КӘсіпорын бюджетін Қалыптастыру Әдісі

Бюджет - бұл нақты жүзеге асыру мақсатындағы жоспар-дың сандық көрінісі. Ол тұтас ұйым үшін де, оның бөлімшелері үшін де жасалуы мүмкін.

Бюджет шын мәнінде пайдалы құжат болуы үшін бірнеше әзірлік жұмыстары жургізілуі керек. Анықтап айтканда:

• ұйым алдына қандай мақсат қояды;

• жалпы экономикалық және салалық факторлардың, бәсекелестердің ықпалы;

• кәсіпорынның ұйымдық құрылымы;

• қандай қаржы құрылымы қолайлы.

Жоғарыда аталғандармен кәсіпорындардың өндірістік бағдарламасы қалыптасады, сонан соң функциялық бюджеттерді жасау қолға алынады.

Тактикапық бюджет әдетте өндіру немесе сату (функциялық бюджет терминдері осыдан шыққан) немесе құрылымдық бөлім-шелер (мысалы, бәлімдер мен филиалдар) сияқты ұйымның же-келеген функциялары ретінде болатын әрбір бюджеттік орталықтар үшін жасалады. Бюджеттік орталықтарына бөлу ұйымның құрылымымен анықталса да, ол әрдайым менеджерлердің жауапкершілігіндегі салаларға сәйкес келеді. Мәселен, кәсіпорынның өндіріс бөлімінің бастығы әдетте цех басшыларының жауапкершілігіне және өндіріс функцияларының аясындағы қа-тысүшыларға сәйкес келетін өз кезегінде элементтерге бөлінетін өндіріс бюджетінің орындалуына (әзірлеуге жиі қатысып) жауап береді. Мұндай жағдайда бюджеттік орталықтарды жауапты орталықтар деп атайды. Бұл арада мынаны айта кету керек: біз қарастырып отырған функциялык бюджет, қарапайым тілмен айтқанда, ұйымдық құрылымдар мен жылдық деректерге негіз-деледі. Алайда ұйымды басқару, тиімді жоспарлау және бюджет деректерін бақылау бейінделуі (профиль) керек. Өндіріс бюд-жеті үшін жылдық нәтиже ай бойынша, барлық шығарылған бұйымдардың номенклатурасы бойынша және қор түрлері бойынша бөлшекте нақтыланады. Нақтылау – қызметтердің маусымдық ауытқу параметрлерін көрсетеді және мысал ретінде шикізат сатып алу кестесін айтуға болатын, кәсіпорынның өндіріс функцияларымен шектесүші орындаудың (выполнения смежных) онтайлы кестесін әзірлеуге мүмкіндік береді. Стратегиялық бюджет те, мысалы, стратегиялық жоспарлаудың барлық мезгілі аясындажыл бойыншабейінделуі ықтимал.

Деректерді бейіндеу ақшалай қаражат бюджетін қалыптасты-руга жағдай тудырады. Уақытша тапшылыққа немесе артық ақша-лай қаражатқа ерте бастан дайын болу үшін, ақша ағынының түр-ленуін қадағалайтын әрбір бюджет кезеңінің аясында кезенді бел-гілеу маңызды. Осындай жолмен бюджеттерді бейіндеу кәсіпорын қызметінің тактикалық және операциялык аспектілерінің тығыз байланысын тағы бір мәрте көрсетіп береді.

Бюджетті қалыптастырудың екінші сатысы - капитал шығы-нының бюджетін (кәсіпорынның ұзақ мерзімді мақсаттарын жү-зеге асыратын), ақшалай қаражат қозғалысының бюджетін (жос-парлы жылдағы кәсіпорынның кіріс және шығыс ақшаларын көр-сететін), жоспарлы кезеңнің соңындағы балансты және ақша ағы-ны туралы есеп беруді қамтитын кәсіпорынның каржылық бюджетін жасайды.

Бюджеттік кезең. Бюджеттендірудің негізгі мақсаттарының біріне әр түрлі ұйымдык функцияларды үйлестіруді қамтамасыз ету кіреді. Бұл бюджетті жасаудың тәртібін көрінеді.

Бюджеттендіру жүйесіндегі сату бюджеті ұйымдарда бірін-ші болып қалыптасады, өйткені өнімді сатудың мүмкін көлемін бағалаусыз және жоспарлаусыз өндіріс бюджетін, шикізат пен материалдарды сатып алу және пайдалану, еңбек шығыны және т.б. бюджеттерін жасау мүмкін емес. Егер барлық осы құжат-тарды толық емес (без детально) әзірленген сату бюджетімен әзірлеуді қолға алсақ, ұйымның нақты жағдайындағы қызме-тінде олардың маңызды орасан үлкен болмайды.

Бюджетті қалыптастырудың шығу нүктесі - сату бюджеті. Кәсіпорын сатылатын тауарлардың қанша екенін біліп отырса, оларға қанша тауар өндіру керек екенін анықтай алады.

1-қадам. Сату бюджеті өнім түрлері бойынша бюджеттік кезеңнің ішіндегі сату көлемін көрсетеді.

