Саяси тарихы.

Ертедегі алуан түрлі жазбаша деректерде Кангха елінің аты б.з.б. XIV ғасырдан бастап мәлім болғанымен, Орта Азиядағы б.з.б. IV ғасырдың аяғындағы оқиғаларды жақсы білетін, антик авторлары кангюйлерге тоқталмайды. Сырдария бойындағы аймақта «Қан үйі» б.з.б. ІІІ дұрысында ІІ ғасырда көтерілген ел деп жормалдауға болады. Бұл кездегі көшпелілер үстемдігінің күшеюінен болған еді.

Егер б.з.б. ІІ ғасырдың екінші жартысында Чжай-Цянь. Кангюй жерлерінің оңтүстігінде юечжиге, о солтүстігінде ғұндарға тәуелділігін айтса, біздің заманымыздағы І ғасырда мұндағы жағдай өзгереді. Егер Чжай-Цянь юечжи әскерлерін 100-200 мың, ал кангюй әскерін 90 мың деп хабарласа, Цянь-Хань-Шу енді кангюй әскерін 100 мың дейді. Бұл кезеңде Орта Азиядағы қос өзен аралығында юечжилердің негізгі бөлігінің оңтүстікке, сол жағалаудағы Бактрияға ығысуы, жерге отырықшылық орын алып, жеке-жеке бес иелікке бөлінгенін, мұның өзі кангюймен салыстырғанда олардың әлсіреуіне әкеп соқпай қоймағанын, ол кангюйлердің алдынан оңтүстікпен батысқа экспансия үшінг мүмкіндік ашылғанын атап өткен жөн. Сол кезде, сірә, кангюйдің жоғарыда аталған тәуелді бес иелігі пайда болса керек, ол өзіне Янцайды (Арал-Каспий өңіріндегі сармат-алан тайпалар одағы), Яньды (Орал өңіріндегі сармат тайпалары) бағындырып алды. Қытай жөнінде кангюй билеушілері өздерін тәуелсіз, тіпті батыл ұстаған, бұл жөнінде б.з.б. І ғасырдың аяғында Батыс өлкесіндегі хань наместнигі императорға былай деп хабарлаған. «Кангюй керісінше өркенірек, батыл және біздің елшілеріміздің алдында бас июге ешбір көнбейді. Онда наместниктен жіберілген усундердің елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты әуелі солардың княздарымен ақсақалдарына, сонан соң барып наместниктің елшілеріне тартады. Ал ертеректе Ферғана-Қытай соғысының барысында, кангюйдің араласуы ғана Ферғаналықтарды астанасының қирауынан құтқарып қалды және ферғаналықтарға тиімді бітім жасалуына жәрдемдесті. Кейіннен б.з.б. 41-46 жылдары кангюйлердің билеушісі үсунге қарсы күресінде солтүстік-ғұн шаньюи. Чжи-Чжиді қолдады, ал үсундердің одақтасы хандық құдіретті қытай болды. Осының алдында ғұндардың державасы солтүстік және оңтүстік ғұндарға бөлінген еді. Оңтүстік ғұндардың жетекші шаньюй Хуанье, тегінде, ру ақсүйектердің және қатардағы қауым мүшелері көпшілігінің мүдделерін білдірген болар, Қытайға беріліп, онымен татулық және достық туралы шарт жасасты. Чжи-чжи оңтүстік ғұндарды бағындыруға сәтсіз әрекет жасап, император сарайымен қатынасын үзгеннен кейін байырғы ғұн иеліктерінен ығыстырылады. Ол Учэні, Іяньгуньді, динменді бағындырды, бірақ күш алған оның үстіне қытайлар қолдаған үсундерге қарсы тұра алмады. Өз кезінде үсундер б.з.б. І ғасырдың орта шенінде кангюйдің шығыстағы шекарасына қысым жасады. Міне сол кезде наниойлер усундерге де, қытайларға да бірдей қарсы тұратын күшпен одақтасуға ұйғарады. Мұндай күш Солтүстік ғұндардың шаньюйн Чжи-Чжи болатын Чжи-Чжиге кангюй билеушісі өз қызын ұзатып, өз иеліктерінің шығыс шектерінен жер беріп, өз әскерлерінің бір бөлігін оның басқаруына береді. Усун жеріне Чжи-Чжи бірқатар ойдағыдай шапқыншылық жасағанымен, бұл әскер усусндерді біржола жеңе алмайды. Кангюйлердің шарттарын (державаның шығысындағы шекарасын қауіпсіздендіру) Чжи-Чжи объективті түрде орындай алмады да, соның нәтижесінде жанжал тұтанды. Оны Чжи-Чжи кангюйлердің әдет –ғұрпын көне-көрнеу ұстағысы келмеуі ұшықтыра түсті. Ол кангюй билеушісінің қызыл сондай-ақ атақты адамдарын және жүздеген қарапайым адамдарды өлтірді немесе оларды Дулай (Талас) өзеніне тастады. Чжи-Чжи кангюй билеушісінің ордасынан қуылып талас өзенінің бас жағына кетті де, сонда өзіне қала сала бастайды. Шаньюй өзіне 500 адам жұмыс істейтін жұмысшысы бар. Қаржыны Ферғана мен Парфия билеушілерінен салым ретінде алып отырады, сірә, ол құрылысшы шеберлерді де сол жақтан шақырып алса керек. Екі жыл бойы салынған қала мықтап бекітіледі. Ол екі қорғанмен қоршалды, оның сыртқысы алғаш, ал ішкісі мұнаралары бар топырақ болатын. Ішіне құрылыстар мен қамал орналасқан шаньюй мен оның жақын төңірегіндегілер сонда тұрған. Чжи-Чжидің күшеюі мен оның усундерге шапқыншылықтарын жалғастыра беруі қытай империя едәуір авлаңдатты Чжи-Чжиді дипломатиялық жолмен бейтараптандыру табысқа жетпегендіктен, қытайлар солтүстік ғұн шаньюй Чжи-Чжи мен соғысуға дайындық бастайды.

Дата добавления: 2015-09-03