Уйын “Алырмын ҡош,бирмәм ҡош”.

Маҡсат: иғтибарлылыҡты, сослоҡто, етеҙлекте,хәрәкәт әүҙемлеген үҫтереү: ойошҡанлыҡ тәрбиәләй.

Балалар был уйынды яҙ көндәре, ҡаҙҙар бәпкәләрен сығарғас, уларҙы көткән саҡта уйнағандар.

Уйында “ҡаҙ”, уның “бәпкәләре” һәм “төйлөгән” ҡатнаша.Төйлөгән булған бала ерҙе соҡоп ултыра. Ҡаҙ, бәпкәләрен эйәртеп уның эргәһенә килә һәм:

-Төйлөгән, төйлөгән, ни эшләйһең? -тип һорай.

Төйлөгән:

-Бына һинең балаларыңды атып алырға ултырам, -ти.

Ҡаҙ:

-Мин һиңә балаларымды бирмәйем! -ти.

Төйлөгән урынынан тора ла:

-Алам, алам, атар ҡош! -тип, ҡаҙ бәпкәләренә ташлана.

Ҡаҙ:

-Бирмәм, бирмәм битәр ҡош! -тип, бәпкәләрен ҡурсалай башлай. Ә бәпкәләр, ҡаҙ артынан бер-бер артлы тотоношоп: Сип-сип-сип,-тип йөрөйҙәр. Төйлөгәндең ҡулы тейгән бала уйындан сыға бара. Уйын ҡаҙ бәпкәләре тотолоп бөткәнсе дауам итә.

“ Мин балалар ойошмаһын уйын менән байытылырға тейеш тип иҫбат итәм, хәтерҙән сығармағыҙ, беҙ, бөтәһенән элек, уйынға ҙур ихтыяжы булған баланың айырым бер үҫеш осоро тураһында фекер йөрөтәбеҙ. Бала ни тиклем матур уйнаһа, шундай итеп матур эшләйәсәктә». -тип яҙҙы А.С.Макаренко.

Уйында, баланың уйнай белеүе генә етмәй, ул дөрөҫ һәм матур итеп уйын ҡора белергә тейеш. Баланы тәрбиәләүҙә был бик мөһим мәсьәлә.

Донъяны танып белеүҙең һәр өлкәһе халыҡ тормошон һәм тарихын үҙенә төп сығанаҡ итеп ала. Ошонан сығып, балалар уйынын ойоштороу ҙа халҡыбыҙҙың быуаттар буйына йәшәп килгән һәм хәҙер ҙә тәрбиәүи әһәмиәтен юғалтмаған милли уйындарын популярлаштырыуҙан башланып китергә тейеш.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, хәҙерге ваҡытта балалар араһында элек –электән йәшәп килгән халыҡ уйындары онотола бара. Ә халыҡ уйындары беҙҙең иң ҡиммәтле мираҫтарыбыҙҙың береһе бит!

Шуларҙың береһен иҫкә төшөрөп китәйек.

«Һаҡыташ уйыны» (уйынға саҡырыу)

Әҙерлек. Был уйын ҡыҙҙар араһында таралған. Уны икенсе төрлө «Бишташ»тип тә атайҙар. Биш ашыҡ һөйәге йәки турғай йомортҡаһы ҙурлығындай, шымарған биш таш алына. Былуйынды ике кеше лә, ишләшеп тә уйнарға мөмкин. Һанашмаҡ әйтеп йәки шыбаға тотоношоп, сират билдәләнә.Уйын өс бүлектән тора.

Беренсе бүлек. әмәр хан ете улын саҡырып алып Уйынды башлаусы таштарҙы ҡулына ала һәм уларҙы юғары сөйөп,ергә туҙҙыра. Һирпелгән таштарҙың бишенсеһен яңынан һауаға сөйә һәм, ерҙә туҙышып ятҡан береһен ала һалып, һауанан төшөп килгән ташты, ергә төшөрмәй, тотоп ала. Шул хәрәкәттәр менән башҡа таштар ҙа алына.

