лтер, улым, фашисты 4 страница

Әсәһе үлгәс, ярты йыл да үтмәй, Имай, Айбулатты саҡырып алып, бөтөн сығымдарҙы иҫәпләп, эшләп-эшләп тә бөтмәйәсәк бурысты өҫтөнә йөкмәтеп тә сығара. Ошо ваҡиғанан һуң Айбулаттың Ниязғолға, Имайға ҡарата мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә, күңелендә уларға нәфрәт, дошманлыҡ тойғоһо тыуа. Шуның өсөн дә ул сит утарҙарға сығып китеп, көтөүгә ялланып йөрөй. Әҫәрҙең иң тәүге биттәрендә үк ул нәҡ бына ошо үҙенсә тормош мәктәбен үтеп, урыҫҫа уҡырға һәм яҙырға өйрәнгән, урыҫ революционерҙарының программа талаптары менән аҙмы – күпме танышып, сәйәси көрәш хаҡында хәбәрҙар булып, 1905 – 1907 йылғы ваҡиғаларҙа ҡатнашҡан ир – уҙаман булып күҙ алдына баҫа. Ул инде хәҙер алдағы көрәштәргә әҙер халыҡ етәксеһе булырҙай үҫеү һәм сынығыу юлы үткән. Яҙыусы тәүләп нәҡ ошондай Айбулаттың тулыраҡ портрет – характеристикаһын бирә. Бына ул, һалмаҡ атлап, тирмәләргә ыңғайлай. “Уның мыҡты, төҙ, ҡупшы кәүҙәһе эңергә яҡынлаған аҡһыл тоноҡ яҡтылыҡта төҙөрәк, тағы ла мыҡтыраҡ булып күренә. Уның етен һаҡал – мыйығы, битенең эйәк, сикәләрен ҡуйы ҡаплап, әле егерме дүрте лә тулмаған йәш кешене байтаҡ олоғайтып күрһәтә. Тик уның тигеҙ ҡыр танауы, ҡайһы саҡта уйнаҡ, ә ҡайһы саҡта уйсан үткер ҡара күҙҙәре, көлгәндә ҡыйылып һикерә торған баҙыҡ ҡара ҡаштары, ҡояшҡа янған битен сағылдырып ебәрә торған тигеҙ аҡ тештәренә абайлап ҡараған кеше генә әле уның яңы ир ҡорона тулған йәш кеше икәнен күрә”.

Айбулат менән Гөлйөҙөмгә, Айбулат әрме хеҙмәтен тултырып ҡайтҡас та, байтаҡ ваҡыт Ниязғол байҙың тупһаһын тапарға тура килә. Улар, Үмәр ҡарт әйткәнсә, “маңлай тирҙәре үксәләренә ағып төшкәнсе” байҙың эше эш булһын тип тырышалар. Уларҙың Ниязғол тураһында: “Шул тиклем хеҙмәт күрһәткәс, бер ҙә буш итмәҫтәр әле, арыу өй һалып, бер – ике баш мал эйәртеп сығарыр, үҙе тотоп килгән ике душ ерҙән дә өлөш сығармай булмаҫ” тигән төрлө өмөттәре бушҡа сыға. Улар, ниһайәт, “улдым- талдым менән Ниязғол байҙан сығып, үҙҙәренең ҡарлуғас ояһындай бәләкәс кенә балсыҡ өйҙәрендә үҙ алдарына йылы донъя ҡоралар”, ғүмерҙәрендә беренсе башлап сәскән ярты дисәтинә ерҙәрендә иген эшләйҙәр. Айбулат менән Гөлйөҙөмдөң тормошонда был үҙгәрештәр ҙә, әлбиттә, йылдар буйы алып барылған көрәш һөҙөмтәһе.

