|
Читайте также: |
Дәнекер – связь ағайын-туыс – родственники
Ата салты – традиции жат – чужой
2. Қазақ тілінде амандасудың бірнеше нұсқасы бар.
- Ассалаумағалайкүм!
- Уағалайкүмассалам!
- Сәлеметсіз бе?
- Сәлемет пе?
- Амансыз ба?
- Шүкір, аманшылық.
- Қалайсыз?
- Жақсы.
- Жағдайыңыз қалай?
- Рақмет, жаман емес.
3. Еске түсіріңіз.
Қазақ алфавиті 33 орыс әрпінен және 9 қазақ әрпінен тұрады. Қазақ әріптері мыналар: ә, і, ө, ұ, ү, ң, ғ, қ, һ.
Олар төмендегіше жіктеледі:
Дауысты дыбыстар
1) Жуан дауысты дыбыстар – а, о, у, ұ, ы, /ю, я, ё/
2) Жіңішке дауысты дыбыстар – ә, е, и, ө, ү, і, /э/
Дауыссыз дыбыстар
1) Қатаң дауыссыз дыбыстар – к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ
2) Ұяң дауыссыз дыбыстар – б, в, г, ғ, д, ж, з
3) Үнді дауыссыз дыбыстар – л, м, н, ң, р, й / у
4. Келесі сөздерді оқуға жаттығыңыз. Дыбыстардың үндесуіне назар аударыңыз.
А: Ана, аға, ата, астана, аң, асық, ақыл.
У: Укол, ультрадыбыс, ультракүлгін, уролог, уқалау, улы газ.
Ұ: Ұя, ұйықтау, ұйқы, ұзын, ұнату, ұят.
Ы: Таза, қайшы, қызыл, пышақ, зауыт, қызылша, сырқат.
О: Осал, отыз, омыртқа, ояу, отыр, шомылу.
5. Оқып, есте сақтаңыз. Өз сөзіңізбен мазмұндап айтыңыз.
Амандық-саулық сұрасудың түп-төркіндері мен тарихы тым әріден басталады... Көне дәуірлерде адамдар бір-бірлеріне ең алдымен күнделікті ғұмырларына қажет нәрселерді тілеген тәрізді. Мәселен, қазір адамдар бір-біріне ұшырасқан сәттерінде: «Сен тамақ іштің бе?»-деп хал-жағдай сұрасса, аң-таң қалатыныңыз ақиқат. Ал, императорлық Қытайда бұл дағдылы амандасу салты болған. Көне парсылар сәлемдескен кезде: «Пейіліңіз ашылсын!» - дем тілек тілейді екен.
Қыр көшпенділері амандық-саулық барысында «Ел-жұртың, мал-жаның, қора-қопсың аман ба?» деп сәлемдескен. Негізгі кәсібі мал бағып, дала төсінде ғұмыр кешкен қазақ халқына да бұл салттың тән екенін білеміз.
Үш құрылыққа тереңдей енген мұсылман діні жолай кездескен елдер мен халықтарды қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен бағындырды. Бірақ мұсылман іліміне мойын ұсынған осынау аймақтарда бейбіт тыныштық орнай қоймады. Бейбітшілік пен тыныштық – халықтар көксеген ең мұратты армандардың бірі болып еді. Адамдар да өзара кездескен сәттерінде бір-біріне осыны тіледі.
- Ассалаумағалейкүм!
- Уағалейкүмассалам!
Араб тілінен аударғанда «Сізге тыныштық тілеймін», «Сізге де бейбітшілік болсын!» деген ұғымды білдіреді.
Ж.Бейсембаев.
6. Төмендегі сәлемдесу үлгілері кімдерге арналатынын анықтаңыз.
Сырттан кірген адамның дауыстап сәлем беруі –
Қолын кеудесіне салып, басын иіп сәлемдесу –
Қос қолдап сәлемдесу –
Төс қағыстырып сәлемдесу –
Тізе бүгіп иіліп сәлем беру –
Бауырына басып, бетінен, маңдайынан сүю –
Маңдайына ернін тигізу –
7. Төмендегі сәлемдесу ұнамды әдетке жата ма?
Сәлемді селқос қабылдау, сәлемдескенде қолының ұшын ғана беру, жақтырмаған кейіп таныту, сәлемдескенде қабағын түнерту, жүзін суытып, сүйкімсіз тыржиту, естілер-естілмес сәлем беру.
8. Мақалдарды еске сақтаңыз
v Сәлем – сөздің атасы.
\
v Сәлеміне қарап, кісіні таны.