Икенсе бүлек. Таштарҙы һауаға сөйөп, ҡулдың һырты менән тотоп алырға кәрәк һәм, уларҙы тағы юғары сөйөп, араларынан тәүҙә берәүһен генә тотоп алалар. Артабан шул уҡ хәрәкәттәр менән икеһен, унан өсөһөн, дүртеһен һәм, аҙаҡ килеп, барыһын да ергә төшөрмәй тоталар.

Ҡағиҙәләр. Һауала тотоп алынырға тейешле таш ергә төшһә, уйнаусы уйындан сыға һәм ул таштарҙы сираттағы иптәшенә тапшыра.

Уйындың әһәмиәте. Ҡулдарҙың етеҙ хәрәкәт итеүенә булышлыҡ итә. Балала иғтибарлы булыу, маҡсатҡа ирешергә тырышыу кеүек сифаттар тәрбиәләнә.

Башҡорт халыҡ эпосы, легенда һәм әкиәттәренән күренеүенсә, уйындар, төрлө ярыш- һынауҙар борон –борондан халыҡ тормошонда бик ҙур һәм мөһим урын алып килгән.

Йәшәү өсөн төп сығанаҡ булған хайуандарҙы, йәнлектәрҙе, төрлө ҡоштарҙы аулау,уларҙы эйәләштереү боронғо кешеләр өсөн бик үк еңелдән булмаған. Былар барыһы ла һунарсынан мәргәнлек, етеҙлек, иғтибарлылыҡ, туҙемлек, маҡсатҡа ярашлы ынтылыш талап иткән.

Ололарҙың һөйләүе буйынса,борон,балаларҙы мәргәнлеккә, сослоҡҡа өйрәтеү маҡсатында, аҡһаҡалдар балалар араһында “балдаҡ атыш”, шар, бура, туп һуғыу кеүек махсус ярыштар ойошторор булғандар. Физик һәм әхләҡи яҡтан сыныҡтырыуға ҡоролған бындай уйындар, асылда, һунарсының, малсының, балыҡсының көндәлек хеҙмәте өсөн мотлаҡ күнекмә булып торған. 4-5 йәшкә тиклем малайҙарҙы атайҙары үҙ тәрбиәһенә алған. Улар һыбай йөрөргә,уҡтан атырға, йүгерергә, көрәшергә өйрәткән. Төрлө уйындарҙы ла улар үҙҙәре уйлап тапҡан, әлбиттә. Мәҫәлән, бура һуғыу уйыны. Күпме сослоҡ,мәргәнлекһәм көс кәрәк. Ул-борондан килгән уйын.“Алпамыша “эпосында бындай юлдар бар: «Аҡкүбәктең улы һәләк теремек булып тыуа.Ул ай үҫәһен көн үҫеп, йыл үҫәһен ай үҫеп, бер көнлөк сағында уҡ аяҡ атлап,икенсе көнөндә урамға сығып,балалар менән йүгереп,бура һуғып уйнай башланы, ти». “Заятүләк менән Маянһылыу”эпосында Сәмәр хан ете улын саҡырып алып, былай ти: “Балаларым, һеҙ бер аҙ быуынға ултырҙығыҙ. Инде уҡ атырға, һыбай сабышырға, ҡош сөйөп һунар итергә һөнәрҙәрегеҙҙе күрһәтергә ваҡыт етте”, -тигән.

Тимәк быуын нығына бара –ата һөнәрен өйрәнә бара үҫмер малайҙар. Атҡа менеү, уҡ атышыу, тоҡ кейеп йүгереү, ҡолғаға үрмәләү, алыҫлыҡҡа бейеклеккә һикереү һәм башҡа бик күп уйындар һабантуйҙан һабантуйға ғына уйналмаған, ә көндәлек уйын һаналған.

«Минең атым» (уйынға саҡырыу)

Маҡсат: балаларҙа ойошҡанлыҡ бер-береһе менән эш итә белеү һәләтлелеген тәрбиәләү; етеҙлекте, сослоҡто, хәрәкәт әүҙемлеген үҫтереү.

Уйын барышы. Балалар сафҡа теҙелеп, бер нисә төркөмгә бүленеп,һыҙыҡ артына баҫалар. Уларҙың алдында торған тәрбиәсе йырлай.

Эйәрләп менеп атҡа

Еләм еләҫ ҡырҙарҙан.

