Антидиуреттік гормон, альдостерон және ренин-ангиотензиндік жүйенің, натрий-уретикалық фактордың қызметі.

Тұз-су гомеостазының негізгі параметрлеріне осмос қысымы, ортаның рН-ы және жасуша ішілік және жасуша сыртылық сұйықтардың мөлшері жатқызлады. (Сур.2.). Бұл параметрлердің өзгерісі артериялық қысымның өзгеруіне, ацидозға немесе алкалозға, дегидратацияға және ісіктерге әкеле алады. Су-тұз балансының реттелуіне қатысатын негізгі гормондарға АДГ (антидиуреттік гормон, вазопрессин), альдостерон және жүрекшенің натрий-уретикалық факторы (НУФ) жатқызылады.

АДГ немесе вазопрессин — пептид, құрамында 1 дисульфидтік көпірше байланысымен жалғасқан 9 аминоқышқыл болады. Ол гипоталамуста прогормон түрінде синтезделеді, сонан кейін гипофиздің артқы бөлігіне жүйке ұлпасының соңдары арқылы тасымалданады. Олардан сәйкес стимул әсері кезінде қан айналысына секретеледі. Аксон бойымен тасымалдануды арнайы тасымалдаушы белок — нейрофизин атқарады.

АДГ секрециясын дамытатын стимул қызметін натрий ионы концентрациясының жоғарылауы және жасушадан тыс сұйықтың осмостық қысымының жоғарлауы атқарады.

АДГ үшін аса маңызды нысана-жасушалар — бұлар бүйректің дистальдық және жинақтаушы түтікшелерінің жасушалары болып табылады. Бұл түтікшелердің жасушалары суды салыстырмалы түрде өткізбейді және АДГ болмаған кезде зәр концентрацияланбайды, сондықтан көп мөлшерде бөлінуі мүмкін, тәулігіне 20 л астам (қалыпты мөлшері 1-1,5 л).

АДГ әсер ететін рецептордың екі түрі болады — V₁ және V_2. V₂ -рецепторы тек бүйректің эпителиалдық жасушаларының беткейінде ғана анықталған (сурет4). АДГ-ның V₂ рецептормен байланысуы аденилатциклазалық жүйені қосарландырады және ол протеинкиназа А-ның (ПКА) активтенуін стимулдейді. Протеинкиназа А (ПКА) белоктарды фосфорландырады. Бұл белоктар мембраналық белок – аквапорин-2-нің генінің экспресиясын стимулдейді. Аквапорин-2 апикалдық мембранаға ауысып, оған орналасып су каналдарын түзеді. Олар жасуша мембранасының су үшін селективті өткізгіштігін қамтамасыз етеді. Нәтижесінде судың бүйрек каналшаларынан реабсорциясы жүреді және су интерстициалдық кеңістікке өтеді.

V₁-рецептор жазық бұлшықет мембраналарында шоғырланған. Vi-дің АДГ мен байланысуы фосфолипаза С-ның активтенуіне әкеледі. Фосфолипаза С фо-сфатидилинозитол-4,5-бифосфатты гидролиздеп инозитол-3-фосфаттың (ИФ-3) түзілуіне әкеледі. ИФ-3 эндоплазмалық ретикулумнан Са²⁺-ң босатылуын жүргізеді. Гормонның Vi рецептор арқылы әсерінің нәтижесі тамырлардың жазық бұлшықеттік қабатын жиырылдыру болып табылады.

Гипофиздің артқы бөлігі дисфункциясынан болатын АДГ жетіспеушілігінде, сонымен бірге гормондық сигналдың берілу жүйесіндегі бұзылуда қантсыз диабеттің дамуы мүмкін. Қантсыз диабеттің негізгі белгісі — полиурия, немесе, тығыздығы төмен зәрдің көп мөлшерде бөлінуі.

Альдостерон — біршама активті минералокортикостероид. Ол бүйрекүстілердің қыртысты қабығында холестериннен синтезделеді.

Шумақтық аймақтағы жасушалардағы альдостеронның синтезі мен секрециясын ангиотензин II, АКТГ, простагландин Е стимулдейді. Сонымен қатар бұл процестер К⁺ концентрациясы жоғарлағанда жөне Nа⁺ концентрациясы төмен болғанда да активтенеді.

Гормон нысана-жасушалардың ішіне өтеді және ядрода немесе цитозолда орналасқан спецификалық рецептормен әсерлеседі.