9. Жағдай сұрау:
- Қалың қалай? – Қалыңыз қалай?
- Қалыңыз жақсы ма? Как ваши дела?
- Хал - жағдайыңыз қалай?
- Хал - ахуалыңыз қалай?
- Деңсаулығыңыз қалай? Как ваше здоровье?
- Деңсаулық жақсы ма?
- Тәуірсіз бе?
- Көңіл – күйіңіз қалай?
Жақсы – хорошо
Өте жақсы – очень хорошо
Жаман емес – неплохо
Ойдағыдай – благополучно
Тамаша – прекрасно
Тәуірмін – мне лучше (выздоравливаю)
Шүкір Слава богу, помаленьку Құдайға шүкір
Шүкіршілік Құдай деп
Танысу.
- Сәлеметсіз бе? Сіз қайда оқисыз? Есіміңіз кім?
- Сәлеметсіз бе? Есімін – Аяулым. Мен Еуразия ұлттық университетінде оқимын. Сіз ше?
- Мен де осы университетте оқимын. Есімін – Айдар. Сіз қай факультетте оқисыз?
- Мен филология факультетінде оқимын. Ал, сіз ше?
- Мен инженер-құрылыс факультетінде оқимын. Сіздің мамандығыңыз қандай?
- Журналистика. Сіздің мамандығыңыз ше?
- Жылу энергетикасы мамандығы.
- Мен сабаққа кіремін, Айдар. Танысқаныма қуаныштымын. Сау болыңыз.
- Мен де қуаныштымын, Аяулым. Хабарласып тұрайық. Сау болыңыз.
Үндесу / Сингармонизм.
Егер сөздің соңғы буыны жуан болса, қосымша да жуан болады. Ал, сөздің соңғы буыны жіңішке болса, қосымша да жіңішке болады.
Мысалы: мек теп -тер, ба ла -лар, кі тап -тар и т.д.
Бірінші сабақ (2-сағат)
1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.
Мұғалімдер жағалап Қырғызбайдың үйіне келді. Аттан түседі.
- Ассалаумағалейүм!
- Әліксәлем! Қай балаларсыңдар? Жол болсын? – дейді Қырғызбай.
- Әлей болсын. Оқуға түсетін балалардың тізімін алып жүрміз,- дейді Әлібек деген қазағы. – Оқу жасында балаларыңыз бар ма?
Шал ойланып қалады. Өз кіндігінен оқуға түсер бала жоқ. Ал Тұрардың оқуға дер шағы. Бірақ оны жұрт көзінен тасалап жүргенде, жария етіп не жыны бар?
- Қандай оқу, қарағым?
- Оу, отағасы, естімеп пе едіңіз, таяуда Әулие ата оязының өзі келіп, жеті болыс Меркеге арнап орысша-мұсылманша мектеп аштырып кетті ғой. Мектеп үшін Айбар байдың үйін сатып алды.
- Ал, ол оқу не береді?
- Не береді! Балаңыз сот, прокурор болады.
Шал сескеніп қалды. Сот, прокурордан үркек. Оған шатасар жайы жоқ.
- Бізде оқуға беретін бала жоқ, қарағым, - Қырғызбай қипақтай береді.
Бұл әңгімені естіген Салиха бәйбіше... ернін сылп еткізіп, бетін шымшыды.
- О не дегенің, байғұс-ау, алжиын дедің бе? Тұрарды қайтесің? Ол бала емес пе екен?... Мен шақырып келейін... Тұрар! А, Тұрар! Қайдасың? Шапшаң кел үйге!
Ш.Мұртаза. «Қызыл жебе»
2. Төмендегі сөз тіркестерінің мағынасын анықтаңыз.
Қай балаларсыңдар? -
Жол болсын? -
Өз кіндігінен -
Оқуға дер шағы -
Не жыны бар?-
Отағасы –
Үркек –
Оған шатасар жайы жоқ –
3. Cұрақтарға, жақшадағы сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, жауап беріңіз.
· Қырғызбай атаның үйіне келгендердің мақсаты не еді? (балалар, оқу, жинау)
· Ата Тұрарды неліктен жасырды деп ойлайсыз? (Рысқұл, бала)
· Салиха әже неліктен Тұрарды шақырды? (білім алу)
· Бұл қай кезең деп ойлайсыз? (кеңес, алғашқы жыл)
·
4. Жіктік жалғауларды есте сақтаңыз.
