лтер, улым, фашисты 10 страница

“Урал” поэмаһы – сәнғәткә бағышланған һәм милли рух менән һуғарылған көслө, тетрәндергес әҫәрҙәрҙең береһе.

Унда Ишмөхәммәт улы Ишмулла ҡурайсы һәм йырсы йөҙөндә атаҡлы ҡурайсыбыҙ, Башҡортостандың халыҡ артисы Ишмулла Дилмөхәмәтовтың образы һынландырыла.

“Урал” поэмаһында Ишмулланың сит илдәргә гастролдәренән Японияның баш ҡалаһы Токиола булған бер эпизод ҡына тасуирлана.

Поэмала иң тетрәткес ваҡиға: ҡурайсының сит илдә эмигрант башҡорт менән осрашыуы, шундағы әрнеүле бәхәс, уларҙы икеһен дә берҙәй әсир иткән башҡорт моңо – классик “Урал” халыҡ йыры.

Үҙенең башҡортлоғон раҫларға теләгәндәй, эмигрант башҡорт “Урал”ды йырлай.

Ике башҡортто шулай моң берләштерһә лә, йыр берҙәй тәьҫир итһә лә, уларҙы яҙмыш айырған. Береһе үҙ илендә – Башҡортостанда йәшәй, икенсеһе күптән ҡасаҡ – илһеҙ – ерһеҙ ҡалған эмигрант. Уларҙың тыуған илдәренә, башҡортлоҡтарына мөнәсәбәте лә төрлөсә: ҡурайсы үҙ иленең ирекле улы, төп хужаһы, ә эмигрант илһеҙ берәҙәк әҙәм хәлендә, башҡортлоғо ла ер-һыуҙарын, йыр-моңдрын, үткәнен һағыныуында ғына. Был әҫәрҙә эмигрант кешенең рәнйетелгән милли рухы, аяныс яҙмышы һүрәтләнә.

3. Әҙәбиәт теорияһы: әҫәрҙең композицияһы һәм сюжеты тураһында төшөнсә.

Матур әҙәбиәттә яҙыусы һүрәтләй торған тормош күренештәре, кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәр, хәл һәм ваҡиғалар үҙ-ара бәйләнештә, билдәле бер тәртиптә ойошторола.

Әҫәрҙең һәр бер өлөшө, һәр эпизодының урынлашыуы, уларҙың үҙ-ара бәйләнеше әҫәрҙе бер бөтөн итеп ҡабул итергә һәм уның идеяһын уҡыусыға еткерергә ярҙам итә. Әҫәрҙең айырым өлөштәренең шул рәүешле үҙ-ара бәйләнештә бер бөтөн итеп ойошторолоуы уның композицияһы тип атала.

Композиция әҫәрҙең йөкмәткеһен, ундағы образдарҙың характерын асыу сараһы булып тора. Һәр әҫәрҙең композицияһы уның идея-тематик йөкмәткеһе менән билдәләнә.

Эпик, лирик, драматик әҫәрҙең композицияһы араһында уларҙың жанр үҙенсәлектәре менән бәйле айырмалыҡтарҙы күрергә мөмкин. Ҙур әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһен ваҡиғалар теҙеме булған сюжет тәшкил итә. Сюжеттың нигеҙендә әҫәрҙәге үҙ-ара бәйләнешле һәм эҙмә-эҙлекле үҫә барған тормош ваҡиғалары ята. Сюжет экспозиция, төйөнләнеү, ваҡиғалар үҫеше, кульминация һәм сиселештән тора.

Әҫәрҙең композицияһы үҙ эсенә сюжетты ала. Ләкин художестволы әҙәбиәттә бөтә күренештәр ҙә сюжетҡа һыйып бөтмәй. Әҫәрҙә тағы ла сюжет менән бәйләнеше булмаған күренештәрҙе лә осратырға мөмкин. Бындай сюжеттан тыш элементтарға портрет, пейзаж, хикәйләү, тасуирлауҙар инә. Шул рәүешле композиция әҫәрҙең бөтә өлөштәрен дә берләштерә һәм сюжетҡа ҡарағанда киңерәк йөкмәткеле була.

Се билет

1.Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте.

