Читайте также:
|
Экзогендік процестердіқ негізгі энергия көзі, жоғарыда айтылғандай, Күннің жылу энергиясы және гравитациялық күштер болып саналады. Олар төрт топқа: 1) үгілу; 2) үгілу өнімдерінің жаңа орынға тасымалданып көшуі, яғни орын ауыстыруы; 3) аккумуляция (шоғырланып жиналу); 4) диагенез (шөгінділердін. таска айналуы болып ажыратылады.
Үгілу_( выветривание — немісше «веттер» — ауа райы деген мағынада) процесі деп, жер қыртысып құрайтын алғашқы заттардық (магмалык, метаморфтык және шөгінді жыныстардың) жер бетінде табиғи жағдайда үздіксіз жүріп жататын (физикалық, химиялық және биохимиялық) әр түрлі әрекеттердің нәтижесінде (ыстық ауа мен салқын ауаның кезек алмасуы, жауын-шашын, су мен жел, ауадағы өттегі мен көмір қышкыл газының және әр түрлі кышқылдардын химиялық әсері, күн радиациясы, тірі организмдер мен өсімдіктердің әрекеттері) байқалатын өзгерістердің жиынтығын айтады.
Денудац иялық (л атынша «денудацио» — ашылу) процесс — үгілу заттарының денудациялык агенттердін (гравитациялық күштер, мүхиттар мен теніз сулары және атмосфералық сулар мен кұрлык сулары, мұздықтар мен соккан жел әрекеттері) күшімен жаңа орынға тасымалданған тау жыныстарының орын ауыстыру әрекеттерін камтиды. Бұл әрекеттердің нәтижесінде жер беті тегістеліп, тегіс пішінді бедер түрлері қалыптасады.
Аккумуляциялық (шөгінді қабаттардың жиналуы) процестердің нәтижесінде, алғашкы жыныстардың (магмалық, метаморфтык) үгілу заттары жер бедерінің ойыс немесе шұңғыл аудандарында (өзен аңғарларында, көлдер мен батпақтарда, мұхиттар мен теңіздерде) тұнбалар түрінде шөгінді қабаттар түзіледі.
Диагенез — борпылдақ шөгінді қабаттардың цементтеліп, шөгінді тау жыныстарына айналуына әсерін тигізетін термодинамикалық күрделі процесс. Мысалы, кұмнан:— құмтас, жұмырланған малта тастан — конгломерат, су жәндіктерінің қалдықтарынан — қабыршактас (ракушняк), өсімдіктер қалдықтарынан — торф, тас көмір қабаттары пайда болады, ал құмға араласқан ізбесті лайдан ізбестас түзіледі.
Экзогендік геологиялық процестердің барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бүл әрекеттердің қар-қындылығы әр түрлі геологиялық, физикалық-географиялық және т. б. көптеген факторларға тәуелді.
Олардың ішінде жер қыртысының тектоникалық козғалыстары, климаттық жағдайы мен геологиялық құрылыс ерекшеліктері, бедер пішіндері және уақыт мерзімдері мақызды роль атқарады. Экзогендік процестердің арқасында жер қыртысынын, топырақ қабаты және әр түрлі пайдалы қазбалар құралады. Пайдалы қазбалардың дүниежүзілік мөлшерінін, <~60%-і экзогендік процестерге байланысты түзілген кен-орындарынан өнді-ріледі.
Сонымен қатар өзен, көл және теңіз жағалауларының бұзылуы, құлама жарқабактардын, опырылып қүлауы немесе сырғып-жылжуы, қар көшкіндері, тау беткейле-рінің бұзылып-шайылуы, терең сайлардын, ұлғаюы және кейбір аудандардың батпаққа айналуы секілді қолайсыз жағдайлар экзогендік геологиялық процестердің нәтижесі болып саналады. Әрине, мұндай күтпеген оқиғалардың халық шаруашылығына тігізетін зияны орасан зор.
Желдің геологиялық әрекеті. Желдін атқаратын геологиялық кызметі эолдық процестер (ескі грек аңыздары бонынша «Эол» — жел кұдайы деген мағынада) деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде тау жыныстары қажалып, бұзылады немесе үгіліске ұшыранады. Ал үгілу заттары желдің әсерінен (үрлеу күшіне) бір орыннан екінші бір орынға ұшып қонады. Желдің геологиялық әрекеті әр түрлі процестермен сипатталады.
Корразия (латын тілінде «корразио» — қажаймын деген мағынада) деп, жел айдап ұшырған ұсак кұм түйіршіктердің жер бетіндегі жар тас тарды мүжіп, тау жыныстарына тигізетін механикалық әсерін айтады.
Деф ляция (латын тілінде «дефлятцио» — үрлеу деген мағынада) деп, үгіліске ұшыраған борпылдак, жыныстардың үсак кұм түйіршіктерінің (желдің үрлеу күшіне қарай) жана орынға үшып-конуын айтады. Ал желдіқ урлеу күші, оның жылдамдығымен анықталады.
Дефляциялық әрекет шөлді аймактарда жиі байқалады. Дефляция жазык жерге қарағанда жел өтінде орналасқан белесті үстірттерде күшті дамиды. Мұндай әрекеттерге байланысты әр түрлі пішіндегі скульптуралық бейнелер (саңыраукұлақ немесе бағана т. б. тәрізді) қалыптасады.
Сазды, кұмды жыныстан құралған шөлді далалар мен шөлейт жерлерде дефляциялық шағын ойыстар жиі кездеседі. Олар желдін құйындап соғуынан пайда бо-лады.
Ауаның қозғалыс жылдамдығы артқан сайын желдің геологиялық әрекеті де күшейе тұседі. Мысалы, ауаның қозғалыс жылдамдығы 4,5 м/с — 6,5 м/с болғак жағдайда, ірілігі 0,25 мм-ге дейінгі үгілу заттары козғалысқа ұшырайды; 10—11 м/с болғанда ірілігі 0,5— 1 мм-лік түйіршіктер козғалысқа араласады; 20—30 м/с-ке жеткенде 4 мм-лік кейде одан да ірі кесек белшектер домалай козғалып, орын ауыстырады; жел жылдамдығы 30 м/с немесе одан да жоғары болған кездері ағаштар тамырымен копарылып жатады, ал 50—80 м/с жылдамдықпен қозғалған кездері апатты жағдайға ұшыратады. Жел дауыл боп соққанда үгілу заттарының зор массасы шаң-тозаңдар түрінде ауаға көтеріліп, алыс жерлерге көшіп қонады.
Бұл әрекеттердің жиі байкалатын орындары — құрғак, және ыстык климаттық аймақтар. Сонымен қатар өсімдік өспейтін жалаңаш тасты тау-жоталары, өзендер мен теңіз жағалауы болып саналады.
Коррозия мен дефляциялық процестер бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бұл процестердің нәтижесінде жер бедері әр түрлі пішінде қалыптасады. Мысалы, мұнара, бағана, саңырауқұлак, сүйіртас, сандықтас секілді пішіндер жиі кездеседі. Кейде олардың сыртқы көрінісі адамның немесе жануарлардың кескініне ұксас болып келеді.
