Еллар әдәбияты

1920 елда татар халкына автономия рәвешендә бәйсезлек бирелү, 1921 елда татар теленең дәүләт теле дип игълан ителүе. Яңа икътисади сәясәт. 1921 елгы ачлык һәм аның татар әдәбиятына йогынтысы. Г.Ибраһимовның “Адәмнәр” повестенда, М.Гафуриның “Кеше ашаучылар”, Һ.Такташның “Күләгәләр” поэмаларында, Ф.Әмирханның “Тәгъзия” нәсерендә ачлыкның дәһшәтле чынбарлыгын тасвирлау.

20 еллар уртасына вакытлы матбугат эшенең җанлануы. Яңалифкә күчүнең мәдәни һәм әдәби тормышка тәэсире, татар әдипләренең әлеге үзгәрешләргә мөнәсәбәте. Дәүләт театры ачылу. Төрле әдәби түгәрәкләр, күмәклекләр оешу (“Завод”, “Часовой”, “Октябрь”, “Сулф”). Имажинизм, символизм, футуризм кебек әдәби күренешләр барлыкка килү, аларның күренекле вәкилләре. 1928 елда ТАПП оешу, аның эшчәнлеге, максат-бурычлары. Пролетариат мәдәнияте (“пролеткульт”) төзү хыялы, яңа тема, эчтәлекне сурәтләү өчен үзгә формалар эзләү белән мавыгу. Әдәбиятта иске мирасны кире кагу, әдәби кануннарга каршы чыгу. Үткәнне сүгеп, бүгенгене мактау тенденциясе. Сүз сәнгатенең иҗтимагый заказ үти башлавы. Шәхес омтылышларын сыйнфый көрәшкә буйсындырып аңлату.

Әдәби тәнкыйть һәм әдәбият фәне. Иҗат методы, өслүб мәсьәләләрен аңлатуда берьяклы карашлар. Татар әдәбиятының рус әдәбиятына, мәдәниятенә йөз тота баруы.

Татар әдәбиятының зур югалтулар кичерүе (Ф.Әмирхан, С.Рәмиев, Ф.Әсгать, М.Фәйзи), мәйданга килгән яңа көчләр (Х.Туфан, М.Җәлил, Ә.Фәйзи, Г.Кутуй, К.Нәҗми һ.б.).

Әдәбият

Галимуллин Ф. Әле без туганчы... / Ф.Галимуллин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2001.

Галиуллин Т. Шигърият баскычлары / Т.Галиуллин. – Казан: Мәгариф, 2002.

Голубков М.М. Русская литература ХХ в.: После раскола: Уч. пособие для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2001.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. Т.4. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989.

Поэзия

Илдә башланган үзгәрешләр, икътисади сәясәт нәтиҗәсендә шигърияттә хезмәт темасының үсеше. Эш һәм эшче образының эчтәлеге үзгәрү. Игенче образын тудыруда традицион сурәтләр, эшче хезмәтенә мәдхия укылу (Н.Исәнбәт, Г.Камал, К.Нәҗми, М.Гафури һ.б.). 20 еллар шигърияте һәм сәясәт мөнәсәбәте.

Х.Туфанның татар әдәбиятына алып килгән яңалыгы, иҗатында завод эшчеләре темасының күтәрелүе: “Урал эскизлары”, “Ике чор арасында”, “Башлана башлады”, “Иске Рәсәй үлде”, “Бибиевлар” поэмалары.

Гыйсъянчылык күренеше, тамырлары белән классик көнчыгыш әдәбиятына барып тоташуы. Егерменче еллар гыйсъянчы героена хас сыйфатлар: Һ.Такташ “Гыйсъян”, “Нәләт”, “Мәңгелек әкият”, “Такташ үлде”, А.Шамов “Ләгънәтләр әйтәм..!”, К.Нәҗми “Ике ант” һ.б. Сурәтләүдә романтик шартлылык, гипербола, ясалмалылык.

Романтик сурәтлелек чарасы буларак мифологик символизм, аның яңа эчтәлек белән баетылуы. Дини-мифологик сюжет һәм мотивлар тирәсендәге бәхәсләр, “яңа шигырь” тарафдарларының тискәре мөнәсәбәте. Һ.Такташ “Газраилләр”, “Күктән сөрелгәннәр”, “Җир уллары трагедиясе”, М.Җәлил “Кабил һәм Һабил”, “Яңа тарихы әнбия”, М.Гафури “Күк җырлары”, К.Тинчурин “Зар” һ.б.

1921 елдагы ачлыкның поэзиядә чагылышы. Ачлык күренешен сурәтләүдә шартлылык, символлар, натурализм: М.Гафури “Кеше ашаучылар”, “Ачлык”, Һ.Такташ “Күләгәләр”, “Җир уллары трагедиясе”, Ә.Сәгыйди “Ачлык көннәрендә”.

Әхлак, гаилә, мәхәббәт проблемалары турында уйланулар, поэзиядә барган бәхәсләр. Т.Ченәкәй (“Алимент”), Г.Теләш (“Көн тәртибендә семья турында”) шигырьләрендә мәхәббәткә тупас караш. Х.Туфан һәм Һ.Такташ арасындагы шигъри бәхәс. Такташның хатын-кызны ана буларак данлавы.

Лиро-эпик поэзиянең үсеш алуы, поэма, балладаларда яңа сыйфат үзгәреше барлыкка килү. М.Гафури, Һ.Такташ, Ә.Фәйзи, Х.Туфаннарның поэма жанрын үстерүгә керткән өлеше.

Егерменче еллар шигъриятендә урын алган иҗат методлары, алымнар. Реализм, романтизм, модернизм, натурализмның аралашып, бер-берсен тулыландырып яшәве.

