Еллар прозасы

Егерменче еллар – татар прозасы өчен мәгънәви борылыш чоры, реализм өстенлек алуы өчен кискен көрәш еллары булуы. Бу көрәш нәтиҗәсендә татар әдәбиятында социалистик реализм методының барлыкка килүе һәм формалашуы. Чор сүз сәнгатендә чагылыш тапкан проблемаларның сыйнфый көрәш белән аерылгысыз бәйләнештә баруы.

Инкыйлаб һәм гражданнар сугышы темасы, яңа шәхес һәм чор концепциясе. Ш.Усмановның “Краском мәхәббәте”, “Ил кызы”, “Митинг” хикәяләрендә көрәш һәм мәхәббәт романтикасы, революцион аскетлык чагылышы.

Авылларда күмәк хуҗалыклар барлыкка килә башлау белән бәйле коллективлаштыру темасы, әдәбиятта яңа тема һәм геройлар (Г.Ибраһимов “Тирән тамырлар”).

Инкыйлабка кадәрге татар тормышын тасвирлаган әсәрләр. Г.Ибраһимовның “Татар хатыны ниләр күрми” романы, М.Гафуриның “Кара йөзләр” һәм “Шагыйрьнең алтын приискасында” повестьлары.

Социалистик реализм методына буйсынмаган әсәрләр. 1921 елгы ачлыкның татар прозасында чагылышы. Г.Ибраһимов “Адәмнәр” повесте, К.Нәҗми “Тукран даласы” хикәясе, Ф.Әмирхан “Тәгъзия” нәсере.

Ф.Әмирханның идеологиянең яшәп килүче гореф-гадәтләргә, шәхескә тискәре тәэсирен сурәтләгән “Шәфигулла агай” хикәясе һәм яңа системаны фаш иткән публицистикасы. Әсәрнең язылу һәм саклану тарихы. Ирония һәм гипербола алымнары аша әсәрдә күтәрелгән проблемалар, яшь аралаш көлү. Әсәрнең совет тәртипләренә һәм вульгар социологизмга үткен сатира булуы.

Г.Рәхимнең “Идел” повестенда авторның үз халкын “канаты сынган акчарлак”ка тиңләве. Әсәрдә хронотоп, психологик, фәлсәфи һәм иҗтимагый катламнар, символлар. Иҗат методы.

Бу елларда юмор һәм сатира өлкәсендәге эзләнүләр. Сатирик тәнкыйть объектлары. Г.Газиз “Скрипкачы Хөсәен”, “Әхмәт байный тәһарәте”, “Фаҗигале төннәрдә”, Г.Толымбайның “Фамилия ясаучылар”, “Саматов”, “Ослан манаралары”, “Әтәчләр сугышы” хикәяләре.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Ф.Әмирханның “Шәфигулла агай” повесте / А.Әхмәдуллин // Офыклар киңәйгәндә. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2002. – Б.161-170.

Заһидуллина Д. Кереш сүз / Д.Заһидуллина // Рәхим Г. Сайланма әсәрләр. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2004. – Б.7-35.

Рахман Р. Җитмеш елдан соң очрашу / Р.Рахман // Толымбай Г. Сайланма әсәрләр. – Казан: Татар. кит. Нәшр., 2000. – Б.5-23.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. Т.4. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.156-181.

Хатипов Ф. Мөлкәтебезне барлаганда / Ф.Хатипов. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2003. – Б.5-23.

Галимҗан Ибраһимов (1887-1938)

Г.Ибраһимовның Октябрь инкыйлабына кадәрге иҗатына хас үзенчәлекләр. Революциядән соңгы чорда идея-эстетик карашларындагы үзгәрешләр. Г.Ибраһимовның татар әдәбиятын, мәдәниятен, фәнен һәм матбугатын үстерүгә керткән өлеше. Гыйльми үзәк җитәкчесе буларак эшчәнлеге.