Бедердің дұрыс пішіндері берік жыныстардың арасында, ал бүрыс пішінді бедер түрлері жұмсақ, борпылдақ жыныстар арасында жиі байкалады.
Желдің тасымалдау әрекеті нәтижесінде ірілігі 1 мм-ге дейінгі кұм және шаң-тозаң туріндегі үгілу заттары басқа орындарға үшып-қонады. Ал угілу заттарының бұдан ірілеу бөлшектері тек дауылды жел сокданда ғана орын ауыстырып, көшіп-конуы мүмкін.
Жел үрлеген үгілу заттары жер бетімен домалай қозғалады, ал ауа кабатына ұшып көтерілген жағдайда желдің соғу бағытына карай козғалады. Мысалы, Африка шөлдерінің шаң-тозаңы Атлант мухитының жағалауларына дейін (2100—2500 км-ге дейін) көшіп-қонады; Онтүстіктен соққан жел Сахараның шаң-тозаңың Италияға, кейде Германия жеріне дейік жеткізетіндігі белгілі. Сонымен, эолдық шөгінділер осылайша да жиналады.
Желдің ак кумуляциялы қ қызметіне байланысты кұмды шөгінділер бір орынға жиылып өзіндік бедер пішіндері қалыптасады. Олар жылжымалы (дюналар, бархандар) және бекіген (қьірқалы, тәбешікті) кұм шоғырлары түрінде жиі кездеседі.
Жылжымалы кум шоғырлары (өсімдік тамырлары аркылы бекімегендіктен) сусымалы келеді. Олар катты жел соққанда оп-оңай қозғальш көшіп-конады, әр түрлІ дыбыс шығарады.
Дюналар- желдің қүмды ұйіре суырып үрлеу әрекеттеріне байланысты жер бедерінін. ойлыкырлы аудандарында белгілі бір тосқауылдарға тіреліп, немесе өзендер мен көлдердің және теңіздердің жағаларында биіктігі 20—40 м-дей адырлы қүм үйінділері (дөңдер) түрінде жиналады. Дюналар әр түрлі климаттық жағдайларда кездеседі.
Б арханда р (кұм шағылдар) сырткы көрінісі қол орақ немесе тағаның ізі тәрізді болып келген асимметриялы кұм-төбелер түрінде түзіледі (2.1-сурет). Олардың сүйірлеу шеті желдің жиі байқалатын негізгі бағытын айкыңдайды. Құмды шөлдерде олар тізбектеле топталып, желдің басымырак соғатын бағытына көлденен, орналасады. Окшау орналасқан кұмды төбелер мен төбешіктер өте жылжымалы болып келеді. Олар жылына 5—6 м-ден 50—70 м-ге дейінгі жылдамдықпен козғалады. Мұндай құмдардың қозғалысы өте қауіпті. Өйткені олардың зор массасы қозғалысқа үшырап, көшіп-конған жағдайларда егістік жерлерді, қаналдарды, жолдарды, жеке үйлерді, тіпті елді мекендерді түгелдей басып қалады.
Бекіген құмды-таулар шөлейтті аудандарда жиі кездеседі. Олар (биіктігі 10—20 м-дей) кьірқалы құмдар турінде белгілі бір бағытта созыла орналасады. Құмды төбелер мен төбешіктер (биіктігі 10 м-дей ғана) жайпак беткейлі болып келеді. Олардың жылжып кәшіп-конуына өсімдіктер жамылғысы тоскауыл болады.
Шаң-тозаңдардан түзілген шөгінділер шөлден тысқары аймақтарда лёсс түрінде жиі кездеседі.
2.1-сурет. Жекелеме бархандардың тік кимасы мен үстінен қарағандағь көрінісі (планы).
Лесс — түсі ашык, сары, құрамы біртекті келген, қабатсыз орналаскан шәң-тозандардан (0,01—0,05 мм) құралған, борпылдақ жыныстар болып саналады. Оның негізгі құрамы ұсақ түйірлі каолиниттен тұрады. Әрине, қосымша, ірілеу бөлшектерден құралған кварц, дала шпаттары, слюдалар, сонымен қатар кальцйі-магнийлі конкрециялар, моллюскалар мен өсімдіктер калдығы бірге кездеседі. Гранулометриялық (ірілі-ұсактық) кұрамы жағынан лёсс саздақтар (балшықтар) мен ауыр құмдақтарға сәйкес келеді. Оның кұрылысында кеуек қуыстар жиі байқалады.
Лёсс және лёсс тәрізді жыныстар шетелдерде — Европа, Азия, Солтүстік Америка, Аргентина елдерінің коньіржай белдеулерінің шөлді және шөлейтті аудандарында, біздің елімізде — Орта Азияда, Батыс Сібірде, Украинада, Солтүстік Кавказда, Карпат сыртында, Қазақстанда — Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауында, Талас, Қаратау және Шу өңірлерінде, Сарыарка мен Торғай далаларында жиі кездеседі. Лёсс калыңдығы бірнеше метрден ондаған метрге, кейде 70—100 м-ге дейін (мысалы, Іле Алатауының тауалды беткейлерінде) жетеді. Олардың түзілуі әр түрлі геологиялық процестермен байланысты түсіндіріледі. Мысалы, неміс ғалымы Ф. Рихтюфен лёстердің түзілуі субаэралдык, ал орыс ғалымдары В. А. Обручев — эолдық, Л. С. Берг — топырақтық деп санайды.
Қазіргі кездегі көзқарас бойынша, лёсс формациясы эолдық, элювийлік, пролювийлік, аллювийлік, мұздық, көлдік, флювиогляциалдық жыныстардан кұралады.
Лёсс формациясынан түзілген топырақ кабаттарының кұнарлылығы өте жоғары. Лёсті шөгінділер халық шаруашылығыңда құрылыс материалы ретінде (күйдірілген кірпіштер дайындауда) кеңінен пайдаланылады.
Атмосфералык жауын-шашын, жер бетіндегі ағын сулар жер бедерін үздіксіз өзгертіп отырады, яғни сонық әсерінен жер бетінің бедері үнемі өзгеріп түрады. Ағын сулар жер бетінің еністігің куалай козғала отырып, бір-бірімен косыла келе иірмелерге, олар көбейе келе жіңішке жылғашаларға, бірнеше жылғашалар бір-бірімен қосылып, жылғаларға айналады. Олар ең соңында өзендер кұрайды. Ағын сулар, жолындағы борпылдақ жыныстарды оп-оңай шайып әкетеді де, өзен арнасы қалыптасады. Судың белгілі бір жазықтықта байқалатын бұзушылық әрекеті — жазықтық эрозия (шаю) деп аталады. Ағын сулардың эрозиялық әрекетіне байланысты топырақ қабатының бұзылуы — топырақ эрозиясы деп аталады. Бұл әрекеттердің ауыл шаруашылығына тигізетін зияны өте зор.