Айҙаҡай ауылына ҙур ваҡиға – Рәсәйҙә батшаның төшөрөлөүе, ярлы халыҡ файҙаһына илдә ҙур үҙгәрештәр буласағы тураһында хәбәр килеп етә. Айбулат, өс йыл буйы фронтта булып, Һарытауҙа госпиталдә ятып сыға, унан өс айлыҡ ял алһа ла, ҡатыны, балалары янына ҡайтып тормай, туп – тура Һамарға килеп, профессиональ революционер Григорий Волгиндың уң ҡулына әйләнеп китә. Ял ваҡыты үткәс, яңынан үҙенең полкына барып ҡушыла. Автор үҙ геройын, үҙе йәшәгән замандың ҡәтғи ҡанундарынан һәм талаптарынан сығып, Титов, Альковтар менән бергә, полктың үткер агитаторы, партия эшенә тоғро көрәшсе итеп һүрәтләй. 1917 йылдың 26 октябрь иртәһен ул ауылдашы Исхаҡ менән Төнъяҡ фронт делегаттары составында Советтарҙың Икенсе Бөтә Рәсәй съезында ҡатнашыусы булараҡ ҡаршы ала.

Илдә граждандар һуғышы ҡубып – тоҡанып киткән бер мәлдә Айбулат Айҙаҡайға ҡайтып төшә. Үҙҙәренең Имел олоҫонда ревком рәйесе вазифаһын ең һыҙғанып алып бара, аҙаҡ Ырғыҙ буйҙарында халыҡҡа күп яфалар һалған аҡ бандаларға ҡаршы көрәштә партизан отрядының командиры сифатында фажиғәле рәүештә һәләк була. Айбулат үҙенең бөтөн тормошо һәм үлеме менән дә ысын халыҡ батыры, “хаҡлыҡ өсөн, халыҡ өсөн” үҙ – үҙен аямайынса көрәшеүсе ҡаһарман шәхес булараҡ кәүҙәләнә.

Романда Гөлйөҙөм бар булмышы менән халыҡ вәкиле, ысын – ысынында көслө һәм һөйкөмлө милли характер булараҡ хәтерҙә ҡала. Айбулат менән Гөлйөҙөм образдары, ғөмүмән, башҡорттоң асылда яңы дәүерҙәге ғаилә тормошоноң ныҡлы, ышаныслы бер өлгөһөн, милли булмыштың нигеҙен билдәләүсе идеал кимәлендә тороуы менән дә ғәйәт ҙур әһәмиәт ҡаҙана. Гөлйөҙөм - саф һәм нескә күңелле, ярҙамсыл, эшлекле, уңған, сабыр һәм түҙемле, тормошҡа яҡты ҡарашлы кеше.

Гөлйөҙөм, Айбулатҡа иш булараҡ, үҙ яҙмышы өсөн хәл иткес ваҡыттарҙа ғәжәп ҙур тәүәккәллек һәм ҡыйыулыҡ күрһәтә, уның характерына итәғәтлелек, тәрбиәлелек, инсафлылыҡ менән бергә ғорурлыҡ тойғоһо хас. Йәш сағында ул, Айбулатҡа булған мөхәббәтен бөтөнөһөнән өҫтөн ҡуйып, атаһының ихтиярын, үҙ дәүеренең йола һәм ҡанундарын аша атлап үтергә батырсылыҡ итә. Гөлйөҙөм Айбулат өсөн тормош юлында ғүмер буйы ышаныслы таяныс була.

Аҡ бандиттар тотоп алып бикләп ҡуйғас, Гөлйөҙөм үҙ-үҙен батырҙарса тота, бик аҫтында ултырғанда төн уртаһында ҡаршы яҡтағы таш келәттә ятҡан йәштәр менән йыр аша аңлаша. Был эпизодта ил мәнфғәте, халыҡ бәхете өсөн йәнен фиҙа ҡылып көрәшеп һәләк булған ире Айбулат һымаҡ уҡ, уның характерында ла ҡыйыу һыҙаттар билдәләнә.

