лтер, улым, фашисты 3 страница

Шәйехзада Бабичтың ҡыҫҡа, әммә бай емешле ижад юлын өс осорға бүлеп ҡарарға мөмкин: 1910-1913 йылдарҙағы башланғыс ижады, 1914-1916 йылдарҙағы өлгөрөп етеү осоро һәм 1917 йылғы Февраль революцияһынан һуңғы осор.

Тәүге ҡулъяҙма йыйынтыҡ “Эй, китап” тигән шиғыр менән асылып, “Бәхетһеҙ мин” исемле шиғыры менән дауам иткән була.

Бабич шиғырҙары 1914 йылдан алып матбуғат биттәрендә йыш күренә башлай. Тап ошо осорҙа ул “Халҡым өсөн”, “ Бай һәм ярлы”, “Кем өсөн?”, “Бер минут”, “Көрәшеп үткәр ҡыҫҡа ғүмереңде”, “Көтәм”, “Үткән көндәр” кеүек иң күренекле шиғырҙарын ижад итә.

Шағир программа әһәмиәтендәге был шиғырын 1914 йылдың баштарында яҙа. Унда шағирҙың йәмғиәт тормошонда тотҡан урыны, шиғриәттең ижтимағи роле бик асыҡ итеп әйтеп бирелгән.

1914-1916 йылдарҙағы ижадында Бабич лирик шағир ғына булып түгел, бәлки үткер телле юморист һәм сатирик шағир булараҡ та киң танылып өлгөрҙө.

1916 йылда яҙылған “Ҡандала” исемле балладаһында кеше көсөн, кеше ҡанын һурып байыған байҙарҙы ҡан эскес ҡандалаға тиңләп һүрәтләне.

Бабич үҙенең күренекле ҙур әҫәрҙәренең береһен – “Ғазазил” исемле сатирик поэмаһын ана шул Алла, Иблестәрҙе һүрәтләүгә бағышланы. Ул 1916 йылда “Аң” тигән журналда баҫылды.

“Ғазазил” поэмаһына кешене нисек тә үҙҙәренә буйһондороу, рухи ҡол итеү өсөн Алла менән Иблестең үҙ-ара ҡаты тартышы сатирик көлөү, фашлау юлы менән күрһәтелә.

1918 йылдың көҙөндә Ырымбурҙа үҙҙәре ойошторған “Тулҡын” нәшриәтендә Ш.Бабичтың “Йәш Башҡортостан” тигән тәүге шиғырҙар йыйынтығы баҫылды.

“Йәш Башҡортостан” китабына Ш.Бабичтың иң көслө патриотик, ҡаһарманлыҡ рухлы “алтын йырзары” ингән. Унда милли шиғриәтебеҙҙә алтындай ялтырар, ынйы-зөбәржәттәй төрлө-төрлө төҫтәрҙә балҡып китер “Башҡортостан”, “Ғәскәр маршы”, “Салауат батыр”, “Ҡурайҡайға”, “Көтәм”, “Беҙ”, “Яҙғы йыр”, һ.б исемле аҫыл шиғырҙары бар.

Шәйехзада Бабич – башҡорт поэзияһында киң танылыу тапҡан талант эйәһе. Уның башҡорт лирик поэзияһын һәм сатираһын үҫтереүҙәге роле айырыуса ҙур.

Шәйехзада Бабич поэзияһының иң яҡшы үрнәктәре илебеҙ халыҡтары әҙәбиәтенең алтын фондына инде, ул татар поэзияһының үҫешенә лә көслө йоғонто яһаны. Ә XX быуат башындағы башҡорт әҙәбиәте тарихында Бабич иң күренекле шағир булып Мәжит Ғафури менән йәнәш төп урынды алды.

. 2. Мостай Кәримдең “Айгөл иле” драмаһының идея - тематик йөкмәткеһе. Айгөл образына характеристика М.Кәримдең «Айгөл иле» драмаһында Айгөлдөң әсәһе Зөлхәбирәнең 1943 йылда яраланған ире янына госпиталгә китеүе, аҙаҡтан уның пленға эләгеүе, күп ғазаптарҙан һуң синьор Пиккиоға кейәүгә сығыуы, йылдар үткәс, Айгөлдө алырға ҡайтыуы, Айгөл иле менән осрашыуы күрһәтелә. Зөлхәбирә илен Пиккиоға алыштырған кеүек, Айгөл үҙ илен, Ватанын алыштыра алмай. Ватан бер генә, Ватан бөйөк, уны алмаштырыуҙы ғәфү итеп булмай. Бына әҫәрҙең төп идеяһы.

