Люблінская ўнія. Адукацыя Рэчы Паспалітай

Пытанне пра ўнію быў надзённым для Польшчы на працягу больш паўтары стагоддзяў. Польскія магнаты паднімалі пытанне пра ўнію на чатырох соймах. Шляхту прыцягвалі землі Вялікага княства, чыны і багацці. Яна адкрыта дамагалася інкарпарацыі Вялікага княства Літоўскага. Ідэя ўніі знаходзіла падтрымку з боку беларускай шляхты, якая спадзявалася атрымаць "залатую польскую вольнасць". У 1562 г. беларуская шляхта стварыла ў лагеры пад Віцебскам канфедэрацыю і звярнулася з просьбай да Вялікага князя скласці ўнію з Польшчай. Польская каталіцкая царква бачыла ва ўніі сродак пашырэння свайго ўплыву на ўсход.

У 1558 г. Іван Грозны пачааў вайну з Лівоніяй. Вялікі магістр Ордэна Г. Кетлер звярнуўся да Вялікага князя Літоўскага і караля Польскага Жыгімонта II Аўгусту (1548 - 1572 гг.) з просьбай пра дапамогу. У выніку Ордэн быў падзелены на дзве часткі: Курляндскае герцагства і літоўска-польскую правінцыю Інфлянты. Курляндскі герцаг прызнаў сябе васалам Вялікага князя Літоўскага. У сувязі з гэтым цар пачаў вайну супраць Вялікага княства Літоўскага. У 1563 г. узяў Полацак і стаў называцца "Вялікім князем Полацкім". Ён заняў паўночна-усходнюю Беларусь, яму адкрыўся шлях на сталіцу княства. Дзяржава апынулася на грані палітычнага краху і ваеннай катастрофы, пад пагрозу было пастаўлена само яго існаванне.

У студзені 1569 г. у Любліне адкрыўся агульны сойм. Працягваўся ён шэсць драматычных месяцаў. Кожны бок ставіў свае ўмовы, якія не прымаліся іншай. Убачыўшы пагрозу гвалтоўнага зняволення ўніі на непрымальных умовах, амбасадары Вялікага княства Літоўскага пакінулі горад. Тады польскі бок прадэманстраваў сілу. Жыгімонт Аўгуст II выдаў указ пра далучэнне да Польскага каралеўства Падляшша, Валыні, Падоліі і Кіеўшчыны, у выніку чаго амаль палова тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага адышла да Польшчы. Аказаць супраціў Польшчы княства не магло. У гэтых умовах была зроблена спроба пачаць перамовы з Іванам IV пра свет, але яна была безвыніковай. У гэтых умовах дэлегацыя Вялікага княства Літоўскага змушана была вярнуцца ў Люблін і 1 ліпеня 1569 г. падпісаць акт уніі ў той форме, якую прапанавала Польшча.

У адпаведнасці з гэтым актам Польскае Каралеўства і Вялікае княства Літоўскае аб'ядноўваліся ў адну дзяржаву - Рэч паспалітая. Адзінага васпана меркавалася абіраць на агульным сойме, абвяшчаючы яго Каралём Польскім, Вялікім князем Літоўскім, Рускім, Прускім, Мазавецкім, Жамойцкім, Кіеўскім, Валынскім, Падляшскім і Інфлянцкім. Асобнае абранне Вялікага князя Літоўскага спынялася. Правы палякаў у княстве і жыхароў княства ў Польшчы ўраўноўваліся. Для абмеркавання агульнадзяржаўных спраў прадугледжваліся агульныя соймы. Люблінская ўнія моцна абмяжоўвала суверэнітэт княства, але яго дзяржаўнасці канчаткова не ліквідавала. Яно захавала сваё войска, судовую сістэму, адміністрацыйны апарат, друк з Пагоняй. Абедзве часціны мовы Паспалітай мелі самастойныя назвы і да канца XVII ст. - дзяржаўныя мовы. У княстве такім быў беларускі.