Егерменче елларның икенче яртысында шигърият мәйданына М.Җәлил, Ә.Фәйзи, Ш.Маннур, Ә.Исхак, С.Баттал, Ә.Ерикәй һ.б. шагыйрьләрнең килүе, алар иҗатында өслүб һәм образ төрлелеге.

Әдәбият

Галиуллин Т. Егерменче еллар татар шигърияте / Т.Галиуллин // Шигърият баскычлары. – Казан: Мәгариф, 2002. – Б.47-91.

Госман Х. Егерменче елларда татар поэзиясе / Х.Госман. – Казан: КДУ нәшр., 1964.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. Т.4. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989.

Халит Г. Шагыйрь. Чор. Герой / Г.Халит. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1971.

Халит Г. Тормыш һәм ирек җырчысы / Г.Халит. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1980.

Һади Такташ (1901-1931)

Шагыйрьнең тәрҗемәи хәле.

Башлангыч чор иҗаты (1916-1922), шагыйрьнең эзләнүләре, иҗат юнәлешендәге үзгәрешләр. Әсәрләрендә романтизм, символизм. Авторның дини-мифологик, космик образларга мөрәҗәгать итүе, җирдәге хаксызлыкка рәнҗегән, күк рәхимсезлегенә каршы чыккан бунтарь лирик герой (“Газраилләр”, “Күктән сөрелгәннәр”, “Үтерелгән пәйгамбәр”). Башлангыч чор иҗатында матурлык, мәхәббәт хисләрен чагылдыруда романтик шартлылык, символлар (“Таң кызы”, “Урман кызы”, “Зәңгәр күзләр”, “Кояш күктә шулай мәңге йөзәр”).

Дини сюжетка корылган “Җир уллары трагедиясе”ндә (1921) чор проблемаларын күтәрү, модернистик әдәбият йогынтысы. Трагедиянең субъектив эчтәлеге. Кабил, Алла, Идея, хәнҗәр образларына салынган эчтәлек. Байронның “Мистерия” (“Каин”) әсәре белән чагыштырма анализ.

Тормыш гаделсезлеге белән килешмәүче гыйсьянчы герой (“Гыйсьян”, “Такташ үлде”, “Нәләт” һ.б.).

Иҗатының икенче чоры (1923-1931) өчен хас үзенчәлекләр. “Сыркыды авылы”, “Әйдә, энем!”, “Ай кебек без озак яшәмәбез”, “Ак чәчәкләр”, “Сукин сын”, “А, партия” шигырьләрендә тормыш авырлыгын сурәтләгән образлар: кыш, төн, буран, салкынлык. Такташның чынбарлыкка гадел бәясе. Авторның өмете: яз, шомырт чәчәкләре. Объектив һәм субъектив эчтәлек. Чорны сурәтләгәндә автор кулланган символлар һәм алымнар.

Дәвер сәясәтен хуплау нәтиҗәсендә туган әсәрләре: “Провокатор”, “Пионерлар маршы”, “Байрак тегәбез”, “Син дошманым минем” (“Партияле” һәм партиясез солтангалиевчеләргә һ.б.)

Һ.Такташның поэма жанрындагы эшчәнлеге. “Алсу”, “Мәхәббәт тәүбәсе” әсәрләрендәге матурлык белән башлангыч чор иҗатындагы матурлык арасындагы аерма. Ирекле мәхәббәтне инкарь итүе. “Киләчәккә хатлар” поэмасының үзенчәлекле формасы, пролетариат идеологиясе белән кешеләр аңында туган каршылыкның чагылышы, заман тудырган гаделсез күренешләрне фаш итүе. Поэма исеменең метафорик яңгыраш алуы. “Мокамай” поэмасында яңгыраган дуслыкка тугрылык идеясе. Әсәрдә күтәрелгән шәфкатьлелек темасы.

Һ.Такташ драматургиясе. “Камил”, “Югалган матурлык”, “Күмелгән кораллар” драмаларындагы конфликт бирелеше.

Такташның шәхси фаҗигасе. Вульгар социологизм тәнкыйте. Такташ иҗатына бүгенге көн бәяләмәсе. Шагыйрьнең поэзиягә алып килгән яңачалыгы. Яңа образлар, фикерләү, сурәтләү чаралары, аларның татар әдәбияты өчен әһәмияте.

Әдәбият

Әхмәдуллин А. Яңалык алып килгән драмалар / А.Әхмәдуллин // Офыклар киңәйгәндә. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2002. – Б.54-59.

Бәйрәмова Ф. Үтерелгән пәйгамбәр / Ф.Бәйрәмова // Аргамак. – 1995. - №10-11. – Б.66-84.

Гайнетдин М. Хакыйкать юлыннан / М.Гайнетдин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2001. – Б.267-306.

Галиуллин Т. Шәхесне гасырлар тудыра / Т.Галиуллин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 2003. – Б.9-17.

Госман Х. Егерменче еллар татар поэзиясе / Х.Госман. – Казан: КДУ нәшр., 1964.

Кудрецкая Э. Такташ мәхәббәте: Гөлчирә белән Гөлчәһрә / Э.Кудрецкая // Сөембикә. – 2001. – №1. – Б.12-15.

Рәхим Г. Нәләтләр шагыйре / Г.Рәхим // Мирас. – 1996. - №1-2.

Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. Т.4. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1989. – Б.138–156.

Халит Г. Шагыйрь. Чор. Герой / Г.Халит. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1974.

Яхин А. 10 сыйныфта татар әдәбиятын укыту: Укытучы өчен кулланма / А.Яхин. – Казан: Мәгариф, 1995.

Дата добавления: 2015-08-20