лтер, улым, фашисты 7 страница

3. Әҙәбиәт теорияһы: баллада тураһында төшөнсә.

БАЛЛАДА (итальянса ballade — бейеү) — лиро-эпик поэзияның бер төрө; романтик характерҙағы сюжетлы поэтик жанр.

Урта быуаттарҙа француз, испан һәм итальян әҙәбиәттәрендә баллада тип бейеү, таҡмаҡ йырҙарына әйткәндәр. Тора-бара йыр-баллада драматик йөкмәткеле сюжетлы йырҙарға әүерелгән, һуңыраҡ героик тематикалы шиғри жанр булып формалашҡан (Робин Гуд тураһындағы һ. б. балладалар).

Хәҙерге рус әҙәбиәтендә героик-революцион йөкмәткеле балладалар күберәк урын алды (Н. Тихонов, Э. Багрицкий, М. Светлов балладалары).

Башҡорт әҙәбиәтендә Ғ. Сәләмдең («Ҡыҙыл букет», «Самурай һәм уның хужаһы»), Х. Кәримдең, Ҡ. Даяндың балладалары заманында популяр булды.

Хәҙер ҙә баллада жанрына мөрәжәғәт итмәгән шағир юҡтыр. Хәҙерге башҡорт балладалары күберәк романтик рухта (Назар Нәжми, Муса Ғәли, Рәми Ғарипов балладалары).

Се билет

1.Зәйнәб Биишеваның драматургия өлкәһендәге уңыштары. Уҡыусыға оҡшаған драма әҫәренә анализ.

2.Рәми Ғариповтың “Аманат” ҡобайырында шағирҙың яңы быуынға аманат һүҙҙәре, уларҙың бөгөнгө көн күҙлегенән актуаль булыуы.

3.Һуңғы йылдарҙа “Ағиҙел” журналында баҫылып сыҡҡан берәй әҫәргә анализ.

1.Биишеваның драматугия өлкәһендәге уңыштары. Уҡыусылурға оҡшаған драма әҫәренә анализ.

Биишеваның драматугия өлкәһендәге эшмәкәрлеге.«Тылсымлы ҡурай» драматик поэмаһында ҡуйылған мөһим проблема — яҡшылыҡ менән яуызлыҡ көрәше темаһы.

Драматик поэмала ҡуйылған мөһим проблема, әҫәрҙең героик йөкмәткеһе яҙыусынан бөтә әҫәрҙе юғары стилдә, романтик күтәренкелек менән һүрәтләүҙе, халыҡ ижадына хас фантастика, шартлылыҡ, гипербола алымдары ҡулланыуҙы, ҙур дөйөмләштереү көсөнә эйә булған символик образдар ижад итеүҙе һорай. Әҫәр романтизм традициялары рухында яҙылһа ла, унда яҙыусы бөгөнгө әҙәбиәткә хас реалистик һүрәтләү сараларын да оҫта ҡуллана.

Халыҡ вәкилдәре образдарын, мәҫәлән, Кинйәбайҙың әсәһе Ишбикә, туғандары Алтынбай менән Алсынбай, сәсән, ҡарттар образдарын һүрәтләүҙә яҙыусы реалистик тасуирлау сараларына мөрәжәғәт итһә, Ирәмәл батыр, Кинйәбай, бигерәк тә яуызлыҡтың символы — Юха образын һүрәтләүҙә романтик стиль саралары өҫтөнлөк ала.

Ирәмәл ҡарт, уның улы Кинйәбай образдарында яҙыусы халыҡтың көсөн, ҡеүәтен, ныҡлығын, еңелмәҫлеген, бөйөк идеалдарын символлаштыра. Халыҡ эпостарының Урал батыр, Һәүбән батыр кеүек мәңге тере батырҙары рухында ижад ителгән был халыҡсан образдар аша яҙыусы кеше рухының бөйөклөгөн раҫлай.