2.Баязит Бикбайҙың “Аҡсәскә” повесының идея – тематик йөкмәткеһе. Әҫәрҙең төп образдары, ғаилә мөнәсәбәттәре.

3.Әҙәбиәт теорияһы: роман – эпопея тураһында төшөнсә.

1.Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте.

Тыуған илдең азатлығы өсөн көрәш йылдары әҙәбиәт алдында ҙур һәм яуаплы яңы бурыстар ҡуйҙы. Нәфис һүҙ ярҙамында халыҡта тыуған илгә тәрән һөйөү, яуыз дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһон көслөрәк ҡабыҙып ебәреү кәрәк ине. Шуға күрә Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында әҙәбиәт Тыуған илдең наказын, саҡырыу һүҙҙәрен халыҡҡа тәьҫирле һүҙҙәр ярҙамында еткереүсе ҡоралға әйләнде.

Фашизмдың Тыуған илгә мәкерле һөжүм иткәнен ишеткән көндә үк башҡорт яҙыусылары дошманға сикһеҙ нәфрәт белдергән шиғырҙар, мәҡәләләр яҙып сыҡтылар, халыҡты яуға күтәрелергә, Тыуған ил азатлығы өсөн көрәштә батырлыҡтар күрһәтергә, кәрәк икән, ғүмерҙәрен дә ҡыҙғанмаҫҡа саҡырҙылар.

Рәшит Ниғмти һуғыштың тәүге айҙарында “Тыуған илем өсөн!” патриотик шиғырын яҙҙы.

Илебеҙ халҡы менән бергә яҙыусыларҙың күпселеге ҡулдарына ҡорал алып яуға күтәрелделәр, улар ҡорал менән дә, ялҡынлы һүҙ менән дә фашизмға ҡаршы көрәштә алғы сафта барҙылар. Башҡорт яҙыусыларынан Сәғит Мифтахов, Хәниф Кәрим һуғыштың тәүге көндәренән үк үҙ теләктәре менән фронтҡа киттеләр. Мостай Кәрим, Ғәйнан Әмири, Хәниф Кәрим, Әкрәм Вәли һ. б. яҙыусылар дүрт йыл буйына яу эсендә йөрөнөләр. Сәғит Мифтахов, Али Карнай, Мирхәйҙәр Хәй, Хөсәйен Ҡунаҡбай, Мәлих Харис һәм башҡа бик күптәр һуғыш яланында батырҙарса һәләк булып ҡалдылар.

Фронтовик яҙыусылар һалдаттың батырлыҡтары тураһында шиғырҙар, поэмалар, хикәйәләр һәм очерктар яҙҙылар. Ундай әҫәрҙәрҙең күбеһе хәрби гәзиттәрҙә баҫыла барҙы. Яҙыусылар тәүҙә публицистик лирика, очерк, хикәйә кеүек оператив жанрҙарға мөрәжәғәт иттеләр. Тыуған илде, халыҡтың батырлығын үҙәк тема итеп күтәрҙеләр, ҡаһарманлыҡ пафосын беренсе планға ҡуйҙылар. Әҫәрҙәрҙә Ватанға ҡайнар мөхәббәт һәм дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһо һалынды.

Поэзия. Бөйөк Ватан һуғышының тәүге осоронда әҙәбиәттә халыҡты яуға саҡырыусы публицистик шиғырҙар, очерктар өҫтөнлөк итә. Һуғыштың тәүге көндәрендә үк яҙылған әҫәрҙәрҙән Рәшит Ниғмәтиҙең “Тыуған илем өсөн!”, “Үс ал, патриот!”, Баязит Бикбайҙың “Ҡоралға, иптәштәр!” шиғырҙарын атарға була. Яу йылдарында шағирҙар поэзияның иң үтемле жанрына – йырҙарға мөрәжәғәт иттеләр. Башҡорт поэзияһында Сәйфи Ҡудаштың, Рәшит Ниғмәтиҙең, Ҡадир Даяндың яу йырҙары фронтта һәм тылда киң танылыу алды.

Һуғыш йылдарында поэзияның хат, алғыш биреү өлгөләре лә ҙур үҫеш алды. Улар, ғәҙәттә, әсәнең яуға оҙатҡан улына биргән алғышы, туғандарының фронтҡа яҙған хаты рәүешендә бирелде. Мәҫәлән, Мостай Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!”, Рәшит Ниғмәтиҙең “Әсә һүҙе” шиғырҙары.