Айбулат һәм Гөлйөҙөм, башҡорт халҡының иң яҡшы һыҙаттарын үҙҙәренә туплауы һәм, дөйөм алғанда, оҫта эшләнеүе менән әҙәбиәтебеҙҙә иң колоритлы һәм иң күркәм милли характерҙар кимәлендә тора.

2. Мостай Кәримдең «Үлмәҫбай» поэмаһында Үлмәҫбай һәм Теребай образдарында башҡорт халҡының хәрби традицияларының әһәмиәтен сағылдырыу.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында фронтта Мостай Кәрим беҙҙең һалдаттарҙың

батырлыктарын үҙ күҙҙәре менән күрә. Уларҙың батырлығына, тапҡырлығына, йор һүҙҙәренә, күңел төшөнкөлөгөнә бирелмәүҙәренә һоҡлана.

Бына шундай батыр, йор һүҙле, көр күңелле һалдаттарҙы шағир үҙенең «Үлмәҫбай» тигән поэмаһында һүрәтләп бирә.

Поэманың төп геройы:

Урал батыр тоҡомонан –

Үлмәҫбай атлы егет.

Бөтә хәрби күренештәр ярым шаян тонда яҙылған. Шағир, ваҡиғаларҙы төп герой Үлмәҫбайҙың үҙ ауыҙынан һөйләтеп, хәл – хәрәкәттәрҙе үҙенсәлекле юмор һәм кинәйәле итеп бирә. Шул уҡ ваҡытта ысынбарлыҡ уйҙырма менән аралашып китә. Дошман тылында көрәш алып барыусы партизандар - «үҙе биш ҡарыш, һаҡалы етмеш ҡарыш» ҡарт һәм уның өс улы - әкиәт батырҙарына оҡшабыраҡ китә.

Шағир халыҡ ижадына хас булған гипербола, фантастик элементтарҙы әҫәрҙең сюжетын мауыҡтырғыс итеү өсөн генә түгел, бәлки һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы асығыраҡ итеп биреү өсөн, һалдат героизмының әкиәт батырҙарының эштәренә тиң булырлыҡ икәнен күрһәтеү өсөн файҙалана. Был һүрәтләнгән ваҡиғалар, әкиәт кеүек булһалар ҙа, ысынбарлыҡта осрарҙай хәлдәр.

Поэманың юмор һәм уйҙырма менән һуғарылыуы төп геройҙың холоҡ – фиғеленә лә ныҡ бәйләнгән. Үлмәҫбай – ул шат күңелле, тәүәккәл, кәрәк ваҡытта хәйләкәр ҙә егет. Шуға ул дошманды батырлыҡ менән генә түгел, тәүәккәллек һәм хәйлә менән ҡулға төшөргән ваҡиғаларҙы «мәрәкә һунар»итеп ҡарай. Уның яҡын дуҫы Теребай ҙа – ҡыйыу, шаян һәм ныҡыш егет. Ул ауылда саҡта туйҙарҙа «көршәк түпәҫләргә», «мылтыҡ шартлатырға һәүәҫ» булып, һуғышта «башҡорттың туй ғәҙәте» менән дошманды «таныштырыуҙа» ла «беренсе туй әтәсе». Был батырҙарҙың ҡыйыулыҡ һәм тапҡырлыҡ сифаттары хәйләкәрлек һәм йылдамлыҡ менән дә ҡушыла.

Үлмәҫбай менән Теребай шат күңелле, батыр һәм тапҡыр холокло һалдат булыуҙары менән рус әҙәбиәтендәге А.Твардовскийҙың Василий Теркин образына бик яҡын торалар. Айырма тик шунда: әгәр Василий Теркинда рус халҡы характеры асыҡ сағылыш тапһа, Үлмәҫбай менән Теребай образдарында башҡорт халҡының милли характер үҙенсәлектәре кәүҙәләндерелгән. Үлмәҫбай менән Теребай, исемдәренең үк әйтеп тороуынсы, халыҡ батырлығының үлемһеҙлеген күрһәтеүсе образдар улар.

