лтер, улым, фашисты 6 страница

Был осорҙа Башҡортостан ике быуат буйы урыҫ дәүләте составында була. Рәсәйҙең хакимлығы хеҙмәтсән халыҡ өҫтөнән бығаса булған иҙеүҙе тағы ла көсәйтте: феодаль иҙеү өҫтөнә милли иҙеү өҫтәне. Күтәрә алмаҫлыҡ һалымдар халыҡ елкәһенә ауыр йөк булып ята. Бер төркөм байҙар халыҡты ерһеҙ, һыуһыҙ ҡалдырып, уны тәбиғәт байлыҡтарынан файҙаланыуҙан мәхрүм иткән. Яҙыусы быны Ырыҫҡол образында күрһәтә. Тәбиғәт байлыҡтарын файҙаланыу хоҡуғынан мәхрүм ителгән Ырыҫҡол ғаиләһе аслыҡҡа дусар ителә. Кеше талаусы йыртҡыс чиновниктар, һалым түләмәгән өсөн, уның ғаиләһен бар булған әйберҙәрен талап сығып китәләр.

Крайҙы колонизациялау һөҙөмтәһендә башҡорт ерҙәрен талау тағы ла оятһыҙыраҡ төҫ ала һәм халыҡты хәйерселектең һуңғы сигенә килтереп еткерә. Автор хаклыҡ йөрәгендә иҙеүсе синыфтарға ҡаршы тороу тойғоһоноң нисек ихтилалға алып килеүен оҫта асып бирә.

Драманың иң сағыу халыҡ образын тыуҙырыусыларҙан беренсе урында Шатморат һәм Ҡарлуғас тора. Шатморат көрәшеүсе массаның башында тора һәм уның менән бергә әҫәрҙең героик характерын тәшҡил итә.Уның образында халыҡтың батырлыҡ, тоғролоҡ һәм азатлыҡ көрәшендә үҙ-үҙеңде аямау кеүек иң яҡшы сифаттары тупланған. Халыҡ бәхете өсөн көрәштә Шатморат яңғыҙ түгел, ул халыҡҡа таяна һәм унан көс ала.

Ҡарлуғас образы лирик планда асыла. Ул халыҡ рухының бөйөклөгөн, көсөн һәм гүзәллеген, уның азатлыҡҡа һәм бәхеткә ынтылыуын сағылдыра.

Халыҡ вәкилдәре образдары аша яҙыусы халыҡ күңеленең сафлығын һәм гүзәллеген, уның көсөн, ҡеүәтен сағылдыра. Ниндәй генә ауырлыҡтар булмаһын халыҡ берҙәм, тыуған ерен һөйөп, ҡәҙерләп, яҡлап йәшәргә тейеш.

2. Хәсән Назарҙың “Шәмсыраҡ” поэмаһы. Әҫәрҙең композицион үҙенсәлеге. Поэманың лирик геройы, уны тасуирлауҙың поэтик үҙенсәлектәре.

Хәсән Назар “Шәмсыраҡ” поэмаһында уйы-күңеле менән тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайтып, замандаштарының бөгөнгө яҙмыштары, әҙәп-әхлаҡ донъялары хаҡында уйлана.

Шәмсыраҡ нимәне аңлата һуң ул? Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлегенә мөрәжәғәт итәйек. Шәмсыраҡ – аҫыл таш тигән мәғәнәлә. Әгәр ҙә шәм-сыраҡ һыҙыҡса яҙылһа – ут яҡтыһы бирә торған төрлө яҡтыртҡыс.

Автор шәмсыраҡтай булып янған рухи донъяһына алып инә. Шағирҙың уй-кисерештәрен беҙ уның 30 йыл элек Морат дуҫына әрменән яҙған хаты буйынса белә алабыҙ.

Лирик герой бәләкәй саҡтан башлап үҙендә әҙәбиәткә һөйөү тәрбиәләгән. Көтөү көткәндә уның ҡулында һәр саҡ китап булған, риүәйәттәр уның күңелен йылытҡан.