Драманың төп героиняһы-Айгөл.Ул сабый сағынан уҡ бабаһы Йәғәфәр Моратшин ҡулында тәрбиәләнгән. Донъяға һоҡланыусан, хыялланырға яратыусан бай тәбиғәтле ҡыҙ ул. Айгөл тыуған илен һөйә, намыҫлы, тоғро, саф һәм ғәҙел.

3. Ғ.Сәләм«Бала» поэмаһынан өҙөк

-Хуш бул!-тине Сәйҙел

Зәйнәбенә

Зәйнәп өндәшмәне Сәйҙелгә

Магнит тартҡан кеүек,бер-беренә

Ҡушылды тик ҡайнар ирендәр.

Бер минутҡа улар тынып ҡалды

Юғалттылар әйтер һүҙҙәрен.

Был күренеште мин һәм перрондағы

Электрҙар ғына күҙләне.

Зәйнәп менән Сәйҙел хушлашыуын

Электрҙар ниңә ҡарайҙар,

Ә мин поэмама герой итеп

Алмаҡ булып торам шуларҙы.

Се билет

1.Һәҙиә Дәүләтшинаның фажиғәле яҙмышы һәм ижад юлы. “Айбикә” повесының темаһы һәм идея йөкмәткеһе.

2.Азат Абдуллиндың “Ун өсөнсө председатель”, “Һуңғы уҙаман” пьесаларының проблематикаһы, идея йөкмәткеһе, композицион ҡоролошондағы новаторлығы.

3.Ш.Бабичтың “Халҡым өсөн” шиғырын ятҡа һөйләү.

1.Һәҙиә Дәүләтшинаның фажиғәле яҙмышы һәм ижад юлы. “Айбикә” повесының темаһы һәм идея йөкмәткеһе. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары араһынан сыҡҡан тәүге иң күренекле яҙыусыларҙың береһе Һәҙиә Лотфулла ҡыҙы Дәүләтшина 1905 йылдың 5 мартында Һамар өлкәһе Пугачев өйәҙенә ҡараған Хәсән ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тыуа. Һәҙиәнең бала сағы Ырғыҙ йылғаһы буйына ултырған ошо Хәсән ауылында аслы-туҡлы уҙа. 1919 йылда тиф ауырыуынан атаһы үлеп киткәс, Һәҙиәнең тормошо тағы ла ауырлаша. Күп ваҡыты донъя мәшәҡәттәре, эш менән үтеүенә ҡарамаҫтан, тырыш һәм зирәк Һәҙиә оҫтабикәнең “ҡыҙҙар мәҙрәсәһе”нә йөрөп, бер ни тиклем һабаҡ өйрәнергә лә етешә. Совет хөкүмәте Хәсән ауылында ла озаҡламай яңы мәктәп астырып ебәргәс, Һәҙиә шул мәктәптә белем ала.

Ә 1920 йылда инде уның үҙен – ун биш йәшлек ҡыҙҙы –шул тирәләге Диңгеҙбай ауылына уҡытыусы итеп ебәрәләр. Бында бер йыл уҡытҡандан һуң, Һәҙиә Һамар ҡалаһынан килеп, яңы ғына ойошторолған татар-башҡорт педагогия техникумына уҡырға инә. 1922 йылда Мәскәүгә күсеп китеү сәбәпле, уға техникумды тамамларға тура килмәй. Ваҡытлыса өҙөлөп торған уҡыуын ул 1924 йылда Өфө Башҡорт педагогия рабфагында дауам итә.

