Бойынша жіктелуі

Органикалық БАЗ-дардың химиялық табиғаты

бойынша жіктелуі

Химиялық табиғаты бойынша дифильдi құрылымды органикалық БАЗ-дарды иондық және иондық емес деп бөледi. Иондық БАЗ-дар қышқылдармен негiздерден алынады, олардың молекулалары суда жақсы диссоциацияланады. Ионсыз БАЗ-дардың молекулалары диссоциацияғақабiлетсiз. Бұндай БАЗ-дардың дифильдi молекулалары ұзын көмiрсутек радикалымен байланысқан иондық емес, бiрақ затқа ерiгiштiк беретiн бiрнеше полярлы топтардан тұрады. Мысалы, спирт немесе фенолға этилен оксидiнiң бiрнеше молекулалары қосылғанда шығатын күрделi эфирлер: RO(CH₂CH₂O)_nH, RC₆H₄O(CH₂CH₂O)_nH.

Иондық беттiк активтi заттар анионактивтi, катионактивтi және амфотерлi болып бөлiнедi. Анионактивтi БАЗ-дар, аталуына сәйкес, суда беттiк активтi анионға және металл (немесе сутек) иондарына ыдырайды, мысалы:

R COONa R COO^- + Na⁺

C₁₇H₃₃ COONa C₁₇H₃₃ COO^- + Na⁺

C₁₂H₂₅ OSO₃Na C₁₂H₂₅ OSO₃^- +Na⁺

беттiк-активтi беттiк-активтi

анион емес катион

Катионактивтi БАЗ-дар, өз кезегiнде, су ерiтiндiлерiнде беттiк-активтi катионға диссоциацияланады,мысалы, төртiншiлiк аммоний негiздерiнiң тұздары:

[C₁₆H₃₃ (CH₃)₃ N]⁺ Br^- C₁₆H₃₃ (CH₃)₃ N⁺ + Br,

C₁₆H₃₃ С₅Н₅ N⁺ Br C₁₆H₃₃ С₅Н₅ N⁺ + Br^-

беттiк-активтi беттiк-активтi

катион емес анион

Амфотерлiк БАЗ-дар қышқылдық және негiздiк қасиеттерге ие заттар, мысалы, әртүрлi белоктар. Олар ортаның рН көрсеткiшiне сәйкес оң немесе терiс зарядталады. рН мәнi өзгергенде ортадағы Н⁺ - иондар концентрациясы бiртiндеп өзгеруiне байланысты рН-тың белгiлi бiр мәнiнде қарама қарсы зарядталған топтар саны теңеседi. Олардың өзара бейтарапталуының нәтижесiнде заряднөлгетең болады, бұл жағдайға сәйкес рН мәнiн изоэлектрлiк нүкте (ИЭН) деп атайды (1- сурет).

Ортаның рН-ның амфотерлiк БАЗ-дың иондануына әсерiн былай көрсетуге болады:

-H⁺X^-

(R NH₂ C₂H₄ COOH)⁺ X^- RN⁺ H₂ C₂H₄ COO

M⁺OH^-

R NH₂ C₂H₄ COO^-M⁺ + H₂O

М⁺ – сiлтiлiк металл ионы,

Х^- – анион.

+x

рН

-x

1-сурет. Ортаның рН-ныңбелоктардыңэлектркинетикалықпотенциалынаәсері

Изоэлектрлік нүктеде ξ-потенциалмен қатар басқа физика-химиялық қасиеттер де күрт өзгерді. Мысалы, тұтқырлық минималды, ал оптикалық тығыздық максималды мәндерге жетеді.

Әрбелоктыңизоэлектрліккүйінесәйкес өзрНмәніболады (1-кесте).

1-кесте. Белоктардыңизоэлектрлікнүктелері

Белок	ИЭН
Казеин Желатин Альбумин	4,6 4,7-4,9 4,8
Гемоглобулин Глобулин	6,8 5,4

Құрылысының күрделiлiгiнен және өздерiнiң қымбаттылығынан бұл заттар тек арнайы мақсаттарда ғана қолданылады.