Шағирҙың ижадында ҡыҙыл еп булып тәбиғәт темаһы тора. “Шәмсыраҡ” поэмаһында ла Х.Назардың тыуған яҡҡа булған һөйөүен күрәбеҙ. Һалдат Козельск ҡалаһында хеҙмәт итә, яҡында ғына Жиздра йылғаһы ағып ята, тик уға былар ят. Лирик герой тыуған ауылы Таулыҡайҙы, Ҡороюл йылғаһын “үлеп” һағына.

Һалдат кескәй саҡтан эшкә өйрәнеп үҫкән: көтөү көткән, әсәһе менән утын ташыған, ун биш йәштән башлап һабансы булған. Тик яҙмышы ниндәй генә ауыр булмаһын ул күңелен таҙа, матур итеп һаҡлаған. Һәр бер йөрәк шәмсыраҡ кеүек нурлы, таҙа булһа, кешенең үҙенә лә йәшәргә еңелерәк, донъя ла матурыраҡ булыр ине.

Әҫәрҙә ҡоршаулы сюжет. Поэма автор һүҙе менән башлана һәм бөтә, әҫәрҙең үҙәгендә лирик геройҙың хаты тора.

3. Үҙегеҙгә оҡшаған йәш яҙыусы һәм уның әҫәре тураһында әңгәмә.

Се билет

1.Баязит Бикбайҙың “Салауат” драмаһында Салауат образы. Образдың һеҙгә булған йоғонтоһо.

2. Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы. Батыршаның тотҡонлоҡтғы уйҙары, батшаға хат яҙырға йыйыныуы. Балладаның художество үҙенсәлеге.

3. Әҙәбиәт теорияһы: лирик герой тураһында төшөнсә.

1.Баязит Бикбайҙың “Салауат” драмаһында Салауат образы. Образдың һеҙгә булған йоғонтоһо.

XVIII быуаттағы Пугачев ихтилалы һәр ваҡыт яҙыусыларҙы үҙенә йәлеп итеп торҙо. Б.Бикбай ҙа ситтә ҡалманы, “Салауат” исемле драма яҙҙы.

Был әҫәр халыҡтар дуҫлығы, хеҙмәтсән халыҡ араһында туғандарса берҙәмлек, интернационализм тойғоһо тәрбиәләүгә йүнәлтелгән. Драма 1773-1775 йылдарҙа алып барылған Емельян Пугачев етәкселегендәге Крәҫтиәндәр һуғышы ваҡиғаларын яҡтырта.

Драманың үҙәгендә Салауат образы тора. Унда халҡыбыҙға хас иң яҡшы сифаттар тупланған. Салауат ҡурҡыу белмәҫ батыр, тәүәккәл, ҡаты холоҡло, ҙур йөрәкле кеше. Ул үҙ халҡын, тыуған ерен ҡайнар һөйөү менән ярата, дошмандарға ҡарата аяуһыҙ. Салауат образы драмала героик һәм лирик планда асыла. Яҙыусы уны халыҡтың данлыҡлы батыры һәм шағир-импровизатор итеп һүрәтләй.

Төп конфликт халыҡ һәм власть араһында. Халыҡ батша власының сикһеҙ ҡыҫымына, төрлө дәрәжәле чиновниктарҙың башҡорт ерен талауына ҡаршы, баш күтәререгә әҙер. Салауат башҡорт егеттәрен Пугачев менән бер сафта көрәшергә саҡыра. Батыр көрәштә халыҡҡа таяна, һәр ерҙә ул халыҡтың ярҙамын күрә.

Драма халыҡтың еңелеүен, Салауаттың ҡулға алыныу картиналарын күрһәтеү менән тамамлана, халыҡ еңелә, ләкин ул еңеүгә булған ышанысын юғалтмай, үҙ эшенең хаҡлығын аңлай, Салауат батыр тураһында яҡты иҫтәлектәр һаҡлай.

Салауат образын Ҡолой Балтасов, Солтан һәм Бохайыр кеүек башҡорт феодалдары, урыҫ байҙары образдарына ҡаршы ҡуйып була. Улар халыҡ көрәшенә ҡаршы сығалар. Бының менән автор ихтилалдың социаль һәм милли тамырҙарын аса.

2. Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы. Батыршаның тотҡонлоҡтағы уйҙары, батшаға хат яҙырға йыйыныуы. Балладаның художество үҙенсәлеге.

Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы 1755 йылғы башҡорт ихтилалының башлығы Батырша, тотолоп, алыҫта Ладога күлендәге Шлиссельбург утрау-ҡәлғәһенә ябылғас, уның таш төрмәлә кисергән уй-зарҙары итеп яҙылған. Баллада монолог рәүешендә ижад ителгән. “Шлиссельбург тотҡоно” тигән икенсе исеме лә шунан килә.

Батыршаның башын төрлө уйҙар биләп ала. Дарья уртаһындағы утрауҙа бығаулы ҡәбере- утрау, кәфене таш зиндан хәҙер. Тышта олоған ыҙғыр елдәр ҙә уға бары йыназа уҡый төҫлө. Тотҡан күңелен йыуатыр, хәлен аңлар бер кем юҡ.

Бер мәл төнөн бейек рәшәткәле төнлөктән яңы тыуған йәш ураҡ ай- һилал (яңы тыуған ай) ҡарауы ғына ла бар ауыр уй-һағыштарын таратып ебәргәндәй итә. Шул ураҡҡа, айбалтаға оҡшаған ай тотҡон ҡулында айбалта булһасы- ни эшләргә белер ине. Әгәр ҡулына ҡәләм, яҙырға аҡ ҡағыҙ бирһәләр, аҡ батшаға ярлыҡау хаты яҙыр ине. Үтенеп һорағас, тотҡондоң һуңғы үтенесен үтәгәндәй, уға ҡәләм, ҡағыҙ бирәләр. Аҡ батшаға хат яҙа. “Бер заман, бәлки, уҡырҙар хатымды” тигән өмөтө бар уның. Ысындан да батырҙың өмөттәре ысынға аша: аҡ батшанан яуап ала алмаһа ла, Батыршаның хаты архивтарҙа һаҡланып, беҙҙең замандарға килеп етә: уны туған халҡы, тоҡомдаштары батырының аманат һүҙе тип ҡабул итә.

Рәми Ғарипов “Батырша” балладаһында Шлиссельбург тотҡононоң мәңгелеккә ябылған таш төрмәлә лә рухының үлмәүен, батыр йән булыуын асып бирә алған.

Балладаға эпиграф итеп яу батырҙары һәм Батырша тураһындағы башҡорт халыҡ йырҙарынан ике куплет алынған. Ошо йырҙарҙың рухы балладаға күскән. Уларҙа азатлыҡ өсөн көрәштең яулы, даулы хәлдәре еңеүгә ышаныс, ҡаһарманлыҡ һәм фажиғәлелек моң-мотивтары менән аралашып китә. Балладаның алты ижекле үлсәмгә ҡоролоуы ошо моң-мотивтарҙы көслөрәк яңғыратырға мөмкинлек биргән.

3. Әҙәбиәт теорияһы: лирик герой тураһында төшөнсә.

Лирик поэзияла шағирҙың үҙе йәки берәй кеше исеменән һүҙ алып барған шәхесте лирик герой тип атайҙар. Шағир лирик герой исеменән үҙенең һәм күптәрҙең уй-тойғоларын дөйөмләштереп, типиклаштырып бирә. Мостай Кәрим әйткән: ”Лирик герой мотлаҡ шағир үҙе тигән һүҙ түгел.Ләкин ул шағир натураһының художестволы бирелеше. Шуға күрә шағир шәхесе уның поэтик “мин”енән айырылғыһыҙ.”

Мәҫәлән, Р.Ниғмәтиҙең, М.Кәримдең лирик геройы- үҙ замандаштарының алдынғы вәкиле, шуларҙың лирикала дөйөмләштерелгән образы.

