысты өтпелі калибрде толық профилі бар.

ПР калибрінде бақыланатын ойманың жұмыс бөлігінің тәртіптік ұзындығы 0,8 ұзындығы бар.

Сыртқы ойманы бақылау үшін өтпелі реттеуші оймалы және өтпейтін сақина - ПР(4) және НЕ (14) калибрі қолданылады, ПР(5) және У-НЕ(15) тығын – калибрлері орналастырылған, тығын – калибрі У – ға лайықты орналасуымен орналасқан.

Ойма калибрлары дұрыс бақылау үшін әжептеуір дәлділігі болуы керек, калибрлерді өндіру және экспулатация кезінде бақылануы керек тиіс. Сондықтан оймалы калибрлер сыртымен орналастырылған, орташа және ішкі диаметрмен, қадам және жартылай бұрыштық рұқсат ету профилі бақыланатын өнім ауытқуынан 8—25 % өлшеммен дайындалады, 40—55 % өтпейтін калибрлер және 60—100% өтетін калибрлер үшін олардың рұқсат ету тоздыру ауытқу диаметрі дайындалуына. Бұл рұқсат етуді бақылау үшін оймалы сақина және тұтқа үшін келесі тығын – калибрлері қолданылады: КПР-ПР(2) және КПР-НЕ(З)жаңа сақинаны бақылау үшін ПР(1) жәнеКНЕ-ПР(12) және КНЕ-НЕ(1З)жаңа сақинаны бақылау үшін НЕ(11); ПР(1) және ПР(4) және КН-НЕ(16) тозу сақинасын бақылау үшін НЕ(11) және НЕ(14) тозу сақинасын бақылау үшін К-И(б) тығын – калибрлі бақылау.

Кіру рұқсат ауданының калибры өзара және кіру рұқсатауданының өнімімен ілесуі тиісті болуы керек.

Кіру рұқсат ауданының сақина – калибры сыртқы ойма үшін екі шекарамен бақылайды (тегіс вал үшін тұтқа – калибросынан айырмашылығы), сондықтан олардың салыстырмалы қиындық формасы түсіндіріледі.

Ең үлкен сыртқы диаметрдің сыртқы оймағын бақылау үшін тегіс өтетін сақина – калибрі мен тұтқасы ПР (17) және тегіс өтпейтін сақина – калибрі НЕ (18) қолданылады. Ең кіші ішкі диаметрдің ішкі оймағы тегіс тығын – калибрларымен өтетін ПР(23) және өтпейтін (24) бақылайды.

Группаға сұрыптамаланған метрлік оймақ үшін калибр алдын ала қарастырылған.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7.

СДЖ – на арналған бақылау тапсырмалар

1. Ойма түрлерінің тәуелділігі кескін және қызмет тағайындалуынан.

2. Оймалы элементтердің өзараалмастырылуы қалай қамтамасыз етіледі?

3. Оймалы бөлшек элементтердің кіру рұқсат ауданының құрылу принципі?

4. Калибрлерінің атқарушы өлшемдерін есептеу.

---

Дата добавления: 2015-07-16