Атмосфералық жауын-шашын (жаңбыр мен қар) суларының бұзушылық әрекеті делювийлік (латынша «делюо» — шаю деген мағынада) процесс деп аталады. Бұл әрекеттердін, нәтижесінде атмосфералық сулар ұсак түйірлі жыныстардаи кұралған үгілу эаттарын өзімен ілестіріп әкетеді. Осындай жолмен тау беткейлерінде шоғырланып жиналған (ірілі-ұсақты) тау-жыныстарының кесек бөлшектері делювий шөгінділері деп аталады (2.2-сурет). Бұл терминді бірінші болып академик А. П. Павлов қолданды.
Делювийлік процестердіқ нәтижесінде таудың биік бөліктері аласарады, ал ойдымдау келген бөліктері делювий шегінділерімен толып, биіктей түседі. Сонымен, делювийлік шегінділер тау беткейін тегістеп отырады. Олардың негізгі кұрамы көбінесе саз балшықтардан тұрады.
2.2-сурет. Делювнйдің пайда болу схемасы:
I — тау беткейінің алғашқьі беті: 2 — жазықтық шайылудан туған тау беткейінің төмендетілген беті 3 —делювий.
Жыралардың пайда болуы. Тау беткейлерінде жиі кездесетін әр түрлі ой-шұнкырларға атмосфералық су қалдыктары жиналады. Олар асып төгіліп төмен қарай саркылады. Тау беткейін кұрайтын жыныстар эрозиялық шайылу өрекеттеріне ұшырайды.
2.3-сурет. Жыраның пайда болу схемасы.
Соның нәтижесінде жыралар пайда болады (2.3-сурет). «Регрессиялық эрозия» заңдылығы бойынша, алғашқы жыра беткейді бойлап, жоғарылап өсе береді. Жыраның көлденең кимасы V тәрізді болып келеді. Одан ары карай жыра біртіндеп терендей түседі. Оның сағасы аңғардың деңгейіне дейін жетеді. Жыраның бұлдеңгейі «эрозия базисі» деп аталады. Жыра эрозия базисінен төмен тереңдей алмайды. Соған байланысты оның түбінің көлденең қимасы тегістеле түсіп, біртіндеп кеңейе келе I) тәрізді пішін қалыптасады. Мұндай жыраның беткейлері біртіндеп құлай келе, шөгімді жыныстарға тола бастайды, сөйтіп ең соңында сайға айналады. Егер жыранық түбі жер асты суларынык денгейіне дейін жетсе, үздіксіз ағып жататын жылға пайда болады. Бұл жағдай жыранық одан әрІ терейдеуіне себепші болады да, ақырында өзен аңғарына айкалады. Жыралар халық шаруашылығына елеулі нұқсан келтіреді. Пайдаланылатын жерлердің біразын істен шығарады. Жыралардың пайда болуына қарсы алдын ала күрес жүргізуге болады. Ол үшін беткейлерін жыртпау керек.
Беткейлерді бойлай жәнежыраларды айнала көп жылдық шөптер мен өсімдіктер өсіру, сол секілді бау-бақшаларды көбейту арқылы жыралардың ұлғайып дамуына қарсы тоскауыл жасауға болады.
Солифлюкция деп, коллоидты өрітінділерімен каныкқан сазбалшықты жыныстардың салмагы ауырлап, өз Салмақ күштері әсерінен тау беткейімен төмен карай жылжу әрекеттерін антады. Бұл процесс (қатаю меи жібу әрекеттері) ерімей тоң болып қатып жатқан жазықтық беті арқылы кезектесе жүріп жатады. Жылжу жылдамдығы жылына бірнеше сиден бірнеше м-ге дейін, ал кейде (апатты жағдайларда) сағатына жүздеген м-ге жетеді.
Солифлюкция көпшілік жағдайда полярлық аймақтардық (солтустік және полярлық Урал, Шығыс Сібір, Қырғызстан, Чукот, Аляска, Шпицберген жерлері), қоңыржайбелдеудің биік таулы аймақтарында көп жылдар бойы тоң болып қатып жаткаң аудандарда көқ таралған. Солюфлюкция 2—3° ендіктен бәсталып, 8— 15°-ка жеткенде қарқынды түрде дамиды. Бүл әрекеттердің нәтижесінде террасалар, белестер, шлейф баспалдактары секілді микробедер пішіндері қалыптасады.
Селді тасқындар. Сел дегеніміз, зор екпінмен жүйткіген, жойкын күшті балшык пен тас аралас сүрапыл су тасқыны. Биік таулы аймақтарда қар мен мұз суларының орасан мол қорлары бар екендігі бәрімізге де белгілі. Олар өте ыстық жаз айларында қар мен мұздыңтез еруіне байланысты, нөсер жаңбыржауған кездері, кішіпрім тау өзендерің балшық пен тас аралас коймалжың лай тасқындарымен толтырып, өте тез жылдамдык-пен шыңкүздардан құлан акқан сарқырамага айналып, ары қарағы сай-саланы бойлап немесе жыраларды куалай ағады.
Тарихи деректер бойынша жойқын күшті мұндай селді таскындар Тянь-Шань тауларында 1841 жылдан бері мәлім. Мысалы, 1887 жылы Іле Алатауында болған жер сілкінуі кезінде, Ақсан және Алматы өзендерінде селді-таскын болған; 1921 жылы июль айында болған селді-таскын кезінде сол кездегі Верный қалашығы (ка-зіргі Алматы каласы) зардап шегіп су астында калған. Ал 1963 жылы 7 июльде болған сел-тасқыны кезінде биіктаулық Есік көлі сарқырамаға айналып, шарасынан асып төгілді де, қас қаққандай аз уакыт ішінде жоқ болды.
Бүдан он жыл еткен сон, 1973 жылы 15 июльде Іле Алатауының Медеу шатқалында сел тасқыны болғаны көпшілікке белгілі. Бірак копарылыс жасау арқылы бұрынырақ қолдан салынған тасты бөгет селді тоқтатып, қаланы апаттан сақтап қалды. Бұл әрине, селге карсы күрестің дұние жүзінде алғашкы жасалынған эксперименті болды. Соңғы жылдары Іле Алатауында және т. б. жерлерде сел тасқынына карсы темір бетонды және тасты бөгеттер көптеп салынуда.
Ғалымдардың есебі бойынша, сел тасқыны 3,8 млн. текше метрден астам балшық пен тас аралас кою массаны тасты бөгетке әкеп тіреген екен. Қазіргі уақытта Медеудегі тасты бөгеттің биіктігі 200 м-ге дейін кетерілді.
Сонымен, Медеу шатқалында салынған тасты бөгет, селге қарсы күрестің үлгісі ретінде дуниежүзіне белгілі болды. Бұрыннан атакты Медеу мұз айдынының даңқы онан сайын арта түсті.