Ҙур күләмле лиро-эпик әҫәрҙәрҙә- поэмаларҙа, шиғри повеста йә романдарҙа-лирик герой хәл-ваҡиғаларҙы һөйләүсе йәки уларҙа үҙе лә ҡатнашыусы шәхес булып сығыш яһауы мөмкин. Мәҫәлән, Ғ.Сәләмдең “Бала” поэмаһында шағир-лирик герой. Ул Сәйҙел мнән йылдар үткәс осрашып һөйләшә.

Сы билет

1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.

2. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” әҫәренең идея –тематик йөкмәткеһе.

3. Әҙәбиәт теорияһы: поэма тураһында төшөнсә.

1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.

Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат батыр образының тулы бер галереяһы хасил булды.Салауат Юлаевҡа ниндәй ҙә булһа бер әҫәр, шиғыр бағышламаған йә булмаһа һоҡланғыс һүҙ әйтмәгән бер генә башҡорт яҙыусыһын да табыуы ҡыйындыр.

Салауат үҙе иҫән саҡта уҡ халыҡ уға “Салауат йырауы” исемле йырау-бәйетен бағышланы. Уны китаптарға яҙып таратты.

Салауат Юлаев тураһында тиҫтәләгән башҡорт легендалары, риүәйәттәре “Рәсәйҙең аҫыл егете”, ҡобайырҙары “Салауат батыр” Салауаттың яу юлындағы ҡаһарманлыҡтарын һөйләп бирә.

Салауат образы рус әҙәбиәтенә лә инеп китә. А.С.Пушкин “Пугачев тарихы”, Мамин-Сибиряк, Ф.Нефедов “Башҡорт батыры Салауат” тигән әҫәрҙәр яҙалар.

В.Шишкин “Емельян Пугачев” исемле романында Салауат образын асыҡ итеп кәүҙәләндерә алды. С.Злобин иһә, данлы батырыбыҙға “Салауат Юлаев” тигән махсус романын бағышлап, уның эшен, исемен тағы күркәмерәк итеп күрһәтте.

Башҡорт яҙыусыларынан Булат Рафиҡов “Эйәрләнгән ат” тарихи фаразында Салауаттың, каторгалағы уйҙарын, һуңғы көндәрен һүрәтләй.

М.Кәрим “Салаут” трагедияһын, Б.Бикбай “Салауат” драмаһын яҙалар. Салауатты ҡурҡыу белмәҫ батыр, тәүәккәл, ҡаты холоҡло, ҙур йөрәкле итеп күрһәтәләр.

Беҙҙең яҡташыбыҙ Ш.Бабич “Салауат батыр” шиғырында Салауатты бәһлеүән менән сағыштыра. Батыр киләсәккә аманат ҡалдыра: ерҙе, тыуған илде һаҡларға.

Рәми Ғарипов “Һай,Салауат, Салауат”, “Салауат батыр” шиғырҙарын, “Салауат батыр” исемле шиғри хикәйәт яҙа. Ғ.Рамазанов “Салауаттың ҡайтыуы хаҡында баллада”, К.Кинйәбулатова “Салауат тураһында баллада” ижад итәләр. Ҡ.Аралбаев, Р.Бикбаев, А.Игебаев, Я.Ҡолмой, Х.Кәрим һ.б. был теманы урап үтмәйҙәр.

Башҡорт халҡы үҙ батырҙарын онотмай. Салауат батыр образы әҙәбиәттә, сәнғәттә мәңге ҡаласаҡ.

2. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” трагедияһының идея-тематик йөкмәткеһе.

“Ташлама утты, Прометей!” трагедияһы- “Ай тотлған төндә”, “Салауат” трагедиялары менән берлектәге триптихтың, йәки трилогияның, аҙаҡҡы әҫәре. Уларҙы бер идея берләштерә- кешенең азат ителеүе, рухи иреклек алыуы.

Идеяһына тиң заманын, ҡаһарманын юллап, Мостай Кәрим беҙҙең эраға тиклемге дәүерҙәргә, боронғо грек мифологияһы ҡаһармандарына барып сыға. Прометей- илаһи бер ҡаһарман. Ул батырлыҡ һәм ғазап өсөн яратылған. Аллалар затынан. Ғәҙелдәрҙән ғәҙел алла. Үҙен фиҙа ҡылыуға, ҡорбан итеүгә ҡыйыу бара.