| Жақтар | Жіктеу есімдіктері (жекеше түрі) | Жіктік жалғаулары | Жіктеу есімдіктері (көпше түрі) | Жіктік жалғаулары |
| І | Мен | -мын,-мін,-бын, -бін,-пын,-пін Жақсы+мын, ұстаз+бын, студент+пін | Біз | -мыз, -міз, -быз, -біз,пыз, -піз Жақсы+мыз, ұстаз+быз студент+піз |
| ІІ | Сен | -сың, -сің Жақсы+сың, ұстаз+сың, студент+сің | Сендер | -сыңдар, -сіңдер Жақсы+сыңдар, ұстаз+сыңдар, студент+сіңдер |
| Сыпайы түрі | Сіз | -сыз, -сіз Жақсы+сыз, ұстаз+сыз, студент+сіз | Сіздер | -сыздар, -сіздер Жақсы+сыздар, ұстаз+сыздар, студент+сіздер |
| ІІІ | Ол | - Жақсы, ұстаз, студент | Олар | - Жақсы, ұстаз, студент |
5.Мәтінді оқып,
Оқыңыз, қызық!
Ж.Бейсенбаев.
6. Төмендегі сөз тіркестерін есте сақтаңыз.
Сәлем берді – Амандасты, саулық сұрасты.
Сәлемдеме берді – сыйлыққа зат беріп жіберді.
Сәлемі түзу – Ниеті дұрыс, көңілі жақсы.
7. Төменде берілген жіктеу үлгісін жалғастырыңыз.
І Мен атама сәлемдестім Біз атамызға сәлемдестік
ІІ Сен Сендер
Сып.
түрі Сіз Сіздер
ІІІ Ол Олар
8. Төмендегі көмекші етістіктерді жіктеп жаттығыңыз.
Мен отырмын, тұрмын, жатырмын, жүрмін
Сен отыр..., тұр..., жатыр..., жүр....
Сіз отыр..., тұр..., жатыр..., жүр....
Ол отыр..., тұр..., жатыр..., жүр....
9. Жағдаяттық әңгіме.
А) Алыстан әжеңіз келді. Амандасыңыз, хал-жағдайын сұраңыз.
Ә) Әріптесіңізбен танысыңыз.
Б) Курстасыңызбен 20 жылда кездестіңіз. Амандасыңыз, хал-жайын сұраңыз.
10. Тест тапсырмаларын орындаңыз.
1. Таңертең қалай сәлемдеседі?
А. Кеш жарық!
Ә. Қайырлы таң!
Б. Қайырлы күн!
2. Күндіз қалай амандасады?
А. Қайырлы кеш!
Ә. Сәлеметсіз бе?
Б. Жайлы жатып, жайлы тұрыңыз!
3. «Жолыңыз болсын» сөз тіркесінің орысша баламасын табыңыз.
А. Счастливого пути!
Ә. До встречи!
Б. Будем знакомы!
4. «Танысқаныма қуаныштымын» сөз тіркесінің орысша баламасын табыңыз.
А. Добрый вечер!
Ә. Рад познакомиться!
Б. Будем знакомы!
5. «Жақын» сөзінің антонимі
А. алыс
Ә. Таяу
Б. алыс емес
7. Мақалды аяқтаңыз.
Алыстан алты жасар бала келсе,.................
А. алпыс адам сәлем береді
Ә. алпыстағы шал сәлем береді
Б. алпыс рет сәлем бер
Бірінші сабақ (3-сағат)
ІІ Отбасы – шағын мемлекет.
Грамматика. Септік жалғаулары. Ілік септігі және тәуелдік жалғау.
1. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Сіздің отбасыңыз үлкен бе?
2.Отбасыңызда неше адам бар?
3. Сіздің анаңыздың жасы нешеде?
4. Анаңыз кіммен тұрады?
5. Қандай туыстарыңыз бар?
6. Сіздің қанша балаңыз бар, олардың жасы қаншада?
2. Мәтінді оқып, мазмұндап айтыңыз.
Отбасы
Отбасы дегеніміз – туыстық байланыста болатын, бірлесіп өмір сүретін адамдар тобы. Олар отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды. Отбасында қалыптасқан барлық жақсы қасиеттер, дәстүрлер адамға өмір бойы серік болады.
Отбасында ер адам – басты тұлға. Әйел – оның серігі, көмекшісі. Ер-азамат – шаңырақ иесі, әйел – отбасының алтын қазығы.
Балалар жас кезінен үлкендерді сыйлап, олардың айтқандарын есте сақтап, орындап отыруға тиіс. «Балаңды бір жастан жеті жасқа дейін патшадай сыйла. Жетіден он беске дейін құлыңша жұмса, одан соң өзіңе дос сана, ақыл-кеңес сұра».