Сел тасқындары калай пайда болады және олардың болу себептері қандай деген сұрақка жауап берейік. Селді тасқындар — лайлы-тасты, сулы-тасты және лайлы болып үш түрге ажыратылады. Олардық биіктігі ондаған м-ге, ені километрге дейін жетеді. С. М. Флешманның пікірі бойынша, Іле Алатауында байқалатын селді тасқындар нөсер жаңбырмен байланысты (1841, 1921, 1940 жылдардағы селдер). Таулы аймақтарда жауған несер жаңбыр неғүрлым күшті болса, оның зардабы да соғурлым зор болады. Нөсерлі жаңбыр кезінде өзен алқабына келіп косылатын кұрғак, сайлар балшык пен тас аралас қою массаға толып кетеді.
Сел қаупі, әсіресе ыстык жаз айларында (июль, август) өте күшті. Қейде селді таскындар жаңбыр жаумай, ыстық болмай-ақ мүздык белдеулерде жер астындағы көлдер жер бетіне бұзып шығатынжағдайларда да болып тұрады. Мысалы, 1979 жылы 19 июльде Орта Талғар өзенінің бас жағында осыңдай жолмен сел тасқыны болды.
Сонымен селдің болуы үш жағдайға тікелей байланысты: 1) атмосфералык, ылгалдың (қар мен жаңбырдың) мол болуы; 2) биік таулық бедердің болуы; 3) үгілу заттарының көп болуы.
Тау бектерлерінде жыл маусымдарына байланысты кенеттен болатын тасқын сулардық (қатты нөсер жаңбыр, селді тасқын, ерігенқар мен мұз сулары) әрекеттері нәтижесінде тасымалданып ысырынды конус түрінде жиналатын тау жыныстарының мүжілген кесек бөлшектері мен борпылдак жыныстардың жиынтығы пролювий деп аталады.
Пролювийлік ысырыңды конустар бір-бірімен бірігіп тұтаскан шлейфтер кұрайды.
Ысырынды конустың басталған жері мен тауға таяу аралығында дөңбек қой тастар мен малта тастар көбірек кездеседі; жазыққа қарай ұсақ малта тастар, кұмдар, ал ағын су әрекеті баяулайтын жерлерде лёстер және құмдар мен саздар жиналады, одан ары қарай (ен шеткі аймақтарда) гипсті, түзды болып келетін ағын сулардан (қыска уакыт аралығында) алевритті-балшықты жыныстар тұзіледі. Шөгінділердің тасымалдану жолы кыска болған жағдайда пролювийлік жыныстар іріктелмеген үшкір қырлы кесек бөлшектерден кұралады.
Пролювийлік жырынды конустарда Алматы, Әндіжан, Қоқан және Кавказдың кейбір калалары орналасқан.
Өзен шөгінділері аллювий деп аталады. Өзен аңғарларында және өзен арнасында жиналатын кесек бөлшектерден және борпылдақ жыныстардан құралған (дөңбек тас, малта тас, қиыршык тас, кұм, құмайт, балшык, саздык) шөгінділер аллювийлік болып саналады. Олар аққан судың екпіні мен бағытына қарай ірілі-ұсақты бөлшектерге жіктеліп отырады. Жайылмалық аллювий шөгінділері ұсак, түйіршіктерден тұрады. Олар су деңгейінің маусымдық өзгеруіне байланысты түзіледі. Өзеннің ескі арналық бөлігінде ескі арналық аллювий шөгінділері кездеседі. Ал жайылма сыртында аллювийлік-делювийлік шөгінділер жиналады. Олардың арасында әр түрлі пайдалы қазбалар (алтын, алмас, платина және т. б.) кездеседІ.
Аллювийлік шөгінділер (қүм, малта тастар) күрылыс материалдары ретінде өте бағалы кен-орындарын кұрайды.
Өзендердің геологиялық әрекеті. Өзендердің геологиялық қызметі, тау жыныстарын бұзып-шаю, үгілу заттарын басқа орындарға тасымалдап көшіру әрекеттерімен сипатталады. Мұндай әрекеттер эрозиялық процестер деп аталады. Өзен арнасының тереңдеуі және өзен жағаларының шайылып жар қабақтардың пайда болуы да өзен суларынын бұзушылық әрекетін көрсетеді. Сонымен катар өзен сулары тау жыныстарың әр түрлі дәрежеде (азды-көпті) ерітеді.
Түптік эрозия өзен арнасының еңістік шамасына қарай анықталады (2.4-сурет). Су бетінің еңістігі аз болган жағдайда, өзен жағалауьшық бүзылып-шайылуы жиі байкалады. Аллювийлік шөгінділер, каллоидты ерітінділер (25—30%) және ірілі-ұсақты кесек бөлшектер (тозаң, саз, үсак түйірлі майда қүм, қоймалжың лай) түрінде су түбінде домалап көшіп-қонады. Ағысы күшті
 |
| 2.4-сурет. Өзен арнасшың тепе-тендік профилініқ пайда болуы (А. И. Павлов бойынша). а1, а2, а3 — өзен арнасы профнлінін. біртіндеп жүйеге келу сатылары. |
тау өзендерінде диаметрі бірнеше метрлік өте ірі дөкбек тастар домалап көшіп жүреді.
Таулы аймақтарда өзен аңғарлары аса терең келеді, бірақ ені тар болып кездеседі. Мұндай аңғарлар «каньондар» деп аталады. Өзен суының алғашкы басталған жерін бастау, ал оның теңізге барып кұяр жерін сағасы деп атайды. Өзен сағасында байқалатын теңіз су деңгейі осы өзеннің «эрозия базисі» болып табылады.
Террасалардың құрылысы. Террасалардын, пайда болуы эрозия базисінің өзгеріп отыруына немесе су шығымының жиі-жиі өзгеруіне байланысты. Өзен анғарлары симметриялы және ассиметриялы болып кездеседі (2.5-сурет). Өзеннің бір жағалауында терраса болмаса немесе оның ені карама-қарсы жағадағы террасамен салыстырғанда бірдей болмай өзгеше болса, мұндай анғарлар симметриялы деп аталады. Олар жердің ез есінен айналу жылдамдығына байланысты және меридиандық бағыттарда ағатын өзендер бойында жиі кездеседі.
Аңғардық тұрақты өзен суы астындағы бөлігін арна деп, ал жиі-жиі уақытша тасыған су астында қалып қоятын ең төменгі (қазіргі) террасаны жайылма деп атайды (2.6-сурет). Аласа жайылмаларды өзен тасыған
2.5-сурет. Өзен аңгарының көлденең қимаси (профилі):
I — тар шатқал; 2 — күэ (каньон); 3 — шаткал сай; 4 — V тэріадес; 5 — астау
; 6 — трапеция тәріэді,
2.6-сурет. Өзен аңғарыньщ элементтері:
I — арна; 2 — жайылма; 3 — беткейлер; 4 — түп.