Прометейҙың төп тәғәйенләнеше аллалар ҡулындағы күк утын ергә, кешеләргә илтеү, күк уты менән ер утын ҡушып, кешелекте яҡтыға, рухи азатлыҡҡа һәм бөйөклөккә күтәреү.

Күк уты менән ер уты ҡушылһа, кешенең бөтә барлығын, рухи донъяһын үҙгәртер ҡөҙрәте бар. Прометей уты- кешенең үҙ-үҙен аңлауы ул. Кеше ошо ут яҡтылығында үҙенең матурлығын, мөһабәтлеген күрәсәк. Ул ошо ут ярҙамында бөйөк эштәргә ғәйрәте барлығына төшөнәсәк. Кеше өсөн ут- ҡот, өмөт, балҡыш.

Ерҙәге кешеләр ошондай утты ҡабул итергә әҙер түгелдәр, сөнки әле улар наҙан, томана. Көнкүрештәре ярым ҡырағай хәлдә.

Прометей үҙе быларҙы күрә, белә йөрөй. Аҡ балсыҡты үҙ күҙ йәштәренә иҙеп, бар яһаған әҙәмдәрҙе ҡыҙғана, улар яҙмышы өсөн борсола. Әҙәмдәрҙе яҡлап, уларҙы утлы итеүен теләп, Зевс менән бәхәскә инә.

Кешеләргә илткән ут өсөн уны ҡаяға сынйырлап, утыҙ мең йыл ғазапҡа дусар итәсәктәрен белә тороп, Прометей күк утын урлап ергә оса.Тик кешеләр утты ҡабул итмәйҙәр, унан ҡурҡып ҡасалар. Аллалар ҙа кешеләрҙе утҡа ҡаршы ҡоторталар.

Ул ғәҙәти ут ҡына түгел. Кешеләрҙең киләсәккә, идеалға, яҡтылыҡҡа мөнәсәбәте символы.

Мостай Кәрим трагедияһында Прометей үҙен ике тапҡыр таба. Беренсеһе- кешеләргә ут илтеү, икенсеһе – мөхәббәттә. Прометей менән Агазия мөхәббәтендә алла һәм кеше мөхәббәте ҡушыла. Күк уты менән ер уты ҡауышҡанда ғына ер йөҙөнә, кешеләргә яҡтылыҡ, бәхет килерен Прометей яҡшы белә.

Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” трагедияһы ысын мәғәнәһендә фәлсәфәүи әҫәр. Кешеләр бәхете өсөн Прометей үҙ бәхетен, мәңгелек ғүмерен утыҙ мең йылын ҡорбан итә.

3. Әҙәбиәт теорияһы: поэма тураһында төшөнсә.

Поэма (грекса poiema–ижад итәм)- әҙәбиәттең лиро-эпик төрөнә ҡараған поэтик жанр. Поэманың лирик һәм эпик формалары була. Лирик поэмалар ғәҙәттә шағирҙың йәки уның лирик геройының уй-тойғоларын сағылдыра. Эпик поэмаларҙа хәл-ваҡиғалар эҙмә-эҙлекле сюжетта шиғри формла хикәйәләнә.

Хәҙерге башҡорт әҙәбиәтендә киң таралған- лиро-эпик поэмалар. Күпселек поэмаларҙа лирик башланғыс өҫтөнлөк итә (Ғ.Сәләм, Р.Ниғмәти, М.Кәрим, Н.Нәжми һ.б. поэмалары).

Поэма жанрына хикәйәләү тығыҙлығы, сюжет йыйнаҡлығы, поэтик тасуирлау юғарылығы хас. Унда уй-хискә, эмоционаллеккә баҫым яһала. Поэма шиғыр юлдарына һалып оҙон-оҙаҡ хикәйәләүҙе хуп күрмәй.