Ирәмәл батыр бөтә ғүмерен Юха менән көрәшеп үткәрә. Үлер алдынан да уны аҡ ҡылған баҫҡан далала — бер кескәй генә түбәләс өҫтөндә эйәренә башын һалып ятҡан килеш күрәбеҙ. Ул ғүмерен халыҡ бәхете әсән көрәшкә арнаған, үлгәндә лә уны халыҡ яҙмышы борсой. Улдары Алтынбай, Алсынбай, Кинйәбайҙарға ла ул халыҡ яҙмышы хаҡында уйлап, уның бәхете әсән көрәшеп йәшәргә, ил-ырыуға ғәҙел, тоғро хеҙмәт итергә, ә Юха менән көрәште дауам итергә васыят әйтеп ҡалдыра. Шуның өсөн дә дошманды таныу ауыр. Ул төрлө ҡиәфәткә инә. Был көрәште аждаһа Юхаға әйләнгәнсе башлағанда, уны һаҙлыҡтан алып ҡояшлы ергә ырғытҡанда ғына еңеп була. Сөнки ул һаҙлыҡта йәшәгәндә генә тере, ә ҡояш, яҡтылыҡ уның өсөн үлем. Урал батыр үлгәс, уның ҡәберенән Урал тауы үҫеп сыҡҡан кеүек, Ирәмәл ҡарт үлгәс, уның ҡәберендә лә Ирәмәл тауы үҫеп сыға. Бының менән Ирәмәлдең ғәҙәттән тыш көслө, ғәйрәтле батыр, баһадир булыуы тағы ла бер тапҡыр раҫлана.

Ирәмәл ҡарт уландарына йәшәү юлының көрәш, тартыш юлы булыуын, еңеүгә ирешеү өсөн серле тылсым көсөнә эйә булырға кәрәклекте аңлатып бирә. Халыҡ үҙен ҡотҡарыусы батырҙы көтә. «Эй, ер, тыуҙыр, тыуҙыр батырҙы!» — тип Ер-әсәгә мөрәжәғәт итә. Кинйәбай, атаһы васыятына тоғро ҡалып, халыҡты Юха ҡоллоғонан ҡотҡарыу, Юханы юҡ итеү өсөн көрәш башлай. Халыҡ үҙ батырын данлай, уға ат, ҡылыс, уҡ-һаҙаҡ бүләк итә.

Кинйәбайҙың ағалары Алтынбай менән Алсынбай көрәштән ҡасып, аталары Ирәмәл батырҙың васыятына хыянат итәләр. Кинйәбай аяуһыҙ ҡаты көрәштә һаҙлыҡты еңһә лә, Юханы юҡ итә алмаған. Сөнки ул төрлө ҡиәфәткә кереп, халыҡ араһында йөрөп, уның аңын томалай.

Хәйләнең көсөнә ышанған Юха үҙен үлемһеҙ тип иҫәпләй

Ул бай егет ҡиәфәтенә инеп, халыҡтың күҙен быуа, аңын томалай. Ағаһының ил алдында хөрмәт ҡаҙаныуынан, абруйынан көнләшеп ҡараған ялҡау Алтынбай менән Алсынбайҙы ла ул һатып ала, Гөлзифаның йөрәгендә Кинйәбайға ҡарата шик тыуҙыра. Аҙаҡтан уны ҡот осҡос ҡарсыҡ ҡиәфәтенә индерә. Кинйәбай хаҡында «ул Юха» тигән хәбәр таратып, халыҡты ышандыра. Юханан алданған халыҡ Кинйәбайҙың ҡулынан ҡоралын тартып ала, шуның менән уның көрәшеү мөмкинлеген юҡҡа сығара. Шулай итеп, Кинйәбай ҙа, Гөлзифа ла, сәсән дә бар халыҡ менән бергә ҡоллоҡҡа эләгә, унда бик оҙаҡ йылдар яфа сигә. Күп йылдарҙан һуң Кинйәбай алдына төрлө сәскәләрҙән биҙәк һалып туҡылған аҡ елән, сәскәләрҙән һәм һыу тамсыларынан үрелгән аҡ таж кейгән иҫ киткес матур, мөһабәт Ер-әсә килеп баҫа. Шулай итеп, яҙыусы әгәр Кинйәбай образында тыуған илгә, халыҡ эшенә бирелгәнлек, халыҡ бәхете өсөн барлыҡ көсөңдө, кәрәк булһа, ғүмереңде лә бирергә әҙер тороу идеяһын сағылдырһа, Ер-әсә образында тыуған ер, Тыуған илде һынландыра: Ер-әсә менән Ирәмәл батыр Тыуған иле, халҡы менән берҙәмлектә һүрәтләнә, халыҡҡа таянғанда, тыуған еренән көс алғанда ғына батыр еңә ала тигән идеяны үткәрә.

