Atom klassifikasiýalary

Atom klassifikasiýa bölünýar haçanda onuň gurluşynda ýadrosynyň içinde

protonyň we neýtronyň mukdaryna görä bölünýär. Protonlaryň sany bolan Z

D.Mindileýewiň periodik ulgamyndaki atom masasyna deňdir we belli bir

elementa degişli bolýandygyny aňladýar. Kabir himiki elementleriň neýtronynyň

sany N aýratyn bir görnüşli izotoplara degişlidigini aňladýar. Ýekeje atom

düzüminde ýadrosynyň gurluşynda neýtron bolmadyk ol ýeňil

wodorodyr(protiý). Hem-de san Z summirlenen atom ýadrosynyň polozitel

elektriki zarýadynyň merkezde ýerleşen elektronlaryň sanyny kesgitlap berer.

ÝADERNIÝ ENERGIÝA BARADA DÜŞÜNJE

1917-nji ýylda birinji nemes alymy Ernest Rezerford,ýaderniý energetikanyň atasy

hasap edilip birinji atom

Bölen adam diýip tanalýar.

1932-nji ýylda Jon Kokroft bilen Ernest

Uolton emeli ýollar bilen atomy bölmäne

başlaýarlar. Şeýlelikde ýörite tizlendiriji oýlap tapyp we onuň kömegi bilen atomyň ýadrosyny bölmäne çalyşýarlar. Tizlendirijiniň içinde ýadrony litiýa protonlar bilen bombordirleýärler we onuň esasynda geliýniň iki ýadrosyny almagy başarýarlar.

1898-nji ýylda Fransuz fizikleri Pier Kýuri we onuň aýaly Mariýa

Skolodowskaýa Kýuri bilen “Uran” maddasynyň radioaktiwnosti

beýleki radioaktiw maddalardan ýokarydygyna düşünýärler we

onuň adyna radiý diýip goýýarlar.

Ýadernyý energetika bu energetikanyň bir bölegi bolup elektro

energiýa we ýylylyk energiýasyna öwürmek ýoly bilen ýaderniý

energiýany öndürip öwürýärler.

Hazirki wagtda ýaderniý energiýasyny öndürmek üçin zynjyrlanan ýaderniý

reaksialar geçirilip uran-235-iň we plutoniniň ýadrolaryny bölmek usuly

bilen öndürýarler. Ýadrolar haçanda olaryň içine neýtronlar düşende

bölünýarler soňra bolsa biz täze neýtron we ýadronyň bölejiklerini alýarys.

bölünen neýtronlar we bölejikler gaty ullakan kinetik energiýasyna eýedir.

Kinetic energiýasyna eýe bolan bölejikleriň başga atomlar bilen çakyşanda

kinetik energiýasy çalt ýylylyk energiýasyna öwrüp bolýar. Hem-de

energetikanyň herbir ugry birinji bilen naýbaşy bolup durýan zat ýaderniý

energiýa emma ýaderniý energetika diňe ýaderniý reaktorlaryň içindäki

prosesleri dolandyryp bolýan energetika, ýaderniý energetikasy degişlidir.

Ýaderniý energiýasy diňe atomnyý elektrostaniýalarynda öndürýäler.

Ýaderniý energiýany häzirki döwürde ulanýarlar diňe atomniý buz

döwüji gämilerde,atomniý suw asty gämilerde, ABŞ-da bolsa gaty uly

bir taslamaň üstünde işleýärler. Ol taslama kosmikiçeskiý gämilerde

atomnyý hereketlendirijiniň döretmeginde işleýarler, ondan başga-da

kabir taslamalar bar Uçarlarda-da atomniý hereketlendiriji we tanklarada

atomniý hereketlendiriji döretjek boldylar.