Сату бюджеті кәсіпорын өнімдерін өткізудің өткізу жоспа-ры бөлімінің қызметкерлері мен сарапшыларының, басқарушыларының талқылау нәтижесі болып табылады. Сатуды жоспарлау - көптеген факторларды ескеруге тура келетін күрделі про-цесс: сату тарихы, экономиканың жалпы жағдайы, баға саясаты, маркетингтік зерттеудің нәтижесі, өндіріс қуаты, бәсекелестік, мемлекет тарапынан болатын шектеулерді есептеу және т.б. Сатуды жоспарлау тек өндіріс қуатына ғана емес, сонымен бірге нарықта өткізудің мүмкіндіктеріне байланысты болады. Сату бюджетін жасау барысында мына ықпалды факторларды ескеру қажет: бәсекелестердің кызметі, жабдықтаүшылар мен сатып алүшылардың тұрақтылығы, жарнаманың нәтижелілігі, сұра-ныстың маусымдык ауытқуы, іскерлік саясаты, экономиканың жалпы жағдайы, мемлекет тарапынан шектеулердің болуы және т.б. Сату бюджетінде мына көрсеткіштер көрініс табады: саты-латын өнім түрі, оның саны, бірлік бағасы мен сатуды жүзеге асырудың жоспарындағы сома. Сату бюджетін әзірлеу - бұл бас бюджетті жасау процесінің маңызды тармағы, өйткені сату көлемі мен оның тауарлық құрылымы ұйым қызметінің деңгейін сипаттайды.

Сату жоспарын әзірлеу барысында ішкі және сыртқы фак-торлардың - осы екі тобы ескерілуі қажет.

Ішкі фактор кәсіпорынның өзіне байланысты шектеуді анықтайды. Оған жататындар, мысалы:

• жаңа өнімді жобалау мүмкіндіктері (сатып алүшылар талап ететін өнімді әзірлеудің мүмкін еместігі);

• кәсіпорындағы технологияның деңгейі (ыңғайлы жабдықтың болмауы);

• өндіріс қуатының деңгейі (сатып алүшыға қажетті мөлшерде және белгіленген мерзімде өнім өндіре алмау);

• аса қажетті материалдардың (немесе оларды сатып алатын қаражаттың) және т.б. болмауы.

Бұл факторлар кәсіпорынның өзімен байланысты болған-дықтан, олардың шамасын анықтау аса қиындық тудырмайды.

Сыртқы фактор сыртқы ортаның жағдайын (кәсіпорынга қа-тысты) және осы ортадағы кәсіпорынның орнын көрсетеді. Оған, мысалы, мыналар жатуы мүмкін:

• кәсіпорын өндірген өнімге сұраныс деңгейі және оның маусымдық ауытқу деңгейі;

• сұраныстың икемділігі (сұраныстың баға деңгейіне тәуелді болуы);

• сатып алүшылардың төлеу қабілеттері және оның өзгеру динамикасы;

• кәсіпорынның нарықтағы үлесі;

• бәсекелестердің саны мен мінез-қүлқы;

• елдегі жалпы экономикалық жағдай және т.б.

Әлбетте, аты аталған факторлардың сандық және сапалық мағыналарын нақты анықтау біраз киындау. Сөйтсе де олар сату жоспарын қалыптастыру кезінде ескерілуі керек (18-кесте)..

Сату жоспары

Бұйым	Саны	Бағасы	Сомасы
А Ә
Жиыны:

Сату бюджетін әзірлеу үшін ұйым басшылығы барлық сырт-қы шектеулер мен осы қызмет түрінің ерекшелігіне катысты болжаулы бағалауларды және нарықтық жағдайларды (мысалы, бәсекелестердің ыктимал әрекеттері немесе шығарылған өнім бағасының ауытқуы), сондай-ақ жоспарлы кезендегі бизнестің жалпы экономикалық факторларын бағасын (мәселен, тапшы-лықтың болжаулы карқыны немесе салықтық саясаттың өзгеруі) назарға алуы керек. Әкімшілік сұраныстың ықтимал ауытқуы, шығарылатын өнімдердің ассортименті мен өзіндік ерекше-ліктерінің болжаулы өзгерістерінің әсері сияқты сапалы фак-торлар да назарға алу қажет. Өнімнің сатылу көлеміне әсер етуі мүмкін барлық ішкі және сыртқы факторларды мұқият баға-лағаннан кейін бюджетті жасауға кірісуі керек.

Сату көлемінің сандық бағалауынан кейін болжаулы сұра-нысты қанағаттандару үшін қанша өнім өндіру керектігін анық-тауға болады.

Сату бюджетін бекіткеннен соң сату жоспарында қалыптас-қан деректердің негізінде өндіріс бюджетін әзірлеуге және нақ-тылауға кірісуге болады.

2-қадам. Өндіріс бюджеті алдағы бюджеттік (жоспарлы) кезеңде шығарылатын өнімдердің түрі мен санын анықтайды (19-кесте).

Дата добавления: 2015-10-24