Ионсыз беттiк-активтi заттар деп молекулаларында диссоциациялануға қабiлеттi топтары жоқ, яғни суда ионданбайтын ұзын радикалды органикалық заттарды атайды. Төменгі молекулалы иондық емес БАЗ-дар этилен оксидiнiң құрамында жылжымалы сутек атомы бар органикалық заттармен (қышқылдар, спирттер, фенолдар, аминдер және т.б.) конденсациялануы нәтижесiнде алынады, олардың жалпы формуласы R-X(CH₂CH₂O)_nH, мұндағы R- алкил, X- оттек, азот, күкiрт атомдары немесе -COO^-, -CONH, -C₆H₄O функционалдық топтары болуы мүмкiн.

Сонымен бiрге иондық емес БАЗ-дарға функционалдық топтары ионданбайтын немесе аз дәрежеде ионданатын полимерлер де жатады, мысалы, полиэтиленоксид, полиэтиленгликоль, поливинил спиртi.

2 – дәріс. Беттік-активті заттардың негізгі топтары. Иондық БАЗ-дар, аниондық БАЗ-дар: алыну жолдары шикізат көзі, қолданылуы, негізгі қасиеттері. Амфотерлік БАЗ-дар.

Аниондық беттiк-активтi заттар

Органикалық синтетикалық БАЗ-дардың негiзгi топтары: алкилбензолсульфонаттар, алкилсульфаттар, олефинсульфонаттар, оксиэтилденген БАЗ-дар, блоксополимерлер, төртiншiлiк аммоний негiздерi.

Аниондық БАЗ-дар суда диссоциацияланғанда үлкен көмiрсутек радикалды анион түзедi.

1.Карбон қышқылдарының тұздары (сабындар) – кең тараған және жиi қолданылатын БАЗ өкiлдерi, жалпы формуласы RCOOMe, металл иондары ретiнде қатты сабындарда натрий иондары, ал сұйық сабындарда калий (немесе аммоний) иондары болады. Олар алыну технологиясының жеңiлдiгiмен және жоғары биоыдырағыштығымен ерекшеленедi.

Карбон қышқылдарының сабындары жоғары жуғыш қасиеттi тек сiлтiлiк ортада көрсетедi. Қышқыл ортада олар аз еритiн карбон қышқылдарын, ал кермек суда ерiмейтiн кальций және магний тұздарын түзетiндiктен бұл орталарда БАЗ-дардың жуғыш қабiлетi төмендейдi:

C₁₇H₃₃COONa + H⁺ C₁₇H₃₃COOH + Na⁺

2C₁₇H₃₃COONa + Ca²⁺ (C₁₇H₃₃COO)₂Ca¯ + 2Na⁺

Бұл БАЗ-дарды алу үшiн шикiзат ретiнде көп уақыт табиғи майларды пайдаланатын. Табиғи майлар – сiлтiмен әрекеттескенде сабын түзетiн глицериннiң және әртүрлi майлы қышқылдардың күрделi эфирлерi:

CH₂OCOR

CHOCOR + 3NaOH 3 RCOONa + C₃H₅(OH)₃

CH₂OCOR

Сабын алуға мұндай құнды шикiзаттың жұмсалуы молекула құрамына 10-20–көмiртек атомы кiретiн майлы қышқылдарды синтетикалық жолмен алу өндiрiсiнiң дамуын талап еттi. Осығанорайкарбонқышқылдарынпарафиндердітотықтыруарқылыалужолы ұсынылды:

RCH₂CH₃ + 2,5O₂ 2 RCOOH + Н₂О

Тағы бір арзан шикізат ретінде талл майының майлы қышқылдарын атауға болады. Олар қағаз өнеркәсібінде ағашты өңдеу нәтижесінде алынады және қанықпаған карбон қышқылдарының таптырмайтын көзі болып есептеледі. 2-ші кестеде БАЗ өндірісінде қолданылатын майлардың қышқылдық құрамы берілген.