ÝADERNIÝ ENERGETIKANYŇ HOWPSYZLYGY

Ýaderniý energetikasy şu güne çenli iň bir halkara dawaly meseleleriň biri

bolup durýar. Ýaderniý energetikanyň tarapdaşlary we garşydaşlary

onuň howpsuzlygy ekonomiki taýdan peýdasy barada baha bermeli bolanda

hemmesi çalt bir netija gelýärler. Onuň howplulygy ýaderniý energiýasy

öndürlenden soňra galýan galyndylary we hatardan çykan elektrostansiýanyň

bölek metallary aýyrmak meselesi sebabi ekologiki taýdan durmuş we oba-

hojalyk tarapyndan gaty ullakan bet-bagtçylyklara getirýar. Ýöne AES-de

zaýalanan detallary we başga elektrosatansiýalarynda meselem: ýylylyk

elektrostansiýalary,gidroelektrostansiýalary, hem-de himzavodlaryň

zaýalanan detallary alyp meselem ýarag hökuminde ulanaýmaklary mümkin

ya-da köpçülikleýin ýok ediji bombalaryny ýasamaklary mumkin diýen

howplar döreýär. Ýöne oňa garamazdan ýaderniý energetikanyň goldawyna

Halkara ýaderniý energetika assosiasiýasy energetikanyň şu görnüşini

goldaýarlar. Sebabi 1 gigawwat energiýany öndürmek üçin

elektrostanýilaryň doly önümçilik zynjyryny hasaplamyzda we göz öňüne

alanymyzda soňky maglumatlara görä gidroelektrostansiýalaryň we ýylylyk

elektrostansiýalaryň 342 sanysy, gazoelektrostansiýalaryň 85 sanysy, atom

stasiýasy bolsa bary ýogy 8 sanysy gerek bolar.

ATOM ELEKTROSTANSIÝALARY

SSSR döwründe Ukraina respublikasynda Pripýat oblastynyň içinde ýerleşen

Çernobyl şäherinde birinji atomnoelektrostansiýalaryň biri bolan

W.I.Leniniň adyndaky Çernobyl elektro stansiýasydyr.

Onuň 1970-nji ýylda gurluşugyna başlaýarlar 1977-nji ýylyň 26-njy

sentýabrynda ullanylmaga berilýar. Onuň elektroenergetik öndürüjilik güýji

4000MWt ýöne şol mahallardada elektrostansiýasy 4 energobloklardan

ybarat bolup 2-si gurlup gutarylmandy. Onuň reaktorlarynyň görnüşi

RBMK-1000 ada eýedir. 1986-njy ýylyň 26-njy aprelinde atomnoelektrostansiýasy hatardan çykyp 4-nji ýaderniý energoblok hatardan çykyp partlaýar.

Partlamaň esasynda atomnoelektrostansiýany doly ýapýarlar. Sebabi

Çernobyl awariýasy gurluşy boýunça partlanda gurluşy ýanyjy madda bolup

4-nji reaktory çym-pytrak edýär. Reactor doly pytraýar we onuň

töweregindäki töweregine gaty ullakan mukdarda radioaktiw jisimleri

pytraýar. Bu bolan awariýa bütin atomnoenergetikanyň ömründäki iň uly

awariýa diýip hasaplanylýar. Hem-de onuň ölum-ýitim hasaby we ykdysady

taýdan iň köp zyýan ýetiren awariýa bolup durýar.

Birinji awariýadan 3 aý geçenden soňra 31-adam wepat bolýar, daş ýerlerde

ýerleşen oba şäherler bolsa gaty ullakan radioaktiw şöhlenilmani alýarlar.

Soňra bolsa 15 ýylyň dowamynda 60-80 adamyň ölümine sebap bolýar ondan

başga-da 134 adam gaty güýçli şöhlenelme keselini we 115.000 adam her-

hilli dereje kesellan bar. Ondan soňra bolsa 30 kilometr töwerekdäki ýaşan

adamlaryň hemmesi ewakuasiýa edildi. Soňra likwidasiýa işlerini geçirmek

üçin gaty ullakan resurslar sarp edildi. Awariýadan soň bolan zatlaryň

likwidasiýasyna 600.000-den gowrak adamlar gatnaşdylar. Partlama

Hirosima we Nagasaki-ni bombalanlarynda şol partlamalary ýada salan

awariýa Gaty hapa ýaderniý bombany göz öňüne getirtýar ýöne bu

awariýanyň esasy güýji bolan zat radioaktiw dargatmasydy.awariýadan soňra

birinji ýanyp duran reaktoryň üstünde emele gelen bulutlar bular her dürli

himiki maddalaryň esasanda ýodyň we sezinyň radionuklitleridi. Ol bulutlar

ýewropanyň ýarysyndan gowrak teretoriýasyny tutdy. Iň köp tapylan

ölçenilen gaty zeper yeten ýereleri Sowet Soýuz,we onuň golaýyndaky

döwletlerde hem ölçelinip howa gaty toksiki taýdan hapadygy

tassyklanypdyr.

ATOMNOELEKTROSTANSIÝALARYŇ GURLUŞY

---

Дата добавления: 2015-10-24