Се билет

1.Зәйнәб Биишеваның ижады, уның башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урыны.

2.Сәғит Мифтаховтың “Һаҡмар” драмаһының төп конфликты һәм уның хәл ителеше, төп образдары.

3.Әҙәбиәт теорияһы: баллада тураһында төшөнсә.

1. Зәйнәб Биишева ижады, уның башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урыны

Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Зәйнәб Биишева ижады әҙәбиәтебеҙҙең сағыу биттәрен тәшкил итә. Уның жанрҙары яғынан күп төрлө, идея йөкмәткеһе, художестволы формаһы, тел-стиль саралары яғынан бай һәм үҙенсәлекле ижады рухи мираҫыбыҙҙың аҫыл хазинаһын тәшкил итә.

Зәйнәб Биишева 1908 йылдың 2 ғинуарында Башҡортостандың хәҙерге Күгәрсен районы Туйымбәт ауылында ерһеҙ крәҫтиән ғаиләһендә тыуа. Ата-әсәһенән бик йәшләй етем ҡала. Ауыл мәктәбен тамамлағандан һуң, 1924 йылда ул Ырымбурҙағы башҡорт педагогия техникумына уҡырға инә һәм уны уңышлы тамамлап сыға. 1929 — 1931 йылдарҙа Баймаҡ районы Темәс ауылында уҡытыусы булып эшләй, ауылда яңы тормош төҙөү эшендә әүҙем ҡатнаша.

1931 йылда 3. Биишева Өфөлә уҡытыусыларҙың квалификацияһын камиллаштырыу курсын үткәндән һуң, Башҡортостан китап нәшриәтенә эшкә ҡалдырыла. Тәүҙә ул башҡорт һәм татар телдәрендә сыға торған «Пионер» исемле дәреслек-журналдың яуаплы мөхәррире, аҙаҡ нәшриәттең дәреслектәр секторында мөхәррир булып эшләй.

1938 — 1951 йылдарҙа 3. Биишева төрлө гәзиттәрҙә, радиокомитетта эшләй. 1951 йылдан һуң — профессиональ яҙыусы.

Зәйнәб Биишева — төрлө жанрҙарҙа берҙәй оҫта эшләгән әҙип. Уның тиҫтәләгән шиғыр һәм поэмалары, «Дуҫлыҡ», «Серле ҡурай», «Гөлбәҙәр» тигән драма әҫәрҙәре, балалар өсөн яҙылған әкиәттәре бар.

Зәйнәб Биишева бигерәк тә проза өлкәһендә актив эшләп килә. Уның «Яҡтыға» трилогияһына ингән «Кәмһетелгәндәр», «Оло Эйек буйында», «Емеш» исемле романдары уҡыусылар тарафынан йылы ҡаршы алынды һәм уларҙың яратып уҡыған әҫәрҙәренә әүерелде.

Үҙенең «Сәйер кеше», «Уйҙар, уйҙар...», «Ҡайҙа һин, Гөлниса?» тигән повестарында яҙыусы йәштәр тормошоноң мөһим яҡтарын һүрәтләй.

«Мөхәббәт һәм нәфрәт» тигән китабы яҙыусының хикәйәт жанрының оҫтаһы булыуын күрһәтте.

1981 — 1982 йылдарҙа әҫәрҙәренең 4 томлы йыйынтығы баҫылып сыҡты. Күп әҫәрҙәре рус телендә донъя күрҙе. Яҙыусы әҙәби тәнҡит һәм тәржемә өлкәһендә лә һәләтен һынаны. Зәйнәб Биишева йәмәғәт эштәрендә һәм әҙәбиәт өлкәһендә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн миҙалдар һәм өс тапҡыр «Почёт Билдәһе» ордены менән бүләкләнде. 1968 йылда Салауат Юлаев исемендәге республика премияһына лайыҡ булды.

Әҙибә 1996 йылда Өфө ҡалаһында вафат булды.

2. Сәғит Мифтаховтың «Һаҡмар» драмаһының төп конфликты һәм уның хәл ителеше, төп образдары.

Дата добавления: 2015-11-16