Қазақ отбасындағы ең жақсы дәстүрлердің бірі – балаға ата-бабасын, яғни жеті атасын және нағашы жұртын таныстырып отыру. Ата-ана баласына кіммен (қай румен) тұрмыс құруға болатынын айтып отырады.
Жеті ата - бір кісіден тараған аталас қауым. Олар жеті атаға жеткенде, түйе, боз қасқа сойып, үлкен жиын жасайды. Бұл – «бұдан былай аталастарға қыз алысуға болады» деп бата беру деген сөз.
(«Қазақтың салт-дәстүрлері»)
Сұрақтарға жауап беріңіз.
Жаңа сөздермен таныс болыңыз.
Дәстүр – традиция
Тұлға – личность
Шаңырақ иесі – хозяин дома
Құл – слуга
Боз қасқа – конь
Аталас – родные по крови
3. Тапсырма. Сөздікті пайдаланып, туыстық атаулардың анықтамасын дұрыс тауып, сәйкестендіріңіз.
1. Ата а. болашақ жар, ана
2. Әже ә. әкенің әкесі
3. Әке б. ата-анадан тараған ұрпақтар
4. Ана в. әкенің шешесі
5. Бала г. өзіңді өмірге әкелген,
ақ сүтін берген адам
6. Қыз ғ. үй басшысы, асыраушысы
4. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.
Қазақта «шаңырақ» сөзі «отбасы» деген мағынаны білдіреді. Адамзат өмірінің бастауы да осы отбасы. Отбасы – адам өмірінің негізгі кезеңдерін бастан кешіретін ең кіші әлеуметтік топ. Ондағы адамдардың әрқайысы әр отбасы мүшесінің дамуына ықпал етеді.
Ата-бабамызда «қасиетті қара шаңырақ» деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы «шаңырақтың» киіз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі. Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан отбасын құрып, өмірге қол ұстасып бірге аттанған жастарға «Шаңырағың биік болсын!» деп бата береді. Бұл – құрған отбасыңның тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.
5. Сұрақтарға жауап беріңіз.
Сіздің отбасыңыз үлкен қалада тұра ма, әлде кішкентай қалада тұра ма?
«Шаңырақ», «отбасы» деген сөздердің қандай байланысы бар?
Сіз қандай үйде тұрасыз, жеке үйде ме, әлде мемлекеттің пәтерінде ме?
Сіздің пәтеріңіз қай қабатта, төменде ме, әлде жоғары қабатта ма?
«Шаңырағың биік болсын!» деп қандай жағдайда айтылады?
Сіздің қарындасыңыз қайда оқиды, университетте ме, әлде колледжде ме?
Сіз университетті бітірген соң жұмыс істейсіз бе, әлде магистратураға оқуға түсесіз бе?
Сіз отбасын құрдыңыз ба, әлде құрған жоқсыз ба?
6. Көп нүктенің орнына тиісті ы, і әріптерін қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз.
Б...зд...ң отбас...м...з тату тұрад.... Анам қ...здар... мен кел...ндер...н, немерелер...н жақс... көред.... Б...з жаз айлар...нда қалан...ң с...рт...на ш...ғ...п демалам...з. Қала с...рт...нда демалат...н ор...ндар көп. Таудан аққан өзенн...ң жағасы тым әсем, көр...кт.... Онда аласа талдар өзенд... көмкер...п тұрад.... Әр...ректе көкпеңбек жаз...қ дала. Онда мал жай...л...п жүред.... Малд... ау...лда б...зд...ң ту...стар...м...з бар. Б...з оларға да бар...п сәлемдесеміз.
7. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Мен 1973-шы жылы Қарағанды қаласында дүниеге келдім, ал сіз ше?
2.1979-1988 жылдары Керімбай болыс атындағы орта мектепте оқыдым, сіз ше?
3.1988 жылы Қарағанды мемлекеттік университетіне оқуға түстім, ал сіз ше?
4.Мен институтты «заңгер» мамандығы бойынша бітірдім, сіз ше?
| Еске түсіріңіз: қазақ тілінде сұраулық мағынаны білдіретін сұраулық демеуліктері - ма, ме, ба, бе, па, пе. |
8. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.
