Еллар әдәбияты. Ил күләмендә барган иҗтимагый-сәяси үзгәрешләр

Ил күләмендә барган иҗтимагый-сәяси үзгәрешләр, масштаблы төзелешләр чоры. Бу дәвернең тискәре яклары. Үзгәрешләрнең әдәби барышта чагылышы.

Әдәбиятның идеологиягә буйсындырылуы. Татарстан һәм Бөтенсоюз язучыларының I съездлары (1934), аларда кабул ителгән карарлар. Социалистик реализм иҗат методы тантанасы, аның үзенчәлекләре, әдәби иҗатка тискәре тэсире. Совет әдәбияты үсешенә административ система алымнарын кулланып ирешергә омтылу. Иҗат ирегенең чикләнүе, массакүләм репрессияләр башлану. Шәхес культы чорында татар әдипләре, язмышы.

Поэзия. Х.Туфан, Ә.Фәйзи, С.Баттал, М.Җәлил, Ш.Маннур, Н.Баян, Ф.Кәрим, Ә.Ерикәй һ.б. актив иҗат итүе. Иҗтимагый идеалны шигърияткә әверелдерү юлында эзләнүләр. Актив жанрлар.

Идеология кысаларыннан читләшү омтылышы. Шул юлда халык иҗаты казанышларын үзләштерү. Х.Туфанның “Луиза”, “Ак каен”, “Озату”, Ә.Фәйзинең “Умырзая”, “Яшьлек”, М.Җәлилнең “Сагыну”, С.Хәкимнең “Юксыну” кебек лирик шигырьләре.

30 елларда поэма һәм баллада жанрларының актвилашуы, яңа сыйфатлар белән баюы. Ә.Фәйзи “Флейталар”, “Дала һәм кеше” М.Җәлил “Хат ташучы”, Ф.Кәрим “Тавышлы таң”, “Җиденче мич”, Х.Туфан “Ант”, “Тукайның туганы”, “Тимер турында баллада”, С.Хәким “Пар ат” әсәрләрендә тема төрлелеге, жанр үзенчәлекләре.

30 еллар поэзиясендә үткән тарих: М.Җәлил “Алтынчәч”, “Илдар” либреттолары, Н.Исәнбәт “Түләк батыр”, “Спартак” әсәрләре.

Проза төренең үсеше. Әсәрләрдә заман темаларын чагылдыру үзенчәлекләре, идея һәм сәнгатьлелек принципларында вульгар социологизмның өстенлек алуы. Кабатланучы сюжет һәм конфликтлар, вакыйгаларны тасвирлауда схемачалык. Яңа кеше образын эзләү, аны партиялелек, сыйнфый көрәш ноктасыннан торып тасвирлау.

Гражданнар сугышына багышланган вакыйгаларны “яңарту”: Г.Бәширов “Сиваш”, М.Әмир “Хикмәтуллинның маневрда күргәннәре”, А.Шамов “Госпитальдә”, “Бер мәхәббәт тарихы” һ.б..

Диннең җәмгыятьтәге урынын бозып күрсәтү. Яңа әхлак нормалары, гаилә, мәхәббәт мәсьәләләре. Күмәк хезмәткә уңай мөнәсәбәт тәрбияләргә тырышу, хезмәт кешесен югары күтәрергә омтылу. Г.Кутуйның “Тапшырылмаган хатлар” повестеның популярлыгы, сере.

Прозада тарихи тема. М.Галәү “Болганчык еллар” һәм “Мөһаҗирләр” романы, К.Тинчурин “Мәрҗәннәр” циклы.

Драматургиядә конфликт ясалмалылыгы: Ш.Камал “Таулар”, Г.Кутуй “Җавап”, Т.Гыйззәт “Мактаулы заман” һ.б.

Ватанны саклау темасы: Т.Гыйззәт “Таймасовлар”, Р.Ишморат “Идегәй”. Фольклорга корылган әсәрләр: Н.Исәнбәт “Хуҗа Насретдин”, Т.Гыйззәт “Кыю кызлар”. Драматургиядә тарихи шәхесләр: Ә Фәйзи “Тукай”, Н.Исәнбәт “Спартак”, “Идегәй” һ.б. Әсәрләрнең сәнгатьчә эшләнеше, идеология таләпләренә буйсынып язылулары.

Әдәбият

Галимуллин Ф. Әле без туганчы... / Ф.Галимуллин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2001.

Галиуллин Т. Утызынчы еллар татар шигърияте / Т.Галиуллин // Шигърият баскычлары. – Казан: Мәгариф, 2002. – Б.91-125.

Голубков М.М. Русская литература ХХ в.: После раскола: Уч. пособие для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2001.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. Т.4. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989.

Хәсән Туфан (1900-1981)

Шагыйрьнең тормыш юлы, фаҗигале язмышы.

Иҗатының башлангыч елларында тормыш ямен мактау, матур киләчәккә ышану (“Барабыз”, “Бездә туа яңа кешелек”), искедән калган хис дип, мәхәббәтне кире кагу (“Ташла, кызый”, “Тегеләрнең кызы” һ.б.).