Бүйрек каналшалары жасушаларында альдостерон белоктар синтезін стимулдейді, олар әртүрлі қызметтерді атқарады. Бұл белоктардың қызметі: а). бүйректік дистальдық каналшалардың жасушасының мембранасындағы натрий каналдарының активтілігін жоғарлатады, сол арқылы натрий ионының зәрден жасушаға тасымалдануын қабілеттендіреді; б). ҮКҚЦ ферменттері болып табылады, сондықтан Кребс циклінің АТФ молекуласын түзуі қабілетін жоғарлатады, ол иондардың активті тасымалдануы үшін қажет. в). К⁺,Nа⁺ АТФ-аза насосының жұмысын активтендіреді және жаңа насостардың синтезін стимулдейді. Альдостеронмен индуцирленетін белоктардың әсерінің қорытынды нәтижесінде нефрон каналшаларында натрий иондарының реабсорбциясы жоғарлайды, бұл ағзада NаСІ-дың ұсталуына әкеледі (сурет1).

Альдостеронның синтезі мен секрециясының негізгі реттелуі механизмі ренин-ангиотензиндік жүйемен атқарылады.

Ренин — фермент, ол бүйректік афференттік артериолдардың юкстагломерулярлық жасушаларында өндіріледі. Бұл жасушалардың шоғырлануы оларды артериялық қысымның өзгерістеріне ерекше сезімтал етеді. Артериялық қысымның төмендеуі, сұйықтың немесе қанның жоғалтылуы, NaCI кон­центрациясының төмендеуі рениннің босатылуын стимулдейді.

Ангиотензиноген —a₂ – глобулин, ол бауырда синтезделеді. Рениннің әсері үшін субстрат болып табылады. Ренин ангиотензиноген молекуласындағы пептидтік байланысты гидролиздейді және N-соңындағы декапептидті (ангиотензин І) бөледі.

Ангиотензин I ангиотензинөзгертуші фермент карбоксипептидилдипептидаза үшін субстрат болып табылады. Ол эндотелиалдық жасушалар мен қан плазмасында кездеседі. Ангиотензин І-ден екі терминалдық аминоқышқылдар бөлініп октапептид – ангиотензин ІІ түзіледі.

Ангиотензин II альдостеронның өндірілуін стимулдейді, артериолдардың тарылуын дамытады, соның нәтижесінде артериялық қысым жоғарлайды, шөлдеу сезімі дамиды. Ангиотензин ІІ альдостеронның синтезі мен секрециясын инозитолфосфаттық жүйе арқылы активтендіреді (сурет2,3).

НУФ — пептид, құрамында 28 аминоқышқыл бір дисульфидтік көпірше байланысымен болады. НУФ кардиоциттерде синтезделіп препрогормон түрінде (126 аминоқышқыл қалдықтарынан тұратын) сақталады.

НУФ -тың секрециясын реттеуші негізгі фактор – бұл артериялық қысымның жоғарлауы. Басқа стимулдері: плазманың осмолярлығының жоғарлауы, жүрек соғысы жиілігінің жоғарлауы, қанда катехоламиндер мен глюкокортикоидтардың деңгейінің жоғарлауы.

НУФ-тың негізгі нысана-мүшелері – бүйректер, шеткері артериялар.

НУФ-тың әсер ету механизміне бірнеше ерекшеліктер тән (сурет5). Плазмалық мембранадағы НУФ рецепторы гунилатциклазалық активтілік көрсететін белок болып табылады. Рецептор домендік құрылымда болады. Лигандамен байланысатын домен жасуша сыртылық кеңістікте орналасқан. НУФ әсері болмаған кезде рецептор фосфорланған активсіз қалыпта болады. НУФ-тың рецептормен байланысқанында рецептордың гунилатцикдлаздық активтілігі жоғарлайды, ГТФ-тан цГМФ түзілуі өтеді.

НУФ-тың әсерінің нәтижесінде ренин мен альдостеронның түзілуі мен секрециясы ингибирленеді. НУФ-тың қорытынды әсері бұл Na⁺ пен судың экскрециясының бұзылуы және артериалық қысымның төмендеуі.

НУФ-ты ангиотензин ІІ-нің физиологиялық антогонисі ретінде қарастырады, себебі оның ықпалынан тамырлардың тарылуы және натрийдің ұсталуы емес, керісінше, тамырлардың кеңейуі мен тұздың жоғалтылуы өтеді.

Бүйректер судың тұрақты мөлшерін ұстауға жасуша ішілік және жасуша сыртылық иондық құрамға ықпал ету арқылы қатысады.

Дата добавления: 2015-07-08