Ул 1927 йылдан Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге балалар йортонда тәрбиәсе булып эшләй башлай. 1932 йылда Мәскәүгә барып, китап нәшриәттәре өсөн мөхәррирҙәр әҙерләү институтына инә. Ләкин институтты тамамламаҫтан уҡ уны Баймаҡ районының “Йылайыр” орлоҡсолоҡ совхозына гәзит редакцияһына әҙәби хеҙмәткәр итеп эшкә ебәрәләр. 1935-1937 йылдарҙа Һәҙиә Дәүләтшина – Башҡорт дәүләт педагогия институтының тел һәм әҙәбиәт факультеты студенты.

Һәҙиә Дәүләтшина 1934 йылда СССР яҙыусыларының беренсе съезына делегат булып бара, унда М.Горький менән осраша.

Сталиндың шәхес культы йылдарында уға ҙур ауырлыҡтар кисерергә тура килә. Әммә ниндәй генә хәлдә булһа ла ул Тыуған иленә, халҡына, киләсәккә булған ныҡлы ышанысын тамсы ла юғалтманы, кешелек намыҫына, яҙыусылыҡ бурысына һәр саҡ тоғро ҡалды.

1942 йылда Һәҙиә Дәүләтшина Башҡортостанға ҡайта һәм Бөрө ҡалаһында йәшәй башлай. Сәләмәтлегенең шаҡтай ҡаҡшауына ҡарамаҫтан, 1942-1952 йылдарҙа төрлө эш араларында “Ырғыҙ” романын яҙыу менән шөғөлләнә. Бер романын яҙып бөтөр-бөтмәҫтән, Һәҙиә Дәүләтшина 1954 йылда Бөрө ҡалаһында йөрәк һәм үпкә ауырыуынан үлеп китә.

Һәҙиә Дәүләтшинаның ижад эше менән шөғөлләнә башлауы егерменсе йылдарҙың икенсе яртыһына тура килә. 1926 йылдың мартында “Башҡортостан йәштәре” гәзитендә уның “Һылыуҡай – пионерка” тигән тәүге хикәйәһе баҫылып сыға.

Һәҙиә Дәүләтшина ижадының әүҙемләшеп китеүе утыҙынсы йылдар башына ҡарай. Был осорҙа ул ҙурыраҡ күләмле әҫәрҙәргә – повесть жанрына мөрәжәғәт итә. Шуның һөҙөмтәһе булып, 1931 йылда “Айбикә”, киләһе йылына “Башаҡтар тулкыны” тигән повестары донъя күрә. 1935 йылда уның “Хикәйәләр шәлкеме” исеме аҫтында һайланма әҫәрҙәренең тәүге китабы сыға. Һәҙиә Дәүләтшинаның иң ҙур һәм иң күренекле әҫәре – “Ырғыҙ” романы.

Һәҙиә Дәүләтшина 1930 йылда яҙған “Айбикә” тигән повесында элек иҙелеп, михнәт сигеп йәшәгән башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының яңы тормош төҙөү йылдарында нисек алдынғы кешеләр булып китеүҙәрен һүрәтләй. Быны ул башҡорт ҡыҙы Айбикәнең тормош юлын сағылдырыу аша бирә. Айбикә-саф күңелле, намыҫлы кеше. Айбикәнең ғүмере атаһы менән әсәһенеке кеүек гел михнәттә үтмәй, сөнки ул дауыллы революциялар осорона тура килә. Шулай ҙа Айбикә был бөйөк революцион үҙгәрештәрҙең асылын тиҙ генә төшөнә алмай әле.

Һ.Дәүләтшина Айбикәнең рухи яҡтан үҫеү тарихын ябайлаштырмай, уның ауыр ҙа, оҙайлы ла, ҡатмарлы ла икәнлеген асып бирә.

Айбикәнең донъяға, кешеләргә яңыса ҡарай башлауы уның үҙ кешелек хоҡуғын һәм ғорурлығын тәрән аңлауға алып килә. Былар уның аңы үҫеүен, рухи донъяһының кимәлен күрһәтә.