Мостай Кәрим Үлмәҫбай һәм Теребай образдары аша башҡорт халҡының ғөрөф – ғәҙәтенә, йолаларына, һуғышсан традицияларына ла мөрәжәғәт итә. Борон башҡорт халҡы һунарсылыҡ менән шөғөлләнгән. Үлмәҫбай ҙа хәрби йомоштарға барыуын «һунарға сығыу» тип ҡарай:

Һунарсы минең ырыуым,

Һунарсы ата – бабам,

Һунарсы ҡаны үҙемдә,

Һунарсы булыр балам.

Үлмәҫбай үҙе алған «тел»гә - дошман офицерына - «тау башҡорто тоҡомонан, Салауат затлы булам» ти һәм, иленең традициялары менән ғорурланып,

Ә илем Рәсәй була,

Дауылы, еле лә бар,

Һинең бабаң батып үлгән

Чуд тигән күле лә бар, -

ти.

Шағирҙың алынған ваҡиғаларҙы үҙ геройы исеменән һөйләтеүе Үлмәҫбайҙың характерын тулыраҡ асырға ярҙам итә. Үлмәҫбайҙың хикәйәләүендә уның шат тәбиғәтле, ләкин тыйнаҡ холоҡло, тапҡыр һүҙле булыуы асык сағыла. Ул үҙе һөйләгән хәлдәргә үткерлек һәм мәрәкә индерегә ярата. Әйтәйек, ул «тәүге һунарға» сығыуын шулайыраҡ башлай:

Күркәләнеп сығып киттем,

Ергә лә теймәй табан, -

Әйтерһең, тыуған Уралға

Ҡунаҡҡа ҡайтып барам.

Тегеләр яғына еткәс,

Ҡулды күтәргән булам,

Йәнәһе, рәтен килтерәм

(Хәйлә кәрәк бит, туған).

Дошман хаҡында һөйләгәндә Үлмәҫбайҙың телмәрендә сатира, хатта сарказм өҫтөнлөк ала.

Бына ул һыу инергә килгән өс дошман һалдатын күҙәткәндә, уларға шундай характеристика бирә:

Бына бер бүкән кеүеге

Йылғаға тәгәрәне,

Үҙе йөнтәс, үҙе ҡара,

Гүйә, һарыҡ бәрәне.

Унан һуң икеһе сумды,

Киәфәт - өрәкме ни,

Ҡолаҡтары - һелкеүестәй,

Ҡулдары – көрәкме ни!

Үлмәҫбай образында М.Кәрим ябай һәм ҡыйыу һалдаттың типик образын кәүҙәләндерҙе.

3.Мостай Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!” шиғырын ятҡа һөйләү.

Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!

Эйәрләне атай, ялын үреп,

Аҡбуҙаттың ярһыу, ап-ағын,

Әсәм һуҙа дәһшәт ҡылысының

Ҙур яуҙарҙа еңеп ҡайтҡанын.

Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!

Ышан, атай, һин эйәрләп биргән

Аҡбуҙтым минең абынмаҫ,

Йәшең тамған был ҡылысты, әсәй,

Һуғарырмын дошман ҡанында.

Йыуырмын мин фашист ҡаны менән

Илем күкрәгенең яраһын,

Ҡайырылмаҫ ҡаты дауылдарҙа

Үс һәм нәфрәт биргән ҡанатым.

Сал ҡартлығын һаҡлап ҡарттарымдың,

Һылыуһарын һаҡлап илемдең,

Бөйөклөгөн һаҡлап Уралымдың,

Гүзәллеген һаҡлап Иҙелдең,

Атасаҡ таң, киләсәк яҙ өсөн,

Яҙын япраҡланыр гөл өсөн,

Тыуыр балам, йырланыр йыр өсөн,

Йыр өсөн һәм тыуған ер өсөн -

Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!

Се билет

1.Рәшит Ниғмәтиҙең Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ижады. “Үлтер, улым, фашисты!” поэмаһының йөкмәткеһе. Тыуған ил һәм халыҡ образдарының кәүҙәләнеше.