сайын жылда су басады, ал биік жайылмаларды өзен суы шамадан тыс тасып, арнасынан шығып кеткен жағдайларда ғана (10—15 жылда бір рет) су басады. Жа-йылмалардан жоғары карай бірнеше террасалар орналасады, олар (төменнен жоғары карай бағытта) нөмірленіп, белгіленеді (2.7-сурет). Қазіргі жайылмадан жоғары орналаскан террасалар, өз кезінде осы өзеннің ертедегі жайылмалары болған. Өзен аңғары неғурлым тереңдеген сайын жайылмадан жоғары орналасқан террасалар біртіндеп биікте кала береді. Жазық алқаптық өзендердің террасаларының жалпы саны 4—6-ға дейін жетеді, ал тау әзендерінде бұдан әлдекайда кеп болады. Мысалы, Дон өзенінің аңғарында терраса саны 5-ке дейін, ал Кубань өзені аңғарында 14-ке дейін барады. Олардың биіктігі бірнеше метрден ондаған метрге, ені ондаған метрден ондаған километрге дейін жетеді. Тер-расалар кейде борпылдақ шөгінді жыныстардан (үгіндІ жыныстардан), ал кейде түбірлі катты жыныстардан кұралады. Кей жағдайларда үгінді жыныстармен бірге түбірлі жыныстар қатар байкалады. Құрамына карай террасалар эрозиялық, цокольдік (түбірлі жыныстан),
2.7-сурет. Жайьілма устіндегі өзендік террасаның схемасы;
ж —жайылма; 1 — жайылма үстіндегі бірінші терраса; II —жайылма үстіндегі екінші терраса.
2.8-сурет. Өзен террасаларыныи түрлері:
а — скульптуралык: С — аккумулятивтік; в —аралас,
аккумулятивтік (аллювийлік) болып ажыратылады (2.8 -сурет).
Таулық өзен анғарларының эрозиялық террасасы тек тектік жыныстардан тұрады. Аллювийлік жұқа қабаттармен жабылған эрозиялық террасалар цокольдік деп аталады. Аккумулятивтік террасалар толығымен аллювийлікшөгінділерден құралады және олар жазык, алкаптық өзен ақгарларьша ғана тас болып келеді. Аллювийлік шөгінділер қалыңдығы бірнеше метрден ондаған метрге дейін жетеді. Аккумулятивтік террасалар еселенген және үстемеленген болып екіге ажыратылады. Еселенген террасалар аллювийлік үгінділердің үздіксіз шайылу әрекеттеріне байланысты біртіндеп калыптаса-ды. Бүл жағдайда өзен аңғары өзінің жуып-шайылуы нәтижесіндебіртіндеп тереңдей келе түбірлі жыныстарға дейін жетеді. Одан кенін, өзінің аңғарын бұрынырак шайылған үгінді жыныстар есебінен кайтадан аллювийлі жыныстармен толтырады. Үстемеленгең террасалардың еселенген террасалардан айырмашылығы өзеннің аллювийлішайылуы кезінде түбірлі жыныстарға жетпейтіндігі болып саналады.
Эндогендік процесстер. Эндогендік геологиялық процестер қатарына: 1) жер қыртысының тектоникалық қозғалыстары; 2) магматизм; 3) метаморфизм әрекеттері жатады. Олардың сырын зерттеп-білудің теориялық және практикалық маңызы өте зор.
Эндогендік процестер жер қойнауында (жер қыртысы немесе мантия қабаты) жоғары температура және жоғары қысым жағдайында тоқтаусыз жүріп жатады. Барлық эндогендік процестер өз ара тығыз байланыста болып, бір-біріне әсер ету нәтижесінде пайда болып отырады. Мысалы, тектоникалық қозғалыстар тау жыныстарының метаморфтық өзгерістерінің басты себептерінің бірі болып саналады. Ал метаморфизм әрекеттері нәтижесінде (мысалы, ультраметаморфизм әрекеттері) жер қыртысын кұрайтын заттар қайта балқып, магмалық ошақтар құралады. Сонымен қатар, тектоникалық қозғалыстар да жер қыртысының тұтастығын бұзып, жер қойнауының кейбір аудандарында қысым шамасының кенеттен төмендеуіне әкеліп соғады. Соған байланысты магмалық ошақтар пайда болады. Бұл процестерді өз көзімізбен көріп, бақылау жұмыстарын жүргізудің мүмкіндігі әте аз.
Магматизм — жер қыртысының қүралуында атқаратын ролі зор, ең маңызды эндогендік геологиялык, процестердің бірі болып саналады. Жер қыртысын қүрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестердің нәтижесінде пайда болады.
Магматизм — өте күрделі геологиялық процесс.
Бұл процесс магманың жер қыртысында (немесе одан да терең кабаттарда) пайда болып, кейінірек жоғары қабаттарға немесе жер бетіне көтеріліп (біртіндеп суына келе), кристалдық денелер түрінде магмалық тау жыныстарының түзілуімен аяқталады.:
Сонымен магма (грекше «магма»— қою май, қамыр деген сөз) дегеніміз еріген газдармен қаныққан, негізгі қүрамы силикаттық балқыған кою заттар. Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің (оттегі, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеңіл) компоненттердің (су буы, күкіртті қосынылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі, хлорлы аммоний, сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты еріген күйде кездеседі. Бұл жағдай магманың коюлығын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу жылдамдығының (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік зерттеулер бойынша, магманың құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-ке дейін жетеді.
Магмалық ошақтар және олардың пайда болу жолдары. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар термодинамикалық жағдайлардың (қысым және температура) өзгерістері нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу әрекеттеріне ұшырап отырады. Жер қойнауына тереқдеген сайын температура белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі. Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымнын, шамасы атмосфералық қысымға тең келетін болса, тау жыныстары балқыған күйде болар еді. Бірақ, мұндай тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль), олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымнын, кенеттен күрт төмендеуі немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сұйық күйге ауысып, магмалық ошақтардың пайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі) магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде қүралады. Олар жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм әрекеттері тектоникалық қозғалыстармен тікелей байланыста болып, геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.
Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің ыдырауы
нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу кезінде және т. б. химиялық реакциялар кезінде бөлінетін жылуға байланысты.
Вулканизм. Эффузивтік (латын тілінде «эффузио» — тасып төгілу деген мағынада) магматизм немесе вулканизм (латын тілінде «вулканус» — от қудайы дегең мағынада) магманың жер бетіне тасып төгілуімен байланысты процестерді түгел камтиды.
2.9-сурет. Жарыкшактық вулканның (жанартаудың) схемалық кұрылысы.
күштеріне байланысты) ерітінді түрінде кездеседі. Олар магманың жоғары қабаттарға көтерілу барысында (тектоникалық жарықтарды бойлап) біртіндеп газға айналып ауа қабатына ұшып кетеді. Сондықтан да жер бетіне тасып төгілген магманың құрамында (алғашқы магмамен салыстырғанда) ұшпалы компоненттер өте аз мөлшерде ғана кездеседі. Мұндай магма лава (грек тілінде «лава» — су басу деген мағынада) деп, ал вулкан атқылау процесі эруптивтік (латын тілінде «эруптиус»— лақтырып тастау деген мағынада) әрекетте деп аталады.