Мәлих Харистың фронт лирикаһында батыр һалдат образы үҙәктә торҙо. Ул “Батыр тураһында баллада”, “Хат”, “Онотмаһын мине Тыуған ил ”тигән әҫәрҙрендә Тыуған иле өсөн ғүмерен биргән батырҙың үлемһеҙлеген данланы.

Дүрт йыл эсендә шағирҙар утыҙға яҡын поэма һәм баллада ижад итте. Шул эпик әҫәрҙәрҙән Р.Ниғмәтиҙең “Герой тураһында поэма”, “Үлтер, улым, фашисты!”, “Һинең кәләшеңдең хаттары”, Мостай Кәримдең “Декабрь йыры”, “Үлмәҫбай” поэмалары, Мәлих Харистың “Батыр тураһында баллада” кеүек әҫәрҙәрен атап үтергә кәрәк.

2.Баязит Бикбайҙың “Аҡсәскә” повесының идея – тематик йөкмәткеһе. Әҫәрҙең төп образдары, ғаилә мөнәсәбәттәре.

Баязит Бикбай “Аҡсәскә” повесы менән үҙ ижадына ғына түгел, башҡорт әҙәбиәтендә бөтөнләй тиерлек яҡтыртылмаған темаға мөрәжәғәт итә.

30-сы йылдарҙа барлыҡҡа килгән шәхес культы һәм уның эҙемтәләрен һүрәтләүҙе маҡсат итеп ҡуйып, яҙыусы уны бер ғаилә яҙмышы аша асып бирә.

Повестың төп геройҙары – Нәғимә менән Әхмүш Ямаев, уларҙың ҡыҙҙары Аҡсәскә.

Б.Бикбай нахаҡ яла яғылып бер ғәйепһеҙ ҡулға алынған атайға йәбештерелгән “халыҡ дошманы” тигән ҡара тамғаның балаһына, уның ғаиләһенә бәхетһеҙлек алып килеүен сағылдыра. Нәғимәнең атаһы халыҡ дошманы тип ҡулға алынғас, Әхмүш Ямаев ҡатыны менән ҡыҙын ташлап сығып китә. Әхмүштең хыянатын Нәғимә ҡыҙына түбәндәгесә аңлата: “Беҙ бик татыу тора инек, көтмәгәндә минең башыма бәхетһеҙлек килде: минең атайымды ҡулға алдылар. Шунан инде беҙҙең татыу ғаиләбеҙҙә лә сыуалыштар башланып китте. Мин халыҡ дошманының ҡыҙы буламын бит инде. Шундай ҡатын менән бер ҡыйыҡ аҫтында уға уңайһыҙ булғандыр инде, күрәһең”.

Ауыр ҡайғыны Нәғимә иҫ киткес сабырлыҡ, батырлыҡ менән ҡаршы ала, йәшәү өсөн көрәшә. Ул репрессиянан ҡасып, үҙ тыуған ерен ташлап, Силәбе өлкәһенә күсеп китә. Ауырлыҡтар, балаһына булған мөхәббәт уны сыныҡтыра, алдына килгән ҡаршылыҡтар менән көрәшергә һәм уларҙы еңергә өйрәтә. Аҡсәскә шат, изге күңелле, тормошҡа, бәхеткә ышанып ҡараған сәләмәт рухлы кеше булып үҫә.

Тырыш, намыҫлы бала, юғары белем алып, инженер булып эшләй башлай. Ул атаһын эҙләүҙе дауам итә һәм ҙур ауырлыҡтар аша уны эҙләп таба. Ләкин ҡасандыр ғаиләһен ташлап, дан артынан ҡыуып, еңел тормош эҙләп ҡасҡан Әхмүш тәүге йылдарҙа данлыҡлы артист булыу теләгенә ирешкәндәй булһа ла, үҙенең оҫталығын камиллаштырмау арҡаһында, ныҡлы ғаилә ҡормау сәбәпле, эскелекте, кәйеф-сафа ҡороп еңел йәшәргә яратыуы арҡаһында тормош төпкөлөнә тәгәрәп, кешелек сифатын юғалта бара.