Драмала ҡурай образы ҙур идея мәғәнәһенә эйә. Ул халыҡтың рухи көсөнөң, халыҡ күңеленең сафлығы, ныҡлығы, үлемһеҙлеге символы дәрәжәһенә күтәрелә.

Ер-әсә Кинйәбайға тылсымлы ҡурай бүләк итә.

Кеше азатлығына, яҡшылыҡҡа, изгелеккә, бөтә кешелеккә ҡаршы торған яуызлыҡ символы Юха нисек кенә йөҙөн үҙгәртмәһен, ниндәй генә ҡиәфәткә инмәһен, кеше рухының ныҡлығы алдында юҡҡа сыға, унан еңелә.

Әҫәрҙең идея мәғәнәһе тәрән фәлсәфәүи дөйөмләштереү көсөнә эйә. Әҫәр ер йөҙөндә ике ҡапма-ҡаршы көс араһында киҫкен көрәш барған дәүерҙә кешелеккә ҡаршы торған реакцион көстәрҙең еңеләсәгенә ышаныс, тормошҡа актив мөнәсәбәт, халыҡ бәхете өсөн көрәш идеяһын данлауы менән бөгөн дә заманса яңғырай, шуның менән ул йәш быуынға идея-эстетик тәрбиә биреүҙә әһәмиәтле урын тота.

2.Рәми Ғариповтың «Аманат» ҡобайырында ша ғирҙың яңы быуынға аманат һүҙҙәре, уларҙың бөгөнгө көн күҙлегенән актуаль булыуы.

Йыйып әйткәндә, Рәми Ғарипов-тың тыуған иле, туған халҡы, туған теле, халыҡ тарихы һәм киләсәге тураһындағы «Урал йөрәге», «Салауат батыр» хикәйәттәре, «Уйҙарым», «Аманат» ҡобайырҙары халыҡса тапҡыр мәғәнәлектәре, эпик ҡоролоуҙары менән иғтибарҙы биләй, шағирҙың фольклор жанрҙарын ижади файҙаланыу оҫталығын күрһәтә.

Рәми Ғарипов иң мөҡәддәс уйҙарын, ҡайнар кисерештәрен шиғри юлдарға күсерергә тырыша. «Йырымда бит минең йөрәгем», — тип әйтеүе лә уның ерле юҡтан түгел. Шағирҙың бар булмышы, характеры ла поэзияһында ярылып ята. Ул поэзия ана шул тәбиғилеге, ихласлығы, инсафлығы менән көслө. Илһөйәр тойғо уның поэзияһының һиммәтен һәм мәртәбәһен бермә-бер күтәрә, уны гражданлыҡ рухы менән һуғара:

Ил тойғоһо — бар булмышым минең,

Тын алышым, йөрәк тибешем,

Ул — ғазабым, ул — хазинам минең,

Һәм иҫбатлар уны тик эшем, —

тип әйткәйне Рәми Ғарипов был хаҡта һәм ул тынғыһыҙ эше, ижады менән шул һүҙен иҫбатлай ҙа алды.

3. Һуңғы йылдарҙа «Ағиҙел» журналында баҫылып сыҡҡан берәй әҫәргә анализ.

Сы билет

1.Зәйнәб Биишеваның “Яҡтыға” трилогияһында сағылдырылған осор. Әҫәрҙең проблематикаһы һәм образдар системаһы.

2.Рауил Бикбаевтың гражданлыҡ поэзияһы.

3.Рауил Бикбаевтың “Халҡыма хат” поэмаһынан өҙөктө ятҡа һөйләү.

1. Зәйнәб Биишеваның «Яҡтыға» трилогияһында сағылдырылған осор. Әҫәрҙең проблемаһы һәм образдар системаһы.