Поэма жанрында актив эшләве. Егерменче елларда язылган “Зәңгәр бүре”, “Урал эскизлары”, “Ике чор арасында”, “Башлана башлады”, “Бибиевлар” һ.б. поэмаларының яңалыгы. Метафоралар, тел-сурәтләү үзенчәлеге, конструктивизм принцибы. Лирик герой һәм чынбарлык бердәмлеге.

1928-1930 еллар сәяхәте нәтиҗәсендә фикер сөрешендәге үзгәрешләр. Әсәрләрендә лирик агымның һәм халыкчанлыкның көчәюе: “Лу-и-за-а” (1929), “Ак каен” (1933), “Озату” (1933). Хис-кичереш, халыкчан образлар. Табигать һәм кеше, тарих һәм шәхес турында фәлсәфи уйлануларга бирелүе: “Узып барышлый” (1939), “Ташкент багларында” (1940), “Күмелгән эзләр истәлеге” (1939), “Очрашырбыз әле” (1940) һ.б. Көнчыгыш әдәбияты традицияләренең яңартылуы.

“Ант” (1935) поэмасаның төзелеше. Символ-метафоралар аша идеологиягә бәясе. Катламнар буенча анализ. Автор язмышына тәэсире.

Шәхес һәм шул чор җәмгыяте мөнәсәбәтен чагылдырган шигырьләре: “Ә йолдызлар дәшми”, “Сүзсез генә”, “Сәлам әйтегез” һ.б. әсәрләрдә символлар, яшерен эчтәлек. Х.Туфанның чынбарлык хакыйкатен рәсми идеология хакыйкатеннән аеруы.

Әдәбият

Гайнетдинов М. Давылларда, җилләрдә... / М.Гайнетдинов. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989.

Гайнетдин М. Хакыйкать юлыннан / М.Гайнетдин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2001. – Б. 267-305.

Галиуллин Т. Акыл һәм җан бергәлеге/ Т.Галиуллин // Шәхесне гасырлар тудыра. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2001. – Б.17-27.

Галимуллин Ф. Х.Туфанның “Ант” поэмасына бер караш / Ф. Галимуллин // Мәгариф. – 1998. - №9. – Б.20-23.

Мостафин Р. Бер зарарлы әсәр тарихы / Р.Мостафин // Казан утлары. – 1991- № 5.

Сабиров Р. “Шигырьләрдә - минем йөрәгем” (Хәсән Туфан поэзиясендә автор образы) / Р.Сабиров. – Казан: “Школа”, 2006.

Мәхмүт Галәү (1886-1938)

Тормыш юлы. Публицистик, педагогик һәм тәрҗемәи эшчәнлеге. Октябрь революциясен уңай каршылавы.

Иҗаты турында мәгълүмат. Илдәге үзгәрешләрне чагылдырган “Салам торханнар” (1926) пьесасы, “Куяу” (1927), “Төеннәр” (1928) исемле хикәя җыентыклары. Алардагы тема төрлелеге һәм психологизм. Колхозлар тормышын тасвирлаган “Кабулсай” (1933) романында сыйнфый каршылыкны күпертеп сурәтләве, шул чор схематизмыннан арына алмау.

“Канлы тамгалар” дилогиясенең төзелеше һәм катлаулы язымышы, тәрҗемәләре. “Болганчык еллар” (1931) һәм “Мөһаҗирләр” (1934) романнарында тарихилык. Образлар системасы. Саҗидә һәм Сафа, Вафа, Таҗи белән бәйле сюжет сызыклары. Романда милләт язмышына бәйле күтәрелгән проблемалар. Символлар. Этнографик бизәкләрнең муллыгы. Авторның Төркия тормышына мөнәсәбәте.

М. Галәүнең репрессияләр корбаны булуы белән бәйле әсәрләрнең катлаулы язмышы

Әдәбият

Ганиева Ф. Язмыш җырчысы / Ф.Ганиева // Галәү М. Сайланма әсәрләр. – Казан: “Хәтер” нәшр. (ТаРИХ), 2002. – Б.5-11.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда: Т.IV. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.200-213.

Яхин А. 10 сыйныфта татар әдәбиятын укыту. Укытучылар өчен кулланма / А.Яхин. – Казан: Мәгариф, 1995.

Гадел Кутуй (1903-1945)

Тормыш юлы. Әдәби мохитта кайнавы. Яңа әдәбият булдыру максатыннан ”Сулф” түгәрәге оештыруы. 1923-1925 елларда формализм белән мавыгуы (“Шагыйрьләрнең колак базына”, “Мин шәһәрләр кияве”, “Портфель” һ.б.). Драматургия өлкәсендә эшчәнлеге. Эзләнүләре. Табышлары һәм уңышсыз яклары. “Казан”, “Балдызкай”, “Күк күгәрчен” пьесаларының сәхнәдә куелуы.