2-кесте. Қатты және сұйық майлардың құрамындағы қышқылдар

Қышқылдар	Кокос майы	Пальма майы	Соя майы	Жануар майы	Талл майы
< С12	14,9	-	-	-	-
С12	48,2	0,3	-	-	-
С14	16,6	1,1	0,1	3,0	-
С16	8,0	42,9	10,5	26,3	0,2
С16:1	1,0	0,2	-	2,6	-
С18	3,8	4,6	3,2	22,4	2,2
С18:1	5,0	39,3	22,3	43,1	58,6
С18:2	2,5	10,7	54,5	1,4	36,0
С18:3	-	0,4	8,3	-	-
> С18	-	0,4	1,1	-	3,0

Олефиндердіңоксосинтезарқылыалынуәдісініңдеболашағымол:

2 RCH = CH₂ + 2CO + 2H₂O RCH(COOH)CH₃ + RCH₂CH₂COOH

2.Алкиларилсульфонатар RАrSO₃Me (көп жағдайда алкилбензолсульфонаттар) – ароматтық сульфоқышқылдар тұздары. Олар синтетикалық БАЗ-дардың iшiнде кең тарағаны және арзаны. Молекулаларында күштi қышқыл анионының болуы бұл БАЗ-дардың кез келген ортада (қышқыл, сiлтiлiк және кермек суларда) жақсы диссоциациялануымен жуғыштық қасиетiн қамтамасыз етедi.

Алкиларилсульфонаттарды бензолды хлоралкан немесе олефиндермен алкилдеп, шыққан өнiмдi сульфирлеу және нейтралдау арқылы алады. Хлоралкандарды алу үшiн 8-14 көмiртек атомды парафиндiк көмiртек фракцияларын хлорлау керек. Көмiртек атомды олефиндiк көмiрсутектердi қатты парафиндерден термиялық крекинг жолымен алуға болады:

C₁₂H₂₆ + Cl₂ C₁₂H₂₅Cl + HCl

AlCl₃

C₁₂H₂₅Cl + C₆H₆ C₁₂H₂₅C₆H₅ + HCl

AlCl₃

C₁₀H₂₁CH=CH₂ + C₆H₆ C₁₀H₂₁CH(CH₃)C₆H₅

Алкилароматты көмiрсутектердi сульфирлеу үшiн олеум, күкiрт оксидi немесе хлорсульфон қышқылын пайдаланады:

1. RArH + HOSO₃ RArSO₃H + H₂O

2. RArH + SO₃ RArSO₃H

RArSO₃H + NaOH RArSO₃Na + H₂O

3. RArH + ClSO₃ RArSO₂Cl + HCl

RArSO₃Cl + 2NaOH RArSO₃Na + NaCl + H₂O

1964 жылға дейiн шикiзат ретiнде пропиленнiң тетрамерi – арасында тармақталған тiзбектi қосылыстары көп С₁₀ – С₁₅ – изомерлiк олефиндер қоспасы қолданылды. Бұл шикiзаттан алынатын БАЗ – тетрапропиленбензолсульфонаттың биоыдырағыштығы төмен болғандықтан, оның шығарылуына тиым салынған (2 - сурет, 1 - қисық). Осыған орай тез ыдырайтын (2-қисық) сызықты құрылымды радикалды алкилбензолсульфонаттардыңөндiрiсi дами бастады. Шикiзат ретiнде мұнайдың төменгi фракцияларынан бөлiнетiн парафиндер пайдаланылады.

τ, тәулік

С, %

2-сурет. БАЗ-дардың ыдырауының уақытқа тәуелдiлiгi. 1-натрийтетрапропиленбензолсульфонаты, 2-сызықтықалкилбензолсульфаттар, 3-сызықтықалкилсульфаттар

3. Алкилсульфаттар RАrSO₃Me (R – C₁₀ – C₁₈) – күкiрт қышқылы эфирлерiнiң тұздары. Бұл топқа жататын БАЗ-дардың (3 қисық) экология тұрғысынан болашағы мол, бiрақ олардың бағасы алкиларилсульфонаттардан жоғары.