Үткән быуаттың 50-се йылдары аҙағында Зәйнәб Биишеваның «Кәмһетелгәндәр» романы баҫылып сыға. Китапты ҡулдан-ҡулға йөрөтөп уҡыйҙар, һуңынан роман Мәскәүҙә, башҡа ҡалаларҙа СССР халыҡтары телдәренә тәржемә ителә, совет әҙәбиәте классикаһына индерелә. «Кәмһетелгәндәр», «Оло Эйек буйында» һәм «Емеш» романдарының дауамы – «Яҡтыға» трилогияһын тәшкил итә. Тәү ҡарашҡа бәләкәй генә башҡорт ҡатыны рухи ҡаһарманлыҡ эшләй – Совет көнсығышының яҙыусы ҡатын-ҡыҙҙары араһында тәүге трилогия авторы була. Зәйнәб Биишеваның «Яҡтыға» әҫәрҙәрендә егерменсе быуаттың тәүге ике тиҫтәнән ашыу йылдарында башҡорттар тормошоноң киң тарихи панорамаһы талантлы сағылдырылған, милли әҙәбиәттә
үҙенсәлекле яңы форма – роман-эпопея тыуҙырылған.

Элгәргерәк быуындар, уның “Яҡтыға” трилогияһын ҡат-ҡат уҡып, Емештең хис-тойғоларын, кисерештәрен үҙе аша үткәреп, әҙибә һүрәтләгән сафлыҡҡа һәм яҡтылыҡҡа табынып үҫте. Төп образ булған Емеш күптәрҙең яратҡан әҙәби геройына әүерелде. Һәр кемдең күңелен һәм аҡылын яулаған был әҫәр башҡорт халҡының ХХ быуат башындағы һуғыштар, тетрәнеүҙәр, түңкәрелештәр осоронан башлап 30-сы йылдарға тиклемге тарихын һүрәтләй, халҡыбыҙҙың шул дәүерҙәге тормош-көнкүрешен, ғөрөф-ѓәҙәттәрен, холоҡ-фиғелен әллә ниндәй ғилми хеҙмәттәргә ҡарағанда ла төплөрәк, ентеклерәк итеп тасуирлай. “Кәм һетелгәндәр”, “Оло Эйек буйында”, “Емеш” романдарын берләштергән трилогия башҡорт әҙәбиәтен үҫтереүгә һәм танытыуға сикһеҙ ҙур өлөш индерҙе.

2. Рауил Бикбаевтың гражданлыҡ поэзияһы.

Гражданлыҡ поэзияһының үҙенсәлектәре. Рауил Бикбаевтың поэзияһы — гражданлыҡ рухы менән һуғарылған ялҡынлы шиғриәт. Гражданлыҡ поэзияһы тип ғәҙәттә тыуған ил, халыҡ, йәмғиәт тормошона арналған, публицистик пафос менән һуғарылған шиғырҙарға әйтәләр. Тап ана шундай пафослы шиғырҙар, поэмалар Рауил Бикбаев поэзияһының төп өлөшөн тәшкил итә һәм үҙенсәлекле сифаттарын билдәләй. Ул күпмелер дәрәжәлә рус поэзияһындағы В. Маяковский, А. Твардовский, үҙебеҙҙә Рәшит Ниғмәти, Мостай Кәрим, Рәми Ғариповтарҙың поэтик традицияларына тартым. Рауил Бикбаев шиғриәтендә хис-тойғолар ни тиклем генә ташып тормаһын, унда барыбер тәрән аҡыл — фекерҙәр өҫтөнлөк ала. Уның поэзияһы шул халыҡсан аҡыллылығы, тос фекерҙәре, тапҡыр һүҙҙәре менән көслө лә.

Рауил Бикбаев йыш ҡына уҡыусының үҙенә, шиғриәт һөйөүсегә, уның зиһененә, намыҫына туранан-тура мөрәжәғәт рәүешендә асыҡтан-асыҡ һөйләшергә ярата. Уның «Автобиография», «Һыуһаным — һыуҙар бирегеҙ!», «Халҡыма хат» әҫәрҙәренең һәм башҡа күпселек шиғырҙарының үҙ исеменән һөйләгән монолог алымына ҡоролоуы ла ошо фекерҙе ҡеүәтләй.