Совет чоры иҗатында сыйнфый тигезсезлекне һәм революцион көрәшне сурәтләү. “Яңа кешеләр”, “Кызыл чәчәкләр”, “Тирән тамырлар” әсәрләреендә иҗтимагый азатлык көрәшен изгеләштерү.

“Алмачуар” хикәясендә сурәтләнгән Сабантуй күренеше. Кабатланып килгән вакыйгалар аша әсәрнең идеясен табу. Закирга бәя. Әсәрнең тәрбияви ягы. Балыкка бару вакыйгасы.

“Кызыл чәчәкләр” повестенда вакыйга-метафора. Геройлар язмышының, холык-фигыленең социаль чыгышка бәйле тасвирлануы. Дуслыкка тугрылык һәм хыянәт. Ярдәмчәнлек, шәфкатьлелек хисенең сыйнфыйлык сәясәтеннән өстенлеге. Повестьта реализм белән романтизмның синтезы.

“Тирән тамырлар” романының исеменә салынган берничә катлам эчтәлек. Нәгыймә һәм җәмгыять каршылыгы. Бюрократиянең чәчәк атуына авторның мөнәсәбәте, партия җитәкчеләренең эшчәнлеген тасвирлауга зур урын бирелү. Иҗат методы.

Язучының кайбер әсәрләрен үзгәртеп эшләве. “Татар хатыны ниләр күрми” повестенда вакыйга-метафора; кабатланып килүче вакыйгалар, фаҗигалелек. Иҗтимагый һәм психологик катламнар. Гореф-гадәт, йолаларның мул бирелеше. “Казак кызы” романында кеше язмышы һәм милли кануннарның үзара бәйләнеше. Әсәрнең проблематикасы. Социаль һәм психологик анализ тирәнлеге. Тел-өслүб үзенчәлеге.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Г.Ибраһимов һәм татар драматургиясе // А.Әхмәдуллин // Сәхнә әдәбияты һәм тормыш. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1980. – Б.165-177.

Баттал Г. Миражга алданган язучы: Г.Ибраһимов турындагы хатирәләрдән / Г.Баттал // Татарстан. – 1995. - № 7-8.

Бәширов Ф. Ачыла тарих битләре / Ф.Бәширов // Әдәби мирас. Дүртенче китап. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1997. – Б.128-130.

Галимҗан Ибраһимов һәм XXI гасыр: Тууына 120 ел тулуга багышланган халыкара фәнни-гамәли конференция материаллары. – Казан, 2007. – 332 б.

Мостафин Р. Г.Ибраһимовның соңгы көннәре / Р.Мостафин // Казан утлары. – 1990 - №7.

Хатипов Ф. Мөлкәтебезне барлаганда... / Ф.Хатипов. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2003. – Б.5-27.

Хәсәнов М. Галимҗан Ибраһимов / М.Хәсәнов. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1964.

Яхин А. 10 сыйныфта татар әдәбиятын укыту. Укытучы өчен кулланма / А.Яхин. - Казан: Мәгариф, 1995.

Мәҗит Гафури (1860-1934)

Шагыйрь, прозаик һәм драматург М. Гафуриның тормыш юлы һәм иҗаты. Идея-эстетик карашларындагы үзгәрешләр. Мәгърифәтчелектән милли һәм социаль азатлык ихтыяҗы фикеренә килүе. Шигъриятендә революцион чынбарлыкны мактавы, сыйнфый көрәшкә чакыруы (“Кызыл байрак”, “Хөррият иртәсе”, “Курыкмагыз”, “Эшче” һ.б.). Публицистик өслүбнең көчле булуы.

Прозада үткән тормышка мөрәҗәгать итүе. Тема һәм жанр төрлелеге. Иҗат методы. “Кара йөзләр” (1927) повестенда усаллык һәм шәфкатьлелек темасының яңача ачылуы. Төп геройларны драматик хәлгә китергән сәбәпләр. Әсәрнең психологизмы. Дин әһелләрен сурәтләүдә чор тәэсире.