Алыну жолдары:

1) спирттердi сульфоэтерификациялап, шыққан өнiмдi нейтралдау:

CH₃(CH₂)_n CH₂OH + H₂SO₄ CH₃(CH₂)_nCH₂O

NaOH

SO₂OH + H₂O CH₃(CH₂)_nCH₂O SO₂ONa

2) ұзын тiзбектi олефиндерге қос байланыс бойынша күкiрт қышқылын қосып, өнімді нейтралдау арқылы:

RCH=CH₂ + H₂SO₄ RCH(CH₃)OSO₃H

Сульфоэтерификацияға көмiрсутек радикалы 8-18 көмiртек атомды қос байланысы a – жағдайда орналасқан олефиндердi пайдаланады, нейтралдау үшiн сiлтi немесе триэтанолды қолданады.

4. Алкилсульфонаттар RSO₃Na – тез ыдырайтын және рН-ы мен кермектiлiгi әр түрлi суда жоғары жуғыш қабiлетiн сақтайтын БАЗ-дар.

Бұл заттар Еуропада "Мерзолят" деген техникалық атаумен екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде шығарылатын. Алкилсульфонаттар синтезiнiң классикалық әдiсi алкилгалогенидтердiң натрий (аммоний) сульфитiмен әрекеттесуiне негiзделедi:

RBr + Na₂SO₃ RSO₃Na + NaBr

Алкилсульфонаттарды практикада алу жоғары парафиндердi сульфохлорлау немесе сульфототықтырып нейтралдауды қажет етедi.

Парафиндердi сульфохлорлау реакциясын 1936 жылы Рид пен Хорн ашқан:

hn

R'R"CH₂ + SO₂ + Cl₂ R'R"CHSO₃Cl + HCl

2NaOH

R'R"CHSO₃Na + H₂O + NaCl + HCl

Сульфототығу реакциясымен де алкансульфонаттарды алу әдiсiнiң практикалық маңызы жоғары:

2NaOH

RH + SO₂ + Ң O₂ RSO₃H RSO₃Na + H₂O

Алкилсульфонаттармен бiрге болашағы зор аниондық беттiк-активтi заттарға олефинсульфонаттар жатады.

Жоғарыда аталған беттiк-активтi заттармен қатар аниондық БАЗ-дарға құрамында өзге аниондық топтары бар: фосфаттар, тиосульфоқышқылдар тұздары, ксантогенаттар, тиофосфаттар, өт қышқылдарының тұздары жатады. Аниондық БАЗ-дар көбiне сiлтiлiк ортада белсендi. Олар жұқтырғыш, жуғыш, көбiк түзгiш заттар ретiнде қолданылады. Белок молекуласының нативтiлiгiн сақтауды қажет етпейтiн биохимиялық тәжiрибелерде натрий додецилсульфатын пайдаланады.

Гидрофильділігі бойынша карбоксил, сульфо және сульфон топтарын былай орналастыруға болады:

– COO^->> – SO₃^-> – OSO₃^-

Ал фосфаттық (- РО₃)^2- дианиондар нейтралды және негіздігі төмен орталарда протонданып, негіздік қасиет көрсеткенімен, төмен рН мәндерінде өз зарядтарын сақтап қалады. Бірақ олардың өлшемдерінің үлкендігі заряд тығыздығының төмендеуіне себеп болады. Ал өлшемі кіші карбоксилаттар рН 4-5 аймағында протонданып кететін болса да зарядтың үлкен тығыздығына жетіп, фосфаттарға қарағанда жоғары гидрофильділік көрсетеді.

Аниондық БАЗ-дармен олардың композициялары көптеген коммерциялық атаумен белгiлi: “диталан НД”, “хинолин ОС”, “метацион”, “сульфоолеин” және т.б.

Амфолиттiк беттiк-активтi заттар

Амфолиттiк БАЗ-дар – молекуларында қышқылдық (карбоксил) және негiздiк (көбiнесе амин) топтары бар қосылыстар. Қышқылдық ортада (рН<4) олар катиондық БАЗ қасиетiн көрсетедi, ал сiлтiлiгі жоғары ортада (рН – 9-12) – аниондық БАЗ болады. рН 4¸9 аралығында иондық емес БАЗ-дардың қасиетiне иеленедi. Көптеген табиғи заттар (олардың iшiнде белоктар да), алкиламин карбон қышқылдары, алкилбетаиндер – бұл топтың белгiлi өкiлдерi болып табылады.