2.Азат Абдуллиндың “Ун өсөнсө председатель”, “Һуңғы уҙаман” пьесаларының проблематикаһы, идея йөкмәткеһе, композицион ҡоролошондағы новаторлығы. Драманың беренсе бүлегендә Сәғәҙиевте хөкөм итеү залындағы ваҡиғалар һүрәтләнә. Ғәйепләнеүсенең колхозсылар өсөн торлаҡ йорттар, балалар баҡсаһы, теплица төҙөү өсөн сантехника ҡорамалдарын колхоз идараһы ҡарары буйынса төҙөлөш монтаж идаралығынан һатып алыуын асыҡлап шаһиттар береһе артынан икенсеһе һөйләйҙәр. Хөкөм итеү процесында Сәғәҙиевтең “Ҡыҙыл Нур” колхозында ун өсөнсө председатель булып эшләй башлау ваҡиғалары ла асыҡлана. Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, фронттан ҡаты йәрәхәтләнеп ҡайтып, партия өлкә комитетында “йылы урында” эшләгән еренән, әленән - әле председателдәре алышынып торған һәм бөлгән колхозға бер тауыштан етәксе итеп һайлана. Тиҙ арала хужалыҡтарында ла, колхозсылар тормошонда ла инициативалы Сәғәҙиевтең тынғыһыҙ хәстәрлеге һөҙөмтәһендә ыңғай яңылыҡтар булдырыла.

Хөкөм ителеүсенең икенсе ғәйебе шунда: Сәғәҙиев бер төркөм колхозсыларын бушлай Ҡара диңгеҙ буйына ялға ебәрә, хатта был ваҡыт өсөн эш хаҡы ла түләй. Был осраҡта ла ул хужалыҡтың төп йүнәлешенән тайпыла, имеш.

Хужалыҡтың иҡтисады үҫеүе менән бергә хеҙмәт кешеләренең көнкүрешенә лә туранан-тура йоғонто яһай торған ярҙамсы хужалыҡтар булдырыу, консерва заводы, сәскәләр үҫтереү өсөн теплицалар төҙөтөүе менән дә Сәғәҙиев финанс тәртибен боҙған булып сыға. Беренсе бүлектә, шулай итеп, суд залындағы хөкөм итеүселәрҙең һәм хөкөм ителеүсе Сәғәҙиев менән уның яғындағы кешеләрҙең төп позициялары асыҡлана.

Драма Сәғәҙиевтең хөкөм ителеүе менән тамамланыуға ҡарамаҫтан, колхозсыларҙа председателдәренә ҡарата изге тойғо һүнмәй, эшләгән эштәренең хаҡлығына инаныу, киләсәккә өмөт ҡала. А.Абдуллин “Ун өсөнсө председатель” темаһын дауам итеп, “Һуңғы уҙаман” исеме аҫтында уның икенсе әҫәрен дә яҙҙы. Ике бүлектән торған “Һуңғы уҙаман” драмаһында “Ун өсөнсө председатель”дәге шул уҡ персонаҗдар тиерлек. Тик дүрт йыл үтеп киткән. Теге саҡта Сәғәҙиевте ғәйепләүселәр яғында торған йәнлек фермаһы мөдире Якупов хәҙер колхоз председателе булып алған. Хаҡлыҡ юллап, халыҡ күпме генә түрәләргә йөрөмәһен, Сәғәҙиевте аҡламағандар. Шаршау асылғанда “Ҡулына төйөнсөк тотҡан Сәғәҙиев күренә. Ул ныҡ үҙгәргән. Колхозда ла хәҙер күп нәмә үҙгәргән. Председатель Сәғәҙиев етәкселегендә төҙөлгән цехтар, фермалар, баҡсалар юҡҡа сыҡҡан, байлыҡ та һыуҙай ҡайҙалыр ағып киткән. Төшөнкө күренештәр менән осраша тамашасы “Һуңғы уҙаман” драмаһында. Быларға өҫтәп, Вьюгиндың яңынан эскелеккә һабышыуын, колхозсыларҙың күбеһенең өмөтһөҙлөккә бирелеүен дә әйтергә кәрәк.

3.Ш.Бабич.”Халҡым өсөн “

Ап-аҡ алтын йырҙарымды

Йырламайым данлыҡ өсөн

Йырлайым алтын илем өсөн

Үҙ туған халҡым өсөн.