Ботагөздің үш ағасы бар еді. Балтабек – ең үлкені. Айбала – соның келіншегі. Екінші – Темірбек – ортаншы ағасы. Кенжетай – кіші ағасы. Кенжетай жалданып, қазынаның жәмшігін айдайды. Ағайынды бұл үшеуінің де жас мөлшерлері бір-біріне жақын: Балтабек жиырма алтыда, Темірбек жиырма төртте, Кенжетай жиырма екіде. Әкелері Тұяқ ерте өлген. Шешелері Ұлберген шаруадан қалмаған, жасы қырық бес шамасындағы кісі. Ол ауылдағы Кенжетай мен Темірбектің қолында тұрады. Шаруалары кедей. Балтабек Бурабай қаласында темір соғады, етікшілік кәсібін істейді. Ботагөз солардың қолында тұрып, орыс школында оқиды.
«Кенжетай келді» деп ойлаған Ботагөз, оны қарсы алмақ боп үйден шықса, есік алдында Айбала жүр екен.
- Еркем! – деді ол дыбыс беріп.
Кенеттен шыққан дауысқа Ботагөз «ә» деп үлгірмей, жүгірісін кілт доғарып, жалт қарады.
- Қайда барасың, еркем?
- Кенжетай келді білем.
- Апаңды сағындың ба?..
Көптен көрмегендіктен Ботагөз апасын сағынған. Сондықтан Айбаланың «Апаңды сағындың ба?» - деген сөзі Ботагөздің жүрегіне тық ете түсіп, көзіне жасы келіп қалды. Оны Айбала көрмесін дегендей, Ботагөз жүгіре жөнелді.
С.Мұқанов. «Ботагөз» романынан.
9.Сұрақтарға жауап беріңіз.
1) Ботагөздің отбасы жайлы не білесіз?
2) Ботагөз жетім бе? Анасына сипаттама беріңіз.
3) Ботагөз қайда тұрады, кіммен бірге?
4) Ботагөздің жеңгесі кім, ол қандай адам?
5) Боагөз неге ұялды?
9. Мақал-мәтелді жаттаңыз.
1. Әке – асқар тау,
Ана – сарқылмас бұлақ.
2. Әке көрген – оқ жонар,
Ана көрген тон пішер.
3. Желке ас болмас, жиен ел болмас. Желке ас болады майлы болса, жиен ел болады малды болса.
4. Төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату.
10. Төменде берілген суреттер бойынша «Менің кішкентай бауырларым» деген тақырыпта шағын суреттеме жазыңыз.
11. Сөздікті пайдаланып, жақша ішінен сөйлемге қажет сөздер мен сөз тіркестерін көп нүктенің орнына қойыңыз.
Отбасы -...................... алтын ұям. (менің, оның, сенің)
Отбасылық дәстүрлері бар........................... тірегі мықты болады. (қызметтің, шанырақтың, көршінің)
Отбасы -............................ «кішкене модулі» деуге болады. (мемлекеттің, бөлімнің, қаланың)
Әсияның...................... үлкен. (жанұясы, жұмысы, қызмет)
....................................... арқылы ұрпағыма жақсы тәрбие беремін. (ойын, отбасы дәстүрлері, жазу
12. Мәтінді оқып, мағынасын өз сөзіңізбен баяндаңыз.
Баланың ең жақын, қандас туыстары болып ең алдымен әкесінің туыстары саналады. Әкесінің ағасы, інісі - балаға әке орнына әке болатындай сыйлы адамдар. Ал, олардың балалары немере аға, немере іні болады. Әкесінің ағасының баласын, жасы кіші болса да, жолы үлкен деп сыйлауға тиісті.
Нағашы – баланың шешесі жағынан туыс болып келетін адамдар. Нағашы – баланың өз әке-шешесінен кейінгі қамқоры. Жиен нағашылап келіп, қалағанын сұраусыз алып кете беретін болған. Жалпы, нағашы мен жиеннің арасындағы қарым-қатынаста әзіл-қалжың, ойын-күлкі мол болған.
Үш жұртқа қатысты қазақта: «Өз жұртың – күншіл, бар болса, көре алмайды, жоқ болса, бере алсайды. Нағашы жұртың – сыншыл, қайын жұртың - міншіл» деген сөз бар.
13. Жағдаяттық тапсырма.
Сіздің туған күніңіз. Сіздің үйіңізге көптеген қонақтар келді. Сіз өзіңіздің әріптес досыңызды да шақырдыңыз. Дастархан басында оларға өзіңіздің отбасы мүшелеріңізді, туыстарыңызды қалай таныстырасыз? (немере аға, немере іні, нағашы, жиен сөздерін қосыңыз)
Дата добавления: 2015-11-04; просмотров: 98 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Хабарландыру ... туралы 1 страница | | | Хабарландыру ... туралы 3 страница |