Халыҡ ижадына хас булған поэтик диалог алымын ҡулланып, ул әйтәһе һүҙен үтемлерәк итеп еткереүгә өлгәшә.

Бына «Ваҡыт менән һөйләшеү» диалогы:

- Эй һин, Ваҡыт, аяу белмәҫ Ваҡыт,

Йән өрәһең, өрөп һүндерәһең,

Йәлләмәйһең ниндәй ҡарашты...

Табипмы һин, әллә ҡатилмы һин,

Врачмы һин әллә палачмы?

— Мин врач та, мин палач та түгел,

Үҙең менән, кешем, бутама! —

Яртың табип, яртың ҡатил итеп

Һин үҙеңде ярҙың урталай.

Бында кеше Ваҡыт алдында нимәнелер бар итеп, уны кире юҡ итеүгә бәйле ҡатмарлы фәлсәфәүи һорау ҡуя. Ә Ваҡыт уның кешенең үҙенә, үҙ булмышына бәйле икәнлеген төшөндөрөп яуап бирә.

Ваҡыт ағышына ҡарата боронғо бер фәйләсүф, Ваҡыт үтмәй, кеше, һин үҙең үтәһең, ти. Ысындан да, Ваҡыт — ул мәңгелек. Материяның йәшәү формаһы. Ысынбарлыҡта Ваҡыт үтмәй, кешеләр, тере йәндәр генә донъяға килә һәм үтеп китә. Тимәк, кешенең тыуымы булғас, үлеме лә бар. Тимәк, ундай йәшәү — табиплыҡ та, үлем — ҡатиллыҡ та үҙендә, үҙ булмышында. Ана шундай фәлсәфәүи мәғәнә ята әле ге ике строфала — кеше һорауы һәм Ваҡыт яуабында.

«Ваҡыт менән һөйләшеү» диалогының алдағы һорау һәм яуаптарының айышы — ошондай уҡ ҡапма-ҡаршы төшөнсәләрҙе аңлатыу фәлсәфәһе артабан уның ижадында дауам итә.

Бына «Бикбай менән Бикбай һөйләшеүе»:

Эй, Бикбайым, ҡайҙа ҡалды егет сағың,

Убаларҙа уйнап туймаҫ кейек сағың,

Күк үләндән йондоҙғаса бейек сағың,

Ерле юҡтан бойоҡ сағың, көйәк сағың?

Намыҫымды ҡаплар майҙар йоҡмай әле,

Ғүмер ғәфләт йоҡоһона йыҡмай әле,

Йәшлек ене минән һаман сыҡмай әле...

Был диалогта Ваҡыт менән һөйләшеү үҙенсә дауам итә. Бында йәш Бикбай менән өлкән Бикбай һөйләшә. Әммә йылдар ағышынан кеше нисек кенә үҙгәрмәһен, ҡартаймаһын, ул барыбер үҙе, булмышы менән бер булып ҡала. Быны һуңғы строфа йөпләп ҡуя:

— Алдайһыңмы әллә тура атлайһыңмы,

Нисек кенә йәшәһәң дә — үҙ яйыңда.

Берәү генә яҙмышың да, намыҫың да,

Берәү генә Рауилың да, Бикбайың да.

«Мәңгелек мәл» исемле поэмаһында әйткәнсә, Рауил Бикбаев «бер мәл генә кеүек мәңгелегең, һәр бер мәлең мәңгелектәй бөйөк» тип, үҙ шиғриәтендә мәлдәрҙе мәңгелектәй итеп, мәңгелектәрҙе мәлдәр теҙмәһендәй күреп тасуирларға ынтыла, шағир оло төшөнсәләр, ҡыйыу фекерҙәр, отошло шиғри табыштар менән эш итә.

3. Р.Бикбаевтың «Халҡыма хат» поэмаһынан өҙөктө ятҡа һөйләү.

Туған телем минең! Күпме һүҙең

Йондоҙ кеүек йым-йым нурлана.

Тамырыңды уйлап ғорурланам,

Бөгөнгөңдө күреп хурланам.