Алкиламин карбон қышқылдарыөндiрiсте алғашқы рет 1950 жылы шығарылды. Бұл амфолиттiң кең таралған түрi R NH(CH₂)_nCOOH, мұндағы n = 1¸4, өзi құрамында галогенi бар карбон қышқылдарының майлы аминдермен әрекеттесуiнiң нәтижесiнде түзiледi.

Алкилбетаиндердiң молекулалары оң және терiс зарядталған атомдардан немесе топтардан құралады, яғни диполярлы ион болып келедi. Жалпы формуласы

мұндағы R –С₁₈-С₂₀ – көмiрсутектiзбек; құрамындаамидтiк, аминдiк, эфирлiкжәнебасқафункционалтоптарыболуымүмкiн; R' – С₁-С₃аралығындағықысқакөмiрсутекрадикал; R' – С₁-С₄ – көмiрсутекрадикал, құрамындагидроксидионыболуымүмкiн;

Х⁺ – азот немесе фосфор; Y^- – -OSO₂^-, -OSO₃^-, -COO^- немесе ОРО₃^-.

Бетаиндердің ерекшелігі – олардың молекула ішінде протон тасымалдануының нәтижесінде түзілетіндігінде:

Бетаиндер цвиттериондық БАЗ-дардың аса маңызды тобы болып келеді және алкилбетаин, амидоалкилбетаин және гетероциклдік бетаиндерге бөлінеді:

алкилбетаин

амидоалкилбетаин

Бұл қосылыстар алкил тобының ұзындығы С₈ – ден бастап әртүрлi шапмуньдерде, косметикалық заттарда, жуғыш заттарда биологиялық жұмсақ БАЗ-дар ретiнде қолданылады.

Алкилбетаиндi синтездеуде көбiне бiрiншiлiк және екiншiлiк галогенидтерден алынған үшiншiлiк аминдер мен майлы қышқылдарды пайдаланады. Ал алкилбензилхлоридтер, алкилпиридиндер, алкилсульфондар, a-галогеналмасқан май қышқылдары, бiрiншiлiк аминдер мен спирттер оларға қарағанда сирек қолданылады.

3 – дәріс. Иондық емес БАЗ-дар. Иондық емес БАЗ. Иондық емес БАЗ-дардың негізгі топтары, олардың алыну технологиясы, негізгі қасиеттері.

Иондық емес беттiк-активтi заттар

Иондық емес беттiк-активтi заттар қышқылдық та, сiлтiлiк те орталарда еритiн, бiрақ суда диссоциацияланбайтын заттар. Жалпы формуласы R–X(CH₂CH₂O)_nH, мұндағы R – алкил, ал Х – оттек, азот, күкiрт атомы немесе –COO^-, -CONH, -C₆H₄O- сияқты функционал тобы болуы мүмкiн. Олар этилен оксидiнiң құрамында жылжымалы сутек атомы бар ұзын көмiрсутек радикалды заттарға қосылуы нәтижесiнде алынады:

ROH + n CH₂ – CH₂ RO(CH₂CH₂О)_nH

O

Бұл қосылыстарды молекулаларының гидрофобтық бөлшегiнiң құрамына сәйкес 11 топқа бөледi, яғни олардың полигликольдi кэфирлерiн алуға пайдаланылған бастапқы заттарға байланысты:

1) Көп болып таралған иондық емесБАЗ – оксиэтилденгенспирттер (ОС): RO(CH₂CH₂О)_nH,

R – гидрофобтық радикал, ол сызықты немесе тармақталған, парафиндiк немесе олефиндiк, тiптi перфторланған болуы мүмкiн;

n – этилен оксидiнiң саны.