Нәғимәнең ғаиләһенә килгән бәхетһеҙлекте һүрәтләп, яҙыусы Нәғимәнең, Аҡсәскәнең генә түгел, хатта Әхмүш Ямаевтың да шәхес культы ҡорбаны булыуын асып бирә. Яҙыусы ошо ғаиләнең фажиғәһен һүрәтләп, шәхес яҙмышының йәмғиәт ҡоролошо менән бәйләнешен, шәхес менән йәмғиәт араһында гармония булғанда ғына һәр кеше үҙен бәхетле итеп хис итергә мөмкин булыуы раҫлаған. Законһыҙлыҡ хөкөм һөргән тормошта Нәғимә менән Аҡсәскә ауыр һынауҙарға дусар булһа, Әхмүш Ямаев кеүек йомшаҡ характерлы ҡурҡаҡ кешеләр хыянат юлына баҫа.

“Аҡсәскә” повесы шәхес культы хөкөм һөргән утыҙынсы йылдарҙың фажиғәләрен фашлап, халыҡты тарихтан һабаҡ алырға саҡыра, законһыҙлыҡҡа ҡаршы көрәшкә, активлыҡҡа өндәй.

3.Әҙәбиәт теорияһы: роман – эпопея тураһында төшөнсә.

Роман – эпопея тип халыҡ тормошондағы, тарихындағы байтаҡ йылдарҙы үҙ эсенә алған, төрлө яҙмышлы, төрлө социаль-профессиональ сығышлы геройҙарҙы кәүҙәләндергән бер нисә романды берләштереүсе ҙур күләмле проза әҫәрҙәре атала. Мәҫәлән, Зәйнәб Биишеваның “Яҡтыға” тигән трилогияһын - өс романдан торған ҙур әҫәрен – роман-эпопея тип атарға мөмкин. Йәки Яныбай Хамматовтың биш романдан торған “Бөртөкләп йыйыла алтын”, “Аҡман-тоҡман”, “Йәшенле йәй”, “Юрғашты”, “Руда” романдары пентологияһы роман-эпопеяның тос үрнәге.

Се билет

1.Мостай Кәримдең “Ай тотолған төндө” трагедияһында башҡорт ырыуҙарының көнкүрешенең һүрәтләнеүе. Кешенең рухи азатлығы идеяһы.

2.Ноғман Мусиндың әҫәрҙәрендә кешенең тәбиғәткә, хеҙмәткә мөнәсәбәте. Мораль –этик проблемалар.

3.Мостай Кәримдең үҙеңә оҡшаған бер шиғырын ятҡа һөйләргә.

1.Мостай Кәримдең “Ай тотолған төндө” трагедияһында башҡорт ырыуҙарының көнкүрешенең һүрәтләнеүе. Кешенең рухи азатлығы идеяһы.

“Ай тотолған төндө” трагедияһында шәхестең азатлығы идеяһы үҙәктә тора.

“Ай тотолған төндө” трагедияһы башҡорттарҙың боронғо көнкүрешенә ярашлы ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын һүрәтләүгә арналған. Ул замандарҙа ил –йорт, ырыу менән бейҙәр хакимлыҡ итә, илдә ырыу йолалары һәм ҡанундары, ғөрөф-ғәҙәттәре хөкөм һөрә. Шуларҙы боҙғандарҙы, азатлыҡҡа ынтылғандарҙы йола хөкөм итә.

Мостай Кәрим был трагедияһында ана шул ҡанундарға ҡаршы сыҡҡан, иреккә, рухи азатлыҡҡа ынтылған ҡыйыу шәхестәрҙе, уларҙың ҡотолғоһоҙ һәләкәткә атлауҙарын, йола ҡорбандары булыуын тасуир итә.

Аҡйегет менән Зөбәржәт өҙөлөп яратышалар, егеттең әсәһе Тәнкәбикә байбисә уларҙы өйләндерергә вәғәҙәһен дә биргән. Ләкин ағаһы яуҙа ятып ҡалғас, Аҡйегет йола буйынса тол ҡалған еңгәһенә өйләнергә тейеш була. Йола шулай ҡуша, был ҡәтғи закон.