2.Фәррәх Дәүләтшиндең тормош юлы һәм ижады тураһында һөйләргә.

3. Әҙәбиәт теорияһы: комедия жанры тураһында төшөнсә.

1. Рәшит Ниғмәтиҙең Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ижады. “Үлтер, улым, фашисты!” поэмаһының йөкмәткеһе. Тыуған ил һәм халыҡ образдарының кәүҙәләнеше. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Р.Ниғмәти ижады идея - художество яғынан тағы юғарыраҡ күтәрелә. Һуғышҡа тиклем үк инде Ватанды һаҡлау өсөн көрәш кеүек ҙур темаларҙы үҙ әҫәрҙәрендә сағылдыра килгән Р.Ниғмәти Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында был теманы конкрет материалдар ерлегендә тағы ла киңерәк яҡтырта башлай. Ватан, уның азатлығын һаҡлау Ниғмәти ижадының төп темаһына әйләнә.

“Үлтер, улым, фашисты!” тигән поэмаһында илебеҙ кешеләренең героизмын, фронт һәм тыл берҙәмлеген кәүҙәләндерә.

Бөйөк Ватан һуғышының иң ҡыҙған осоронда, Сталинград өсөн һуғыш барған айҙарҙа, Рәшит Ниғмәти ошо “Үлтер, улым, фашисты!” (1942) поэмаһын яҙҙы. Башҡорт атлы дивизияһының Дон далаларында дошманға ҡаршы һуғышын, фронт менән тыл берҙәмлеген сағылдырған был поэма идея – тематик йөкмәткеһе һәм художество үҙенсәлектәре яғынан халыҡтың гериок эпостарына тартым. Ғәҙәттә, героик эпосторҙа халыҡ батырҙарының көс сығанағы, изге көрәштәре һүрәтләнә, ғәйрәтлелек, илде һаҡлау идеялары поэтиклаштырыла. Башҡорт фольклорының эпик репертуарындағы ҡобайыр кеүек жанрҙарҙа Тыуған ил азатлығы өсөн көсөн аямау, дошманға нәфрәт хистәре халыҡты көрәшкә сакырыусы Ватан ораны төҫөн ала.

Халыҡ ижадының шундай поэтик традицияларына мөрәжәғәт итеп, Рәшит Ниғмәти үҙ поэмаһын Ватан ораны, халыҡтың йөрәк һүҙе формаһында еткереү өсөн эпос рухын, ҡобайыр алымдарын бик оҫта файҙалана.

Дошман яуҙарының илебеҙ сиктәрен емереп үткәнен күреп торған Уралтау “юлбарыҫтай ярһынып” аяҡҡа баҫа һәм ил улдары алдында телмәр тота. “Усына шоңҡар ҡундырған, еренә батыр тыуҙырған, иленә яу килгәндә, егетен атҡа мендереп, дошманын пыр туҙҙырған, дуҫын түргә уҙҙырған, аҫыл, батыр Урал”

Үҙ телмәрендә Тыуған ил азатлығының ни икәнен әйтә, илен-ерен һаҡлап дан ҡаҙанған батыр улдарын иҫкә ала, хас дошманға ҡаршы яуға сығырға саҡыра.

Шағир, шулай итеп Уралтауҙы, башҡорт халыҡ ауыҙ – тел ижадындағыса, символик төҫ алған тере образ рәүешендә һүрәтләй.