Туған телкәйемдең хәлдәренән

Бәғерҙәрем яна, теленә.

Халҡыма мин ошо хатты яҙам,

Оран һалам башҡорт иленә.

Еркәйемдең тарих һөйләмәгән

Юҡ һуҡмағы, һыуы, юҡ тауы.

Ишетәмен әле ҡылыс сыңын,

Әле һылыу ҡыҙҙың һыҡтауын.

Күпме моң бар еләҫ аҡландарҙа,

Күпме наҙ бар дала елендә.

Ҡарай улар ғәзиз әсәм булып,

Һөйләшәләр башҡорт телендә.

Башҡорт балаһы мин,

Ер хәтерендә

Мең йыл уйылып барған эҙем бар.

Быуындарға ялғап быуындарҙы,

Илде тотҡан телем, һүҙем бар.

Шул тел менән халҡым хаҡ яҙмышын

Ҡайһы быуаттарға яҙмаған.

Күпмеаҫыл ерҙәренән яҙған,

Күпме аҫыл ирҙәренән яҙған,

Күпме аҫыл йырҙарынан яҙған,

Тик моңонан, теленән яҙмаған.

Се билет

1.Мостай Кәримдең тормош юлы һәм ижады. “Оҙон-оҙаҡ баласаҡ” повесының проблематикаһы.

2.Динис Бүләковтың “Ғүмер бер генә” романы. Романда заман темаһы, үҙгәртеп ҡороу реформалары осорона хас һыҙаттар.

3.М.Кәримдең “Россиянмын” шиғырын ятҡа һөйләү.

1. Мостай Кәримдең тормош юлы һәм ижады. «Оҙон-оҙаҡ баласаҡ» повесының проблематикаһы.

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең ижады уҡыусыларҙың ихтирамын яулап ҡына ҡалманы, бәлки башҡорт халҡының рухи ҡаҙанышы, милли ғорурлығы булып әүерелде. Мостай Кәрим поэзияһының һәм драматургияһының иң яҡшы өлгөләре башҡорт әҙәбиәтенең алтын фондын тәшкил итә, уның ижады күп милләтле илебеҙҙең совет осоро әҙәбиәте үҫешенә лә ыңғай йоғонто яһай. Был хаҡта рус шағиры Николай Рыленков шулай яҙҙы: «Мостай Кәрим беҙҙең күп милләтле сәнғәттең, шул иҫәптән рус сәнғәтенең дә, кимәлен билдәләгән һүҙ оҫталары иҫәбенә инә һәм дөйөм хазинаға үҙ халҡының әүәл туплаған һәм хәҙер байыҡтырған иң яҡшы рухи тәжрибәһен өҫтәй»\

Тормош һәм ижад юлы. Мостай Кәрим 1919 йылда Башҡортостандың Шишмә районы Келәш ауылында урта хәлле крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Үҙ ауылындағы ете йыллыҡ мәктәпте тамамлағас, ул ике йыл Өфө педагогия рабфагында уҡый, 1937 — 1941 йылдарҙа — Башҡорт дәүләт педагогия институтының тел һәм әҙәбиәт факультеты студенты.

Бөйөк Ватан һуғышы башланыу менән, Мостай Кәрим ғәскәри көстәр сафына алына һәм һуғыш бөткәнсе фронтта була. Ул, ҡыҫҡа ваҡытлы хәрби курстарҙа уҡығас, элемтә бүлеге һәм артиллерия дивизионы штабы начальнигы булып хеҙмәт итә. 1942 йылдың авгусында ҡаты яраланып, ете ай госпиталдә ята. Төҙәлеп сыҡҡас, ул хәрби журналист сифатында фронт гәзиттәрендә эшләй. Украинанан дошманды ҡыуып сығарыу, Ру мынияны, Болгарияны, Венгрияны азат итеү һуғыштарында ҡатнаша. Еңеү көнөн — 1945 йылдың 9 майын ул Вена ҡалаһында ҡаршылай. Һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн I һәм II дәрәжә Ватан һуғышы, Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары һәм миҙалдар менән бүләкләнә.

Дата добавления: 2015-11-16