Бер төркем язучылар белән “Җидегән”челектә гаепләнүе.
Бу вакыйганың тормышына һәм иҗатына тәэсире.

30 еллар иҗатында яңа кеше образын үзәккә алуы. “Шатлык җыры” (1935) драмасы, “Җыр”, “Кызыл мәйданда” (1935) шигырьләре, “Солтанның бер көне” (1938) хикәясе, “Тапшырылмаган хатлар” (1935) повесте. Аларда тормышны бизәп күрсәтү тенденциясенең көчле булуы. “Тапшырылмаган хатлар” повестенең жанр хасиятләре. Проблемасы. Галиянең эчке каршылыгы. Иҗат методы. Әсәрдәге психологик, идеологик катламнар. Сәнгатьчә эшләнеше. Стиле. Повестьнең һәр чорда яңача яңгыравы.

Әдәбият

Гәрәпшина Л. “Тапшырылмаган хатлар” язылмыйча кала: Г.Кутуй прозасында заман һәм герой концепциясе / Л.Гәрәпшина // Идел. – 2003 - № 11.

Кутуева Г. Лядской бакчасындагы эскәмия / Г.Кутуева //Казан. – 1994. - №3-4.

Нуруллина Р. Ул ант итте җыры белән... / Р.Нуруллина // Кутуй Г. Сайланма әсәрләр. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2003. – Б.6-18.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда: Т.IV. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.416-430.

Таҗи Гыйззәт (1895-1955)

Тормыш юлы. Милли драматургиягә алып килгән яңалыгы. “Крестьян җырчысы” булуы.

Әдәби иҗатының үсеш этаплары. Тарихи-революцион эчтәлекле әсәрләр язуы. “Чаткылар”, “Наемщик”, “Ташкыннар” пьесаларында сыйнфый көрәшнең чагылышы. Иҗтимагый тигезсезлеккә корылган конфликт. Тыгыз вакыйгалылык. Әсәрләрдәге тарихи дөреслек һәм уйдырма. Пьеса исемнәренә салынган мәгънә.

Заман рухы белән сугарылган әсәрләре: “Мактаулы заман”, “Бөек борылыш”, “Көрәш” һ.б. пьесаларның сәнгатьчә йомшаклыгы.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Т.Гыйззәт драматургиясенең татар драматургиясе тарихында тоткан урыны / А.Әхмәдуллин // Офыклар киңәйгәндә. – Казан. Татар.кит.нәшр., 2002. – Б.59-66.

Гыйззәт Б. Драматург Таҗи Гыйззәт / Б.Гыйззәт. – Казан: Таткнигоиздат., 1957. – 310б.

Татар әдәбияты тарихы. Алты тода: Т.V. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.416-432.

Нәкый Исәнбәт (1899-1992)

Н.Исәнбәт – шагыйрь, драматург, фольклорчы, галим, тәрҗемәче, лингвист. Әдәби иҗатының башлангыч чорында революция җырчысы булуы. “Туган ил”, “Инкыйлаб” (1917), “Күңелебезнең көзгесе” (1919), “Коммуна тимерлегендә” (1920) һ.б. шигырьләрендә революцион көрәш романтикасы. “Портфель”, “Пикүләй Шәрәфи”, “Культур Шәңгәрәй” комедияләрендә сатирик типлар. Әсәрләрдәге традиция һәм яңачалык.

Фәндә тиешле бәясен алмаган мәхәббәт шигырьләре: “Мәхәббәт”, “Шәрекъ кызы”, “Гыйшык исереклегендә”, “Әй, сөеклем”, “Уракчы кыз”, “Сөю”, “Син сазыңны уйнадың” һ.б.

1930 елларда халык авыз иҗатына якынаюы: “Спартак” (1932), “Миркәй белән Айсылу” (1935), “Хуҗа Насретдин” (1939), “Болак арты республикасы”(1939) һ.б. әсәрләре.

“Хуҗа Насретдин” комедиясендә конфликтның тарихи җирлектә корылуы. Халыкчан персонажлар, аларга хас патриотик рух. Фольклор һәм этнография элементларының бердәмлеге. Образлы фикерләү. Субъектив эчтәлек, авторның үз чорына бәясе.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Гасырны үзенә сыйдырган иҗат: Н.Исәнбәтнең тууына 100 ел / А.Әхмәдуллин // Мәгариф. – 1999, - № 12.

Галиуллин Т. Егерменче еллар татар шигърияте / Т.Галиуллин // Шигърият баскычлары. – Казан: Мәгариф, 2002. – Б.47-91.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда: Т.V. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.432-458.

Ханзафаров Н. Н.Исәнбәт драматургиясе / Н.Ханзафаров. – Казан. Тат.кит.нәшр., 1982.

Яхин А. 10 сыйныфта татар әдәбиятын укыту: Укытучылар өчен кулланма / А.Яхин. – Казан: Мәгариф, 1995.

Дата добавления: 2015-08-20