Бына ошо йолаға ҡаршы үҙенең мөхәббәте хаҡына Аҡйегет дау күтәрә. Егет һөйгәне Зөбәржәтте яҡлап ҡына түгел, ә ҡоллоҡҡа ҡаршы баш күтәрә.

Мостай Кәримдең Аҡйегете менән Зөбәржәте феодаль йәмғиәттең ҡырағай ҡанундарына ҡаршы сыҡҡан, уға баш эймәй, мөхәббәттәре, рухи иректәре хаҡына ғорур рәүештә үлемгә барған шәхестәр.

Тәнкәбикә – иң трагик образдарҙың береһе. Тәнкәбикә – ырыу һәм ғаилә башлығы. Ул ырыу менән бейлек ҡыла, ырыу йола ҡанундарын тоторға, уны ҡурсаларға тейеш. Шуға ла ул ырыу аҡһаҡалдары йола ҡушыуы буйынса Аҡйегеткә – Шәфәҡ, Ишмырҙаға Зөбәржәт тейешлеген әйткәс, ошо ҡарарға буйһонорға мәжбүр була.

2. Ноғман Мусиндың әҫәрҙәрендә кешенең тәбиғәткә, хеҙмәткә мөнәсәбәте. Мораль –этик проблемалар.

Ноғман Мусин әҫәрҙәрендә тәбиғәт ысынбарлыҡтың айырылғыһыҙ өлөшө булған саф күңелле кешеләр менән гармонияға инә. Уның әҫәрҙәрендә ыңғай геройҙар – ер биҙәге, ә кире геройҙар- имгәктәр, гармонияны боҙоусылар.

Яҙыусының “Мәңгелек урман” дилогияһында 19 -сы быуат аҙағы – 20-се быуат башында башҡорт илендәге тәрән кисерешле хәл-ваҡиғалар сағылыш тапҡан. Был осорҙа Рәсәй батшалығының колониаль иҙеүе тағы ла көсәйә, халыҡтың урмандары, туғайҙары, сабынлыҡтары тартып алына. Шул арҡала әкиәттәге кеүек бай тәбиғәте булған халыҡ ярлылана бара, бөлгөнлөккә төшә.Романдың тәүге юлдарында уҡ Ҡаратау урман хужалығы ҡараусыһы Ғилман Торомтаев Кеше образы менән башҡорт өсөн изге символикаға әйләнгән ҡурай араһындағы диалог һүрәтләнә. Ҡурайҙы яһап бөткәс, ләззәтләнеп һыҙҙырып уйнап та ебәрә ул. Бына ошо саҡта сихри моң аҫтында тәбиғәт менән кеше бер бөтөнгә әйләнгәндәй тойола, уларҙың берлеге төҫмөрләнә, тәбиғәт һәм уның менән бергә кешенең дә мәңгелеге раҫлана.

Эйе, кеше бөйөк, тереклек мәңгелек, ләкин уларҙың бөйөклөгө тәбиғәткә бәйле, тәбиғәттән башҡа тереклек тә юҡ. Бына шул һағайта яҙыусыны. “Үлгән тау урынына тау ҡалҡмай, ҡороған йылға үҙәнен шыр ҡаплай”. Урман да сабынлыҡ түгел, йыл да күпереп ҡалҡып сыҡмай, ҡырҡылған ағастар урынына яңы үҫентеләр ултыртҡанда ла, уларҙың өлгөрөп етеүен быуаттар буйы көтөргө кәрәк. “Урман юҡ икән, ерҙең йәм-күрке юҡ, сөнки ул әҙәм балаларын утлы, һыулы, ризыҡлы, йорт-ерле иткән”. Бына ниндәй берлекте раҫлай әҫәр: тәбиғәт – тәү сығанаҡ, кеше – уның бер айырылмаҫ өлөшө. Тимәк, тәбиғәтте һәләк итеү – үҙ-үҙеңде һәләк итеү.

Кеше һәм тәбиғәт, тарих һәм бөгөнгө көн бәйләнеше, быуындар, замандар күсәгилешлеге сағыла дилогияла.

Был әҫәр үҙ эсенә бер юлы

Дата добавления: 2015-11-16