2) Оксиэтилденген алкилфенолдар мен алкилнафтолдар (ОАФ) да жиi кездеседi: RC₆H₄(CH₂CH₂O)_nH, RC₁₀H₈(CH₂CH₂O)_n H,

R – С₆-С₁₀ – тiзбектi гидрофобтық радикал.

Этилен оксидi мен фенолдық әрекеттесуi нәтижесiнде иондық емес БАЗ алынуы мына сызбанұсқа бойынша өтедi:

Оксиэтиленденген алкилфенолдарды құрамындағы этилен оксидiнiң санына байланысты ОП – 7, ОП – 10 деген атпен пайдалынады (ОП – Oxyethylenic Phenol деген сөздердiң бiрiншi әрiптерiнен құралған атау).

О-(СН₂-СН₂-О)_n–Н

n=7 болса, ОП–7

Н₁₇С₈n=10 болса, ОП–10.

Шет елдерде бұл заттарды “тритон”, “игепаль”, “нейтроникс” және т.б. аттармен шығарады, бұрынғы Кеңес Одағында жоғарыда көрсетiлген ОП және АФ деген белгiмен шығаратын (қосымша этилен оксидi молекулаларының санын көрсетiп).

Сонымен қатар оксиэтиленденген:

3) карбон қышқылдары RCOO(CH₂CH₂O)_nH;

4) аминдер, амидтер, имидазолиндар:

(CH₂CH₂O)_nH

RNH,

(CH₂CH₂O)_nH

RCONH(CH₂CH₂O)_nH

5) меркаптандар мен сульфамидтер:

6) алкилацетиленгликольдер:

7) фосфор қышқылының эфирлерi:

8) пентаэритрит эфирлерi:

ионсыз БАЗ ретiнде алынады.

9) Практикада қолданылуы бойынша болашағы зор иондық емес БАЗ-дар ретiнде олардың келесi өкiлдерiн көрсетуге болады: этилен оксидi мен пропилен оксидiнiң блоксополимерлерi – плюрониктер H(CH₂CH₂O)_x· (C₃H₆O)_n(CH₂CH₂O)_yH. Молекулалық массасы 2000¸20000, беттiк-активтiлiгi полиоксипропилен (гидрофобты) және полиоксиэтилен (гидрофильдi) тiзбектерi ұзындықтарыныңқатынасымен анықталады.

10) Глюкозидтердiң ұзын тiзбектi спирттермен, карбон қышқылы және этилен оксидiмен конденсациясы нәтижесiнде алынатын заттар. Бұл топқа этилен оксидiнiң сорбитан мен май қышқылының моноэфирiне қосылуынан алынатын “твиндердi” жатқызуға болады:

11) КремнийорганикалықБАЗ-дар, мысалы, диметилполисилоксандардыңаддуктыSi(CH₃)₃[OSi(CH₃)₂]_n(CH₃)₃O (C₂H₄O)_mH. Құрамындакремнийдiң 2-3 атомыбариондықемесБАЗ-дарбеттiккерiлугеәсерi бойыншаоксиэтиленденгенспирттерденкүштi болыпкеледi, мәселен, силоксандыБАЗ-дардың n=8 жағдайында 0,1%ерiтiндiлерiнiңбеттiккерiлуi (22-23)·10^-3н/м.

ОксиэтилденгенионсызБАЗ-дардыңеруi сумолекулаларыныңжайэфирбайланысынтүзетiноттекатомдарыменсутектiккөпiршелерарқылыбайланысуынанегiзделедi, яғнисудыңНатомыэфирлiкоттекатомыныңбосэлектронжұбыменбайланысады. СоныменбiргеиондықемесБАЗаддуктыларысудаоксонийқосылыстарынаайналадыдегендепiкiрбар:

Сутектiк байланыс (а) пен оксонийлiк құрылым (б) арасында өтпелi құрылым (ә) болу керек:

а ә б

олардың қатынасын Полинг а:ә:б = 65%: 31%: 4% деп анықтады.

Иондық емес БАЗ-дар мақта-мата өндiрiсiнде көп қолданылады. Жуғыштық қасиетi иондық БАЗ-дардыкiнен кем емес, ал артықшылығы–қышқылдығыәр түрлi суда ерiгiш.