Саф көмөштәй йырҙарымды

Йырламайым алтын өсөн

Йырлайым тик саф көмөштәй

Саф йөрәк халҡым өсөн

Сәскә төҫлө йырҙарымды

Йырламайым зауҡым өсөн

Йырлайым тик сәскәләй

Ҡыҙҙарға бай халҡым өсөн

Дәртле ҡайнар йырҙарымды

Йырламайым дәртем өсөн

Йырлайым тик мәңге шат

Дәртле,көләс халҡым өсөн

Иламайым мин көндәрем

Һырғаҡ,һыуыҡ,һалҡын өсөн

Илайым тик ярлы, меҫкен,

Ҡыҙғаныс халҡым өсөн

Йәш сағым,алтын сағым,

Ялҡын сағым булһын фиҙа

Халҡым алдында минең

Биргән таҙа антым өсөн.

Сы билет

1.Һәҙиә Дәүләтшинаның “Ырғыҙ” романы, башҡорт халҡының азатлыҡ алыуға килеү юлдары.

2.Рауил Бикбаевтың “Һыуһаным – һыуҙар бирегеҙ!” поэмаһында тыуған ер, туған тәбиғәт, халыҡ яҙмышы тураһында уйланыуҙар.

3.Рауил Бикбаевтың “Халҡыма хат” поэмаһынан өҙөктө ятҡа һөйләү.

Сы билет

1.Һәҙиә Дәүләтшинаның “Ырғыҙ” романы буйынса Айбулат һәм Гөлйөҙөм образдарына характеристика.

2.Мостай Кәримдең “Үлмәҫбай” поэмаһында Үлмәҫбай һәм Теребай образдарында башҡорт халҡының хәрби традицияларының әһәмиәтен сағылдырыу.

3.Мостай Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!” шиғырын ятҡа һөйләү.

1. Һәҙиә Дәүләтшинаның “Ырғыҙ” романы буйынса Айбулат һәм Гөлйөҙөм образдарына характеристика.

Һ. Дәүләтшина - халыҡтың революцияға килеү юлын ҡатмарлы һәм ғазаплы психологик процесс итеп тасуирлай. Был процесс әҫәрҙәге геройҙарҙың яҙмышында, характерҙарҙың социаль – психологик үҫеш һәм үҙгәрешендә лә асык сағыла. Романда, дөйөм алғанда, ете тиҫтә самаһы персонаж хәрәкәт итә, уларҙың һәр ҡайһыһының үҙ йөҙө, үҙ һүҙе, тормошта үҙ урыны, ҡабатланмаҫ холок – фиғеле, яҙмыштары бар. “Ырғыҙ” ҙа һүрәтләнгән образдар, башҡорт халҡының һәр төрлө йәштәге вәкилдәрен кәүҙәләндереп, халыҡ характерҙарының тотош бер галереяһын барлыҡҡа килтерә, яҙыусы шуның менән оҙон бер тарихи дәүерҙә халыҡ яҙмышы хаҡындағы эпик полотно, дөйөмләштерелгән милли характерҙар романы тыуҙырыуға өлгәшә. Әҫәрҙең идея-эстетик, социаль – психологик йөкмәткеһен, милли-рухи асылын билдәләүҙә Айбулат менән Гөлйөҙөм, Ҡотлояр һәм Мәғфүрә, Тимерғәле, Үмәр ҡарттар, Шәһиҙә әбей, Зөфәр Мурзин, Әхмәҙи, Исхаҡ, кесе йәштәгеләрҙән Диләфрүз, Тимербулат ғәйәт мөһим роль уйнай. Улар нигеҙҙә, хеҙмәтсән халыҡ вәкилдәре һәм, дөйөм алғанда, халыҡ мәнфәғәте яғында тороусылар. Әммә тарихи хәрәкәт бер яҡлы ғына түгел, ул ҡатмарлы һәм ҡаршылыҡлы процесс. Ниязғол, Рәхимә, Миңлекәй, Имай образдары ла шул уҡ башҡорт йәмғиәтенең заманға хас синфи көрәш, революция, граждандар һуғышы ваҡиғаларының ҡотолғоһоҙ ҡапма – ҡаршылыҡтары уртаһында тороп ҡалған тулы хоҡуҡлы вәкилдәре.