У выніку Люблінскай уніі Польшча атрымала вялікія магчымасці для правядзення вялікадзяржаўнай палітыкі ў стаўленні насельніцтва Вялікага княства. Палітыка Рэчы паспалітыя па насаджэнні на беларускіх землях каталіцызму і правядзенню паланізацыі дапоўнілі дыферэнцыяцыю беларускага грамадства этнарэлігійнай дэзінтэграцыяй. Паланізатарскіе працэсы прывялі да адрыву ад беларускай этнічнай агульнасці яе інтэлігенцыі, вышэйшых пластоў, чым абцяжарылі працэс фармавання і развіцці адзінага народа. Процідзейнічаць гэтым з'явам было цяжка. Сенат Рэчы паспалітыя складаўся пераважна з польскіх прадстаўнікоў. У сойме, дзе са ста васьмідзесяці амбасадараў толькі сорак шэсць даводзілася на Вялікае княства, з іх на беларускія паветы - трыццаць чатыры.

Нароўні з палітычнымі абмежаваннямі беларуская шляхта адчула і эканамічныя абмежаванні. Яна не магла атрымліваць землі ў тых рэгіёнах, што былі далучаны да Польшчы. Польская ж шляхта стала актыўна карыстацца правам набыцця маёнткаў у княстве. Усё гэта з'явілася асновай сепаратысцкіх і нават антыпольскіх настрояў у Беларусі ў 70 - 90 гг. XVI ст. Было нямала прыхільнікаў парыву звяза з Польшчай, якія вялі барацьбу за незалежнасць сваёй дзяржавы. У гэты перыяд рэгулярна склікала свае соймы ВКЛ. У 1581 г. была створаны вышэйшая інстанцыя - Трыбунал, а прыняцце ў 1588 г. свайго збору законаў - Статуту - па істоце зводзіла на нішто некаторыя становішчы Люблінскай уніі.

У 1572 г. памёр Жыгімонт II Аўгуст, апошні Польскі Кароль і Вялікі князь Літоўскі з дынастыі Ягелонаў, які займаў трон па праве ўспадкоўвання. Пасля яго каралі сталі абірацца соймам, што часта прыводзіла да так званых бескаралеўям, якія цягнуліся ад смерці аднаго манарха да абрання іншага. Пасля чарговага бескаралеўя на пасад быў абраны Стэфан Баторый (1576 - 1586 гг.). У 1579 г. войскі Рэчы паспалітыя пад кіраўніцтвам Стэфана Баторыя ўзялі Полацак, Веліж, Усвяты і Вялікія Лукі, у 1582 г. пачалі абложваць Пскоў, але заняць яго не атрымалася. У 1582 г. Лівонская вайна завяршылася Ям-Запольскім светам, па якім да Рэчы паспалітай перайшла ўся Лівонія, Полацак і Веліж.

У канцы XVI - першай чвэрці XVII стст. У кіравальных кругах Рэчы паспалітай была папулярнай ідэя далучэння да яе Маскоўскага княства. Яе падтрымлівалі і вялікакняжацкія палітыкі, якія разлічвалі, што ў новай велізарнай еўраазіяцкай дзяржаўнай адукацыі княству будзе прыналежаць што лідыруе роля. Ад дыпламатычных спосабаў ажыццяўлення гэтай ідэі - вылучэнні на трон рэчы паспалітай кандыдатуры Івана IV і яго сына Фёдара ў 1573 і 1587 гг. - перайшлі да ваенных паходаў Ілжэдзмітрыеў на ўсход у 1604 і 1607 гг. У ваенную кампанію 1609 г. войска Рэчы паспалітыя вярнула ў склад княства Смаленск, а ў 1610 - 1612 гг. авалодала самай Масквой, але было выгнана народным апалчэннем пад кіраўніцтвам Д. Пажарскага і К. Мініна. У вайне 1633 - 1634 гг. Расія паспрабавала ўзяць рэванш за Смаленск, але патрывала няўдачу, і Палянскі свет пакінуў межы ранейшымі. Тым не менш, у канцы XVI - першай палове XVII стст. дамінантная роля ва Ўсходняй Еўропе перайшла ад Вялікага княства Літоўскага, а затым Рэчы паспалітыя, да іх суперніка - Маскоўскай дзяржаве.

Дата добавления: 2015-10-16