ПолимерлiктабиғаттыионданбайтынБАЗ-дар – плюрониктердiңжуғышқасиетi жоғарыболғанымен, көбiктүзгiштiгi төмен. Сондықтанолардыжақсыкөпiретiнзаттарғакөбiктүзiлуiнтежеуүшiнқосады, яғнибұлзаттардыкомбинациядақолданутиiмдi. ОксиэтиленденгенБАЗ-дардымұнайөндiрудескважиналарғажерқабатынанмұнайдыығыстыруүшiненгiзедi.

ШетелдiкионсызБАЗ-дар “превоцеллО – 100”, “сапальОГ”, “лиссаполь”, “конокс”, “тритон”, “спан”, “бридж”жәнет.б. атауларменбелгiлi. “Тритондар” мен “твиндердi”биохимиялықзерттеулердекөппайдаланады. Оларбелоктардыңтабиғиқұрылымынбұзбайтындықтанмембраналықбелоктардыңқұрылымдықбiрлiктерiнзерттеугеыңғайлы.

Твин 80 [сорбиталь О, сорбитан бис(полиоксиэтилен)моноолеат]

n+m = 20. Құрамында негізгі зат – 98 %. Ашық сары түсті майлы сұйық, КМТК = 0,06 г/л.

Синтанол ДС – 10 [біріншілік спирттер негізіндегі полиэтиленгликольдің моноалкил эфирлері C_nH_2n+1(C₂H₄O)_mH₀ n = 10¸18, m=8¸10]. Негізгі зат 99 % құрайды, су – 0,5%. Ақ немесе сары түсті паста түрінде шығарылады, КМТК = 0,009 масс.%.

Жалпы иондық емес беттік-активті заттарды қолданудың ыңғайлылығы мен тиiмдiлiгi – оксиэтилен тiзбегi ұзындығын өзгерту арқылы олардың қасиеттерiн реттеу және олардың химиялық инерттiлiгiнен басқа заттармен қоспада пайдалану мүмкiндiгiмен байланысты (3-кесте). Бұл қосылыстардың көптеген өкiлдерi иiссiз, дәмсiз және улы емес, сол себептен тамақ, медицина, парфюмерия өндiрiстерiнде қолданылады.

3-кесте. “ Serva” фирмасы шығаратын иондық емес БАЗ-дар

Оксиэтилденген алкилфенолдар. Алкилфенолдарды фенолдарды алкен немесе хлоралкендермен катализаторлар (бензолсульфақышқыл немесе ионалмастырғыш шайырлар) қатысында алкилдеу арқылы алады. Ал оксиэтилдеу реакциясын сілті немесе натрий метилаты қатысында жүргізеді. Натрий метилатын қолдану реакция температурасын 40-50⁰С-қа төмендетуге және қажетсіз қосалқы реакция – полиэтиленгликоль түзілуін тежеуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда оксиэтилдеу 90⁰-100⁰С-де жүре береді.

Алкилфенолдағы сутек алкилфеноксиэтанолдағы сутекке қарағанда едәуір белсенді, сондықтан алдымен бүкіл алкилфенол алкилфеноксиэтанолға айналады, ал полиэтиленгликольдік тізбек тек бұдан кейін ғана өсе бастайды. Бұл механизм фенолдың токсикалық және дерматологиялық қасиеттерін азайтады.

Өндіріс жағдайында қосылған этилен оксиді топтарының ортастатистикалық санымен әртүрлі полиэтиленгликоль эфирлерінің қоспасын алады. Бірдей жағдайда түзілетін қоспалардың құрамы да бірдей болады.

Жеке оксиэтилденген алкилфенолдарды оксиэтилденген спирттер сияқты жеке алкилфеноляттарды полиэтиленгликольдердің галогентуындыларымен әрекеттестіру арқылы алуға болады. Бірақ бұларды алу жеңілдеу, себебі алкоголяттарға қарағанда феноляттар тез түзіледі.

Дата добавления: 2015-08-09