Ошо күп һанлы образдар галереяһында Айбулат Айҙаров үҙәк урында тора. Ул үҙенең социаль сығышы, тормоштағы урыны, фекерләү рәүеше менән типик халыҡ вәкиле. Ваҡиғалар барышында ул, халыҡ мәнфәғәте өсөн эҙмә - эҙлекле һәм эскерһеҙ көрәшеүсе халыҡ етәксеһе, халыҡ батырҙарына тиң монолит фигура булып күтәрелә. Әҫәр, әйткәнебеҙсә, Ниязғолдоң көтөүен көткән Айбулат менән ҡаҙаҡ егете Асатайҙың, киң яланды бер итеп, Баланлы үҙәк йәйләүенә йылҡыларҙы ҡыуып алып барыу картинаһы менән башлана. Ара – тирә Асатайға көтөүҙе ҡайҙа табан ҡыуаларға ҡысҡырып күрһәтмәләр биреп, Айбулат көслө тауышы менән моңло итеп йырлап ебәрә. Ә йырҙарҙың да ниндәйҙәрен йырлай бит әле:

Янып ҡына барған йөрәккәйемдең

Ялҡындары бар ҙа, ҡуҙы юҡ, -

Һымаҡ һүҙҙәр уның күңелендә ятҡан уй – тойғоларға айырыуса ауаздаш, әлбиттә. Ә былары иһә Айбулаттың да яҙмышын әйтеп бирәме ни:

Олоҫтанҡай һыуына таш ташланым,

Сайпый – сайпый ғына батһын тип.

Беҙгә лә хоҙай шулай ҡушҡанмы икән,

Кеше тупһаһында ла ятһын тип.

Айбулат ҡатыны Гөлйөҙөм менән Ниязғолда ялсылыҡта йөрөп көн күрә. Ул инде күпте кисергә, үҙ хәле, үҙ яҙмышы ғына түгел, ә Ниязғол байға бишнәккә (йәғни вечный биләмәгә) бушҡа һатып бөтөп, хәҙер бер әсминник ергә аптырап йөрөүсе ауылдаштары, дөйөм халыҡ яҙмышы тураһында тәрән уйҙарға сумып, ерҙе нисек итеп ҡайтарып алыу хыялы менән йәшәй. Айбулаттың быға тиклемге тормошо, рухи эволюцияһы ла, ошо ҡара реакция йылдарында Ниязғол йортонда күргәндәре лә уның артабанғы юлын психологик планда ышаныслы нигеҙләй. Бына ул, байбисәләрҙең тупаҫлыҡтарын күрмәҫ өсөн, көнө буйы мал араһында йөрөй ҙә бит, уның менән Гөлйөҙөмгә лә, йорт тирәһен ҡараған бүтән ялсыларға ла бер ҙә еңеллек килмәй. Уларҙың, аш – һыу әҙерләп, ҡымыҙ бешеп, байҙарҙы, байбисәләрҙе алдарынан ҡалғансы туйындырып торһалар ҙа, үҙҙәре ҡалған – боҫҡан аш – һыу менән хушһынып, ауыр һүҙҙәр ишетһәләр ҙә, теште ҡыҫып түҙеп йәшәүҙән башҡа саралары ҡалмаған.

Гөлйөҙөм, һеперелеп йөрөп эшләүенә ҡарамаҫтан, ауыр һүҙҙәргә, ғәҙелһеҙлеккә күңеле екһенеп бөткән. Уның болоҡһоноп һөйләгән һүҙҙәре Айбулаттың да сәменә теймәй ҡалмай. Гөлйөҙөмдөң: “Көнө - төнө эшләйһең – эшеңде яратмайҙар. Өсөнсө көн йыуған керемде Ғәҙимә: “Асылмаған, буҙартҡанһың”, - тип, тотош ҡабат йыуҙыртты. Берәм – берәм һелкеп алып, иҙәнгә ырғытҡан була. Улайтҡас ни, ап- аҡ кер ҙә ҡап – ҡара булды ла ҡуйҙы”, - тиеүенә, доньяла иң яратҡан, иң яҡын кешеһенең шулай юҡҡа кәмһетелүенә көйәләнеп, Айбулаттың да йөрәге ут булып яна.

Дата добавления: 2015-11-16