Лавалар жер бетіне орталык ірі жарықтар немесе тектоникалық жарықшақтар аркылы ақтарылады (2.9-сурет). Бұл процестердің нәтижесінде жанартаулар пайда болады.
Вулкандық лава орталық өзек аркылы атқылайтын жағдайда конус пішінді жанартаулар (күмбездер, тасқындар), ал тектоникалык, жарықшақтар арқылы тасып төгілгенде лава жамылғылары (жабын) түрінде түзіледі. Вулканнық құрылымдық элементтері мына төмендегі дей (2.10-сурет): 1) әрбір вулканның өзіндік каналы (өзегі) болады; 2) вулкандық өзектің, жер бетіне шығып жатқан аузын (сағасын) кратер деп атайды;
2.10-сурет. Вулканың схемалық кұрылысы:
І — конус; 2 — кратер; 3 — кемейі (жерло); 4 — буйірлік
жянама конус; 5 — магмалық отты ошак
2.11-сурет. Кальдераның келденең қимасы:
]— кальдера: 2 — конустын ең алгашкы жагдайы; 3 — вулкандық конустын қаэіргі жагдайы.
3) кейбір ірі вулкандардың орталық өзегіне косымша кейде бүйірлік каналдар кездесіп отырады, олар паразиттік вулкандар деп аталады; 4) вулкандық копарылыс кезінде вулкан кратерінің опырылып құлауына байланысты, оның орнында кең көлемді (диаметрі 15 км-ге дейін), дөңгелек пішінді апан-шұңқырлар пайда болады. Олар кальдера (италья тілінде қазан шұңқыр деген мағынада) деп аталады (2.11-сурет).
Қазіргі кезде орталық (вулкандық) аппараттар түрінде түзілген жанартаулар жер бетінде кең таралған. Ал тектоникалық жарыкшақтар арқылы тасып төгілетін вулкандар саны өте аз (Исландияда Лаки вулканы, Камчаткада Толбачик вулканы және т. б.). Олар зор аймақты алып жатады. Мысалы, Исландияда (1873 ж.) ұзындыгы 32 км-лік жарықшақ арқылы тасып төгілу нәтижесінде кұралған базальт жамылғысының аумағы 557 шаршы километр екендігі белгілі.
Вулкандық заттар сұйык, катты және газ күйінде кездеседі.
Суйық куйдегі вулкандық заттар (лавалар) температураға және химиялық кұрамының ерекшеліктеріне (ең алдымен кремний тотығының мөлшеріне) карай қышқыл, орта, негізді және өте негізді (ультранегізді) болып ажыратылады. Олардық коюлығы мен тұткырлығы, жылжымалылығы және т. б. физикалық касиеттері вулкан атқылау процестерінің маңызды көрсеткіштері болып есептеледі. Мысалы, негізгі күрамы темірлі-магнийлі косындыларға бай болып келетін, ал кремний тотығы аз мөлшерде кездесетін, температурасы жоғары (1200°С) ультранегізді және негізділавалардың (ба-зальттық және пириттік) тұткырлығы аз болғандықтан, олар тез қозғалғыштык, касиетімен сипатталады.
Соған байланысты мұңдай лавалар ағыны катты тасқындар мен жамылғылар құрап, кен аймақты алып жатады. Құрамы қышқыл және орта (липариттік, андезиттік), температурасы 750—1000°С лавалардың тұткырлығы жоғары болғандықтан (базальттық лавалармен салыстырғанда), олар баяу қозғалады. Сондықтан мұндай лавалар (кратерден шығысымен-ақ) тез қатайып ұзындығы өте қыска тасқындар түрінде немесе конус пішінді күмбездер мен мұнаралар кұрайды. Вулкандық лавалар қатая келе эффузивтік тау жыныстарын түзейді.
Қатты күйдегі вулкандық заттар пирокластикалық заттар (грек тілінде «пир» — от, «кластикос» — бөл-шектенген деген мағынада) деп аталады. Олар вулкандық копарылыс кезінде атмосфера кабатына лақтырылған ыстық лаваның кесек бөлшектері мен (ірілі-ұсақты) шаң-тозаңдардан немесе күлтопырақтардан және кратерді кұрайтын тау жыныстарының сьнық бөлшектерінен құралады. Осындай жолмен пайда болған заттар кабатталып, жинала келе гирокластикалык (отты кесек бөлшектерден куралған) жыныстар тузіледі.
Геотектоникалық қозғалыстар. Жер кыртысын кұрайтын тау жыныстарының еқ алғашқы орналасу жағдайының кейінірек өзгеріп басқаша жағдайда болуы, жер кыртысының (алғашкы калыптасуынан бастап осы күнге дейінгі уақыт аралығында) ылғи өзгеріс үстінде болатындығын көрсетеді.
Табиғи жағдайда жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан (әр түрлі бағыттағы) козғалыстарды тектоникалық козғалыстар деп атайды. Жер бетінің казіргі кездегі көрінісі онық әр түрлі тереңдігінде жүріп жатқан физикалық-химиялық әрекеттерге және жердің өз есінен айналу жылдамдығының өзгерістеріне де байланысты деп саналады.
Тектоникалык, козғалыстарды және басқа да эндогендік процестерді (жер сілкінуден баскасын) табиғи жағдайда тікелей зерттеп білу немесе бакылау жүмыстарын жүргізу мүмкіндігі өте аз. Оларды жер кыртысының кұрылысында немесе жер бетінде байкалатын бедер өзгерістерін зерттеу аркылы ғана анықтауға болады. Жер кыртысының ұзак уакыт бойы майысып, иілуге ұшыраған аудандарында шөгінді жыныстардың калың қабаттары жиналады, ал жоғары көтерілу немесе төмен түсу әрекеттері кезек алмасатын жағдайда тау жыныстарының калың кабаттары иіліп кейде жарылып, алғашқы орындарынан ауыса орналасады. Сонымен, жер кыртысынын козғалыс механизмі, баскаша айтқанда жер қойнауынын архитектурасын жан-жакты зерттейтін геологияның бір саласы геотектоника деп аталады.
Тектоникалық козғалыстар (уакыт өлшемімен) шартты турде қазіргі кездегі, жаңа және көне замандарда немесе ерте уақыттарда орын алған қозғалыстарға ажыратылады.
Қазіргі кездегі қозғалыстар қатарына тарихи кезеңді камтитын, басқаша айтканда адамзат тарихында ұмытылмай есте сақталған және осы уақытқа дейін созылып, қазіргі кезде біздің көз алдымызда байқалатын козғалыстар жатады.
Жаңа замандағы (неотектоникалық) қозғалыстар катарына соңғы 30—40 млн жылдар ішінде, атап айтқанда неоген және төрттік (антропоген) кезеңдерді камтитын мезгіл аралығында орын алған қозғалыстар жатады. Бұл қозғалыстардын. нәтижесінде казіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасып, экзогендік әрекеттердің негізгІ багыты анықталады. Ал будан бұрынырақ уақыттарда болған козғалыстар көне замандарды түгел қамтиды.