Рәшит Ниғмәтиҙең “Үлтер, улым, фашисты!” поэмаһында Уралтау образын биреүе, башҡорт халҡының яугир традицияларын хәтергә төшөрөүе, Ҡаһым түрә, Салауат кеүек полководецтарын атауы, Шәһит Хоҙайбирҙин һымаҡ революционерҙарҙы иҫкә алыуы, әҫәрен халыҡ эпосына оҡшаш ҡороуы – һәммәһе лә ана шул патриотизм һәм милли ғорурлыҡ тойғоларын тәрбиәләүгә йүнәлтелгән. Ә һуғыш яланында башҡорт егеттәренең Тыуған ил алдындағы мөҡәддәс бурыстарын йәнен – тәнен аямай намыҫ менән үтәүҙәрен, батыр һуғышсыларын һүрәтләү, генерал Шайморатов, Күсимов кеүек хәрби етәкселәре үҫеүен, яңынан - яңы геройҙар тыуыуын данлау оло тойғоларҙың яуҙа ниндәй ҡеүәт биргәнлеген шулай уҡ асыҡ характерлай.

Тыуған илен дошмандан һаҡлауҙа борон – борондан урыҫ һәм бүтән туғандаш халыҡтар менән бер сафта баҫып көрәшкән башҡорт халҡы, үҙенең үткән яугир традицияларына тоғро булып, Бөйөк Ватан һуғышы фронттарында ла үҙен тағы ҙур данға күмде. “Үлтер, улым, фашисты!” поэмаһында илебеҙ кешеләрен ошондай батырлыҡтарға илтеүсе көстөң сығанағы – патриотизм, милли ғорурлыҡ, халыҡтар дуҫлығы икәнлеге бөтә тулылығы менән күҙ алдына баҫтырыла ла инде.

Поэма һуғыш йылдарында халыҡтың яратып уҡыған әҫәренә әйләнде, уның күп строфалары өскөл фронт хаттарында урын алды.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдары кешеләрҙең батырлыҡ һәм түҙемлек сифаттары менән бергә, уларҙың мораль көсө, эске рухи сафлығы һәм ныҡлығына ла ҙур һынау булды. Тыуған илде һөйөү тойғоһо иң ауыр моменттарҙа ла кешегә ҙур көс бирә, тиңһеҙ батырлыҡтарға алып бара. Тормошто һөйөү һалҡын үлемде ҡыуа, ошо үлемде сәсеүсе дошманға нәфрәтте арттыра. Р.Ниғмәти үҙе әйткәнсә, Тыған илгә булған һөйөү кешеләрҙе ҡалҡан һымаҡ һаҡлап тора, хатта “тап йөрәккә тейер пулялар ҙа тайпылышып теймәй үтәләр”.

2. Ф.Дәүләтшиндың тормош юлы һәм ижады.

Халыҡ араһынан сыҡҡан зирәк аҡыллы кешеләр һәр төрлө ауыр шарттарҙа ла үҙҙәренең йөҙөн юғалтмай, бәҫен төшөрмәй. Башҡортостандың халыҡ сәсәне Фәррәх Дәүләтша улы Дәүләтшин – ана шундай зирәк, тапҡыр шәхестәрҙең береһе. Ул 1887 йылдың 31 ғинуарында Дүртөйлө районының Иҫке Уртай ауылында тыуған. Бәләкәстән үкһеҙ етем ҡалғас, байҙарҙа ялсылыҡта йөрөй. Ҙурая төшкәс, Уралдағы төрлө фабрикаларҙа эшләй. Шунда пар ҡаҙаны шартлап, Фәррәх тома һуҡыр ҡала. Ул төрлө йырҙар, шиғырҙар, бәйеттәр сығарып көн итә. Октябрь революцияһынан һуң ул ил тормошонда булған яҡты, яҡшы үҙгәрештәргә арнап бәйеттәр, шиғырҙыр яҙа. Фәррәх Дәүләтшиндың “Һуҡыр Фәррәх әңгәмәләре”, “Сәсәндең кәңәштәре”, “Йырҙыр һәм бәйеттәр” тигән китаптары баҫылып сыға. УЛ 1939 йылда “Почет билдәһе” ордены менән бүләкләнә. 1944 йылда уға Башҡортостандың халыҡ сәсәне тигән оло исем бирелә.

3.Комедия жанры тураһында.

Жанрҙың исеме грекса komodia (күңелле тамаша һәм йыр) тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан.

Дата добавления: 2015-11-16