“Шагыйрьнең алтын приискасында” (1930) повестенда автобиографик җирлек. Әсәрдәге вакыйгаларның уртак темасы: игелеклелек. Вакыйгалар катламы. Идеясе. Авторның Дәрдемәндкә мөнәсәбәте. Әсәрләрнең сәнгатьчә эшләнеше.

М.Гафуриның татар драматургиясе һәм татар операсы үсешенә керткән өлеше.

Әдәбият

Мәһдиев М. Әдәбият һәм чынбарлык / М.Мәһдиев. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1987. - Б.3-28.

Хатипов Ф. Күңел дөньясы һәм иҗтимагый тормыш / Ф.Хатипов // Татар әдәбияты мәсьәләләре. Җиденче җыентык. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1976. – Б.17-21.

Шәриф Камал (1884-1942)

Язучының Октябрь инкыйлабына кадәрге иҗатына кыскача күзәтү. Әдәби, иҗтимагый һәм публицистик эшчәнлеге.

Әсәрләрендә сыйнфый көрәшне, заман темаларын яктыртуы. “Таң атканда” (1927) романында татар крестьяннарының революциягә килү юлын күрсәтүе. Әсәрнең сәнгатьчә яңалыгы. Реализм белән сатираның табигый синтезы.

Яңа тормыш өчен көрәшне сурәтләгән “Матур туганда” (1937) романы. Чор идеологиясенә өстенлек бирү. Геройларны сыйнфый күзлектән чыгып бәяләү. Иҗат методы. Роман исеменә салынган мәгънә. Әсәрдәге урын һәм вакыт вазифалары. Матурлык туганда барлыкка килгән яманлык: бюрократия. Композиция һәм стиль үзенчәлеге.

Ш.Камал – драматург. Образлар тудыруда сыйнфыйлык принцибының өстенлек итүе. Конфликтлар кору үзенчәлеге. “Козгыннар оясында”, “Габбас Галин”, “Таулар”, “Ут” драмаларында вакыйгаларны тасвирлауда схемачылык.

Әдәбият

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда: Т.IV.- Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.401-416.

Нигматуллина Ю. Типы культур и цивилизаций в историческом развитии татарской и русской литературы / Ю.Нигматуллина. - Казань: Фән, 1997.

Яхин А. 10 сыйныфта татар әдәбиятын укыту: Укытучы өчен кулланма / А.Яхин. – Казан: Мәгариф, 1995.

Шамил Усманов (1898-1937)

Тормыш юлы, революцион көрәш җырчысы булуы. “Канлы көннәрдә” (1919) драмасында шәхес белән революциянең үзара мөнәсәбәтенә корылган конфликт. Пьесаның агитацион рухлы әсәр булуы.

“Фабрика анасы” хикәясендә шәфкатьлелекнең усаллыкны җиңүе. Стиль күренеше буларак урын һәм вакыт (хронотоп). Кайтаваз метафоры. “Ил кызы” (1923), “Краском мәхәббәте” (1923) хикәяләрендә хатын-кызның җәмгыятьтәге урынын, мәхәббәтне көрәш белән бәйләп карау. Әсәрләрдәге көрәш романтикасы. “Ил кызы” хикәясендә метафора буларак мич образы. Мич образы аша Әхмәткә бирелгән бәя.

“Гает корбаны” (1924) хикәясендә Хәйрүш агай образы, аның дөньяга карашының үзгәрү сәбәбе. Сәнгать чарасы буларак вакыт.

Гражданнар сугышы чынбарлыгын романтик буяулар аша тасвирлаган “Легион юлы” (1921-1935) повесте. Язучының шәхси фаҗигасе.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Дөреслеккә ирешү юлында / А.Әхмәдуллин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1993. – Б. 234-241.

Гыйзәтуллин И. Язучы – каһарман: Ш.Усмановның тууына 100 ел / И.Гыйззәтуллин // Казан утлары. – 1998. – №12.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда: Т.IV. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989.- Б.225-239.

Яхин А. Шамил Усманов / А.Яхин // Казан утлары. – 1988. - №12.

Дата добавления: 2015-08-20