Тектоникалық қозғалыстар геологиялык баска оқиғалардын, катарында ерекше орын алады. Өйткені олар геологиялык, баска процестердін. дамуына бірінші болып әсерін тигізеді. Мұндай әрекеттердің болған уақыты мен орнын, бағыты мен қарқындылығьш анықтап түр-сипатын айқындау өте күрделі. Сондықтан да тектоникалық козғалыстардың классификациясын жасап, жеке топтарға жіктеу жұмыстары қиынға түседі.
Соңғы жылдары біздің ең ғалымдарының жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тектоникалық козғалыстардың классификациясы жасалынып, оның әр түрлі варианттары қарастырылады. Мысалы, қозғалу бағытына қарай: тік бағытталған (радиалдық) және көлденең бағытталған (тангенциалдық) козғалыстарға ажыратылады (Хаин, 1973). Олар бір қалыпты ырғак,пен (толқынды және катпар түзуші козғалыстар) байқалатын және жарылмалы-узілмелі (дөңбек тастар және блоктар турінде) кұрылымдар түзетін козғалыстар, тер-белмелі және бағытталған; баяу және жылдам; әлсіз және қарқынды турде дамитын козғалыстарға бөлінедІ.
Алып жатқан аумағына карай: жер қыртысының (шөгінді жыныстардан тұратын) жоғарғы жамылғы қабатында жүріп жаткан процестермен байланысты байкалатын үстінгі (беткі), литосфераны түгел қамтитын (литосфералық) және жоғарғы мантия деңгейінде бай-калатын (терең кабаттық) козғалыстар болып ажыратылады.
Тектоникалық қозғалыстардың жоғарыда аталған 
негізгі түрлері одан ары қарай жекеленген ұсақ топтарға бөлінеді.
В. В. Белоусов тектоникалык козғалыстарды жер. қыртысының жеке блоктарын қамтитын (қатпарлы және үзІлмелі-жарылмалы кұрылымдар тузуші) және жер кыртысын түгел камтитын (тербелмелі және үзілмелі-жарылмалы кұрылымдар түзуші) терен, қабаттык, қозғалыстарға ажыратады.
Бұл жерде тектоникалық қозғалыстарды тік жоғары немесе көлденең бағытталған деп ажырату тек шартты түрде ғана кабылданғандығын ескеру қажет. Өйткені табиғи жағдайда тік жоғары және келденеқ бағыттағы козғалыстар бір-бірімен алмасып немесе жалғасып жатады. Әдетте, тік жоғарытемен бағытталған козғалыстар магмалык. және гравитациялық процестермен. катар байқалады. Ал көлденен, бағыттағы козғалыстар нәти-жесінде қатпарлы және үзілмелі-жарылмалы күрылымдар түзіледі.
Тектоникалық козғалыстардың барлық түрлері өзара өте күрделі байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әсіресе олар қозғалмалы аймақтарда қаркынды түрде дамиды.
Сонымен, тектоникалық козғалыстардың барлық түрлерін шартты түрде екі топка (тербелмелі және дислокациялық) біріктіруге болады.
Жер сілкіну. Жердін. даму тарихында апат туғызатын (катастрофалык.) табиғи күбылыстардын, бірі — жер сілкіну. Оның жойкын күшін адамзат тарихындағы белгілі басқа қатерлі окиғалардың еш қайсынымең салыстыруға болмайды. Ерте кезден сақталған тарихи деректер бойын-ша, бар болғаны бірнеше секунд ішінде үлкен бір каланың немесе кішігірім мемлекеттің түгелдей дерлік жок болып кеткендігі белгілі.
Жер шарында тәулік сайын (орта есеппен) 200-ден астам, ал бір жылда 100 мыңға жуык жер сілкінісі болып тұрады. Олардық арасында жылына 9 балдық — 10—15, 8 балдық — 50—100, 7 балдык, — 300—500-ге жуық жер сілкінісі байкалады. Төмендегі суретте (ЮНЕСКО-ның мәліметтерІ бойынша) XX ғасырдағы еқ куштІ жер сілкіністері (географиялык, орны, болған жылы, апатқа ұшыраған адамдар саны) керсетілген (2.12-сурет).
Американ сейсмологы Дж. Милннің санағы бойынша, адамзат тарихының соңғы 4 мың жыл ішіңде жер сілкіну зардабына үшырап, болған адамдар саны 13 млн-нан кем емес екен. Сондыктан да жер сілкінуді зерттеу әдістерін жетілдіру және оның болу мүмкіндігін алдынала болжау мәселелері каншалыкты маңызды екендігін осыдан-ақ байқауға болады.
2.12-сурет. XX ғасырдағы ең күшті жер сілкіністер.
XX ғасырда біздің елдің территориясында байқалған жер сілкінуі әсерінен: 1911 ж. — Верный қаласы (қазіргі Алматы), 1927 ж. — Қырымнық оқтүстік жағалауы, 1948 ж.—-Ашхабад, 1966 ж.— Ташкент қаласының орталық бөлігі, 1976 ж. — Газли, 1986 ж. — Кишинев, 1988 ж. — Армения калалары мен Тәжікстан селолары зардап шекті.
Катастрофалық ірі жер сілкінулер кезінде жер бетінің бедері көп өзгерістерге ұшырайды: кейбір аудандар (мұхит деңгейінен санағанда) төмен шөгеді (мысалы, Чили жер сілкінуі, 1960 ж.); кейде кұрлықтың немесе теңіз түбінің жоғары кәтерілуі (мысалы, 1964 ж. Аляскада болған жер сілкінуі кезінде 16 м-ге дейін жоғары көтерілуі) байқалады; өзендердің жолы бөгеліп, жаңа көлдер пайда болады (мысалы, 1911 ж. пайда болған Памирдегі Сарез көлі); лайлытасты тасқындар сел болып ағады (мысалы, 1949 ж. Тәжікстанда Хаит селосының тұрғындары төгелімен селді тасқын астында калды); мұхит жағалауларына жақын аймақтарда (мысалы, Тынық мұхит жағалауында) алып толқындар (цунамдар) пайда болып, орасан зор апатқа ұшыратады.
Жер сілкіну себептері және оның түрлері. Жер сілкінудегеніміз не? Жер бетіндегі елді мекендерді аямай киратып, өзендерге бөгеу болған, жер бедерін адам танымастай өзгертетін, орасан зор алып күш қайдан пайда болады? Бұл сұрактарға қазіргі кездегі ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, жауап беруге болады. Жер беті үнемі козғалыста болып тұрады. Онық дәлелін жер шарының кейбір аудандарынан байкаймыз. Мысалы, дүниежүзіндегі әсем қалалардың бірі Венеция (Италияда) қазіргі кезде жартылай су астында калған, ал Голландия жері жылына 1 мм төмен шөгуде. Егер арнаулы бегеттер жүйесі (плотиналар мен дамбалар) болмаса, онын көп аудандары су астында калған болар еді; Скандинавия жері, керісінше жылына 1 см шамасылда жоғары көтерілуде. Ертедегі теніз толқындарының сақталған ізі казіргі кезде су деңгейінен ондаған метр жоғары биіктікте орналасқан жартастардан байқалады.