Уҡтай атыла бурыл

Елдәр етмәҫ ерҙәрҙән.

Йыр тамамланыуға балалар ат һымаҡ тура сабып баралар. Былар әйләнеп килгәс, икенсе атлылар маршрутҡа сыға.Ҡайһы төркөм тиҙерәк яңылышмай уйнай, шул еңеүсе була.

«Тоҡ кейеп йүгереү» (уйынға саҡырыу)

Маҡсат: һикергәндә ике аяҡҡа дөрөҫ төшөргә, кәүҙә торошо тигеҙлеген һаҡларға өйрәтеү; иғтибарлылыҡты, етеҙлекте, хәрәкәт әүҙемлеген үҫтереү.

Уйын барышы: балалар сафҡа теҙелеп,ике командаға теҙелеп баҫалар.Сигнал буйынса тоҡто кейеп алға күрһәтелгән урынға тиклем һикереп баралар.

«Арҡан тартыш» (уйынға саҡырыу)

Маҡсат: сослоҡто, иғтибарлылыҡты, етеҙлекте, хәрәкәт әүҙемлеген үҫтереү; дуҫлыҡ тойғоһон тәрбиәләү.

Уйын барышы: балалар ике тигеҙ төркөмгә бүленә Һыҙыҡ һыҙыла. Ике төркөм һыҙыҡтың ике яғында тора. Сигнал буйынса һәр төркөмдөң уйнаусылары арҡанды үҙ яғына тарта башлай. Ҡайһы яҡ балалары ҡаршы төркөмдө үҙ яғына һөйрәп сығара, шул яҡ еңеүсе була.

Халыҡ фольклоры быуындан – быуынға күсеп килә, ул үҙенең әһәмиәтен юғалтмай.

Шулай итеп, халыҡ уйындары башҡорт халҡының тормошона һәм шөғөлөнә тығыҙ бәйләнгән, борон –борондан баланы донъя көтөргә әҙерләү сараһы булып хеҙмәт иткән.Башҡорт халыҡ уйындары йөкмәткеләренән сығып, ике ҙур төркөмгә бүленә; lрамалы (сюжетлы йәки башҡарыусанлы) һәм хәрәкәтле(ҡағиҙәле) уйындар. Бынан тыш, балалар уйыны йыл миҙгелдәренә ҡарап та төркөмләнә, сөнки уларҙың ҡайһы берҙәре-ҡыш, икенселәре –яҙ, өсөнсөләре йәй һәм көҙ көндәрендә генә уйнала.

«Йәшерәм яулыҡ»

Маҡсат: баларҙың иғтибарын, етеҙлеген үҫтереү, башҡорт халыҡ уйыны менән таныштырыу.

Уйын барышы: балалар түңәрәк яһап ултыралар, араларынан көтөүсе һайлана.Ул яулыҡ ала.Балалар йырлай:

Йәшерәм-йәшерәм яулығымды

Йәшел ҡайын аҫтына.

Һиҙҙермәйсә һалып китәм

Бер иптәшем артына.

Көтөүсе булған бала түңәрәкте уратып йөрөй һәм бер уңайлы ваҡытта һиҙҙермәй генә яулыҡты бер иптәшенең артына һалып китә. Ә үҙе һаман яулыҡты йәшереп тотҡан һымаҡ йөрөй.

Артында яулыҡ ятҡан бала,көтөүсе түңәрәкте әйләнеп килгәнсе, үҙенең артында яулыҡ ятҡанын һиҙмәй ултырһа, көтөүсе уның янына килеп еткәс, яулыҡты ала ла уға яулыҡ менән һуға. Был бала көтөүсе булып ҡала. Әгәр ҙә түңәрәктәге бала артына яулыҡ һалынғанын һиҙеп ҡалһа. Ул тиҙ генә тороп, көтөүсе артынан йүгерә. Ә көтөүсе яулыҡтан һуғылмаҫ өсөн, түңәрәк буйлап йүгереп, уны баҫтырған иптәшенең урынына ултырырға тырыша. Әгәр ултырып өлгөрмәһә, ул тағы көтөүсе була һәм уйын яңынан башлана.

Дата добавления: 2015-08-20