Жер қыртысын құрайтын заттарға (катты күйдегІ тау жыныстарына) өте қысқа уақыт аралығында үлкен күшпен (сығым күші) әсер еткен жағдайда, олар тез арада морт сынған болар еді. Ал, ұзақ уакыт бойы (мыңдаған немесе миллиондаған жылдар бойы) әсер етсек, онда жер кыртысынан сағыздай созылып немесе. иілігі әр түрлі қатпарлар түзілер еді. Кейбір жағдайларда бұл әрекеттер жер бетінде (өте қысқа уақыт аралығында) серпімді күшті тербеліс немесе жер сілкінісін тудырады.
Жер сілкінудің басым көпшілігі, әсіресе аса күшті дүмпулер (мысалы, Орта Азияда, Қазакстанда) тектоникалық қозғалыстармен (ығысу-ыдырау, қатпарлану, жылжу әрекеттерімен) тікелей байланысты.
Тектоникалық қозғалыстарға катысты туатын жер сілкіністері уш түрге ажыратылады (ошақтарының тереңдігіне қарай): 1) «қалыпты» (нормалық) жер сілкіну (ошағының тереңдігі 10—60 км); 2) «аралық» жер сілкіну (ошағынын терендігі ~60—300 км); 3) «терек фокусты» жер сілкіну (ошағының терендігі >300 км).
Орта Азия мен Казақстан жерінде байкалған жер сілкінулер көбінесе «қалыпты» (нормалык) түрге жатады; Гиндикуш тау аймағында (Ауғанстан мен Тәжікстан шекаралығында) «аралық» түрге жататын жер сілкінулер, ал ТМД-ның Куриль және Камчатка аралдарында «калыпты» (нормалық) және «аралык» сілкіністермен қатар «терең фокустық» жер сілкіністері болып тұрады. Ал Қиыр Шығыста тек терен. фокустык, сілкінулер ғана байкалады.
Жер сілкінудің баска бір түрі вулкандық әрекеттермен (вулкан атқылау алдында немесе вулкан атқылау барысында) байланысты кездеседі. Олар магмадан бөлінген газдардың (вулкан өзектерінде) қопарылысы кезінде байқалады.
Жер сілкінудің үшінші бір түрі — денудациялык немесе кенеттен опырылып құлау әрекеттерімен байланысты байқалады. Мұндан жағдайлар таулы аудандарда карсттык. үңгірлерде жиі кездеседі.
Соңғы жылдары жер сілкінудің техногендік себептері анықталып отыр. Бұл себептер адамдардың инженерлік іс-әрекеттерімен (гидротехникалык кұрылыстар салу,ірі бөгеттер түрғызып су коймаларын жасау, мұнай мен газ өндіру және т. б.) тығыз байланысты. Мысалы, Үндістанның батыс бөлігінде орналасқан Койна ауданында байқалған жер сілкіну кезінде (1967) 180 адам қазаға ұшырап, екі мыңдай халық жараланады. Сол секілді АҚШ-тың Оровилл каласынын. маңында (Калифорния штаты) болған (1975) жер сілкінудін. қарқындылығы VII балға дейін жетеді.
Біздің елімізде де мұндай жағдайлар Тәжікстанда тереңдІгІ 317 м-лік Нурек су коймасын толтыру, К,ырғызстанда — Тоқтағұл, Дагестанда — Чиркей, Өзбекстанда — Чарвак су электростанцияларын салу барысында байқалады. Ал Грозный қаласының оңтүстік бөлігінде (1976) және Газлиде (1976, 1984) болған жер сілкінулер мұнай мен газ өндіру ісімен тікелей байланысты деп саналады. Дегенмен, жер сілкінудіқ техногендік түрлері дүмпу күшініқ әлсіздігімен және таралу өрісінің тарлығымен (жер сілкінудін тектоникалық түрімен салыстырғанда) сипатталады.
Сейсмиқалық аудандастыру. Жер сілкінуді алдын ала болжап, оның болатын орнын, күшін және уақытын дәл айта білу үшін, ен, алдымен сейсмикалық аудандастыру карталарын жасау жұмыстарын жетілдіру кажет. Белгілі бір территорияның сейсмикалық режиміне талдау жасау жұмыстарын жүргізу барысында, ол ауданның геологиялық кұрылысы мен даму ерекшеліктерін байланыстыра білу керек.
Біздің елімізде жасалынған ең алғашкы сейсмикалык аудандастыру картасы Г. П. Горшковтың (1937 ж.) есімімен байланысты. Қейінірек бұл карта ТМД Ғылым Академиясының жанындағы Жер физикасы атты Институт ғалымдарының зерттеулерімен толыктырылды (2.13-сурет).
2.13-сурет. ТМД-нің сейсмикалық аймақтары (ТМД ҒА Жер физикасы институтының эерттеулері бойынша).
Халык шаруашылығында әр турлі инженерлік кұрылыс жүйелерін дұрыс жоспарлап, оны іске асыруда сейсмикалық аудандастыру жұмыстарының маңызы өте жоғары. Бүл жұмыстардың негізгі мәзмұны, жер сілкіну аймактарың олардың кауіптілігіне қарай әр турлі аудандарға бөлу болып саналады. Мұндай карталарды жасау кезінде, ұзак уақыт бойы, ерте заманнан бері белгілі жойқын күшті жер сілкіністері туралы деректер жиналып, қазіргі кездегі геологиялық және тектоникалық зерттеу жүмыстарының жетістіктерімен байланыстыра отырып қарастырылады.
Сейсмикалық аудандастыру карталары әрбір зонада жеке-жеке жургізілген зерттеу жұмыстарының негізінде (мысалы, Қазақстанның оңтүстік-шығыс территориясында) жасалынып, кейінірек бүкіл ТМД территориясының көлемінде біріктіріледі.Бұл жүмыстардың алғашкы сатысында геологиялык, сейсмологиялық және инженерлік-сейсмологиялық мәліметтер жинақталып қорытындылана келе, болашак жер сілкіністерінің орны мен энергиясы анықталады. Ал екінші сатысында болашақ жер сілкінудің орнын, энергиясын және тереңдігін біле отырып, оның жер бетіндегі дүмпу күші мен қайталану жиілігі есептелінеді.
Әдетте, сейсмикалық аудандастыру картасы VI—IX балдық аудандарға ажыратылады. Дүмпу күші VI балдан төмен аймақтар (құрылыска онша зияны тимейтіндіктен) көрсетілмейді. Ал күші IX балдан жоғары аймақтар (сирек кездесетін болғандықтан) ерекше жағдайларда ғана көрсетіледі.
Дата добавления: 2015-12-08; просмотров: 1716 | Нарушение авторских прав