Выезд 3 Нясвіжа ў пецярбург

Укленчыла я перад светлым князем яго мосцю Радзівілам, гетманам літоўскім, просячы пашпарт і ліст інстанцыяльны [8] ў тую дарогу для мяне да найяснейшай расійскай яе мосці царыцы Анны Іванаўны [9], але князь яго мосць адмовіў мне, кажучы: «Чаго ты паедзеш у такі далёкі і небяспечны край? Вызваляць тваіх знаёмых туркаў? Ці разумна гэта, ці не фамільярна польцы без усялякіх заслуг у расійскага двара ў найяснейшай яе мосці царыцы прасіць за туркаў, непрыяцеляў Масквы? Не дам табе ні пашпарта, ні інстанцыяльнага ліста, бо як на мой ліст яе мосць царыца нічога не ўчыніць, дык гэта мяне зняважыць». Так мне казаў князь Міхал Радзівіл, гетман літоўскі. А я, укленчыўшы перад ім, мовіла яму: «Ваша мосць князю-дабрадзею, хоць ты мне і не дасі пашпарта і ліста, аднак я паеду і маю спадзяванне на Бога майго на найяснейшую манархіню Анну Іванаўну, імператрыцу расійскую, што аддасць яна мне тых туркаў, і я з выгодаю і ў радасці, дасць Пан Бог, вярнуся з Масквы і буду служыць вашай княжацкай мосці». Я развіталася з мужам маім, і з дачкою маёю, і з добрымі прыяцелямі, выспавядалася і ўзяла прычасце ў яго мосці ксяндза Празора, бенедыктына, прыдворнага капелана самой яе мосці княгіні-дабрадзейкі, і выехала з горада Карэлічы ў тую дарогу.

На другі начлег спынілася я пад Наваградкам у карчме, у маёнтку вяльможнага яго мосці пана Лопата [10], бабруйскага старасты, а ў той час наваградскага пісара, які цяжка хварэў на галаву і зубы. Даведаўшыся, што я лекарка, вяльможны яго мосць пан Лопат прыслаў па мяне, каб прыехала з каляскаю і сваімі людзьмі, гэта значыць з Бенядыктам Скалубовічам, пачцівым і годным шляхціцам 3 Літвы, а другі чалавек да коней Юзаф Бяліцкі. I вось толькі я ў двор вяльможнага яго мосці пана Лопата прыехала і лекі ад зубоў дала, як праз дзве гадзіны прыязджаюць госці, двое годных маскалёў, родных братоў Лівенаў. Адзін генерал, a малодшы – палкоўнік. Была там таксама і светлая княгіня яе мосць Радзівілава [11], наваградская ваяводзіха. Дапамаглі вяльможнаму яго мосці пану Лопату мае лекі, таму прасілі гэтыя паны за мной, каб мне гэты вяльможны яго мосць генерал Лівен даў пашпарт у Пецярбург, што гэты генерал з вялікаю ахвотаю ўчыніў. Даў мне пашпарт і рэкамендацыі да многіх паноў і генералаў лістоўна, а вяльможны яго мосць Лопат шчодра забяспечыў мяне на дарогу, і я шчасліва выехала ў Вільню.

У Вільні я спынілася ў езуіцкай карчме і хутка пазнаёмілася з годнымі панамі, і дамамі, і з манашкамі; было гэта ў час Трыбунала, і я забавілася тут тыдні.

Тым часам светлы князь Міхал Радзівіл, гетман літоўскі, з дабрадзейства свайго і літасці нада мною прыслаў мне вельмі хвалебны і карысны ай іпзіаг інструмент, ці пашпарт, які я і цяпер маю пры сабе, і ён засведчвае маю асобу. Пазнаёмілася я і з яснавяльможнай яе мосцю паняю Дунінай [12], народжанай княжною Трубяцкою, маскоўкаю; гэтая пані мела бацькоў у Пецярбургу, бацьку і маці, а таксама дзядзькоў, родную цётку, таксама княгіню Трубяцкую, што была замужам за царэвічам [13], які быў у ганаровым почту нашага найяснейшага яго мосці караля [14] ў час яго каранацыі. А гэтая княгіня Трубяцкая, якая была за літоўскім сенатарам, яснавяльможная яе мосць пані Дуніна, дала мне лісты бацькам сваім і да годнай сваёй фаміліі і вельмі добра мяне ў лістах сваіх рэкамендавала.

Я шчасліва выехала з Вільні, выдаткаваўшы некалькі дзясяткаў чырвоных злотых, і ехала праз Жмудзь праз Біржы [15] ў Рыгу. У Біржах заехала ў карчму, а там удава-гаспадыня, немка, здзіўлялася маёй адвазе, што маладая белагаловая толькі з двума людзьмі адважылася ехаць у такую далёкую дарогу. А горад гэты памежны, тут розныя рабаўнікі збіраюцца, бо Біржы – Польшча, маёмасць светлых Радзівілаў, а Рыга – ужо Масковія, і вось тут заўсёды ліхадзеі знаходзяцца, уласна, як і каля Кіева, і каля Белай Царквы [16], бо я і там усё добра ведаю. I вось як я ад тутэйшых людзей пачула пра небяспеку, дык прасіла іх, каб пра гэта нічога перад людзьмі маімі не ўспаміналі, і гэта таму, каб яны са страху ад мяне не ўцяклі. Напасвіўшы коней, я загадала запрагаць, а гаспадыня таго дому з сынам сваім селі са мною побач у маю каляску, бо меліся ісці да зяцёў сваіх, і паехалі мы на вальны гасцінец. Яны добра растлумачылі мне дарогу: «Тут да вёскі дзве мілі. Едзьце ж гэтым вальным гасцінцам, не патураючы коням, каб да вечара даехалі. Не бярыцеся ні ўправа, ні ўлева».

Я развіталася са сваёю гаспадыняю і загадала дзеля Бога ехаць, аднак не ведаю, якім чынам збіліся мы з вальнага гасцінца на малую дарогу, а тым часам вечар надыходзіць. Ах, вельмі мяне гэта засмуціла. Тут чую гоман вялікі ад мітусні, і іншага выйсця няма, як спыніцца ціха на месцы, аднак двое вершнікаў да нас едуць і шмат людзей пешшу з косамі і каламі, наракаючы, на нас ідуць. Як падышлі да нас, кажуць: «Адкуль такая смеласць, адна белагаловая з двума людзьмі наважылася па гэтых небяспечных дарогах ездзіць?» Адзін вершнік кажа: «Я гаспадар гэтай вёскі, а гэтыя людзі — мае падданыя, на лямант купцовых людзей на вялікім гасцінцы мы ўзрушыліся і ездзілі на дапамогу і вось тых купцоў вызвалілі ад ліхадзеяў, аднак адзін з тых купцоў забіты, а ліхадзеяў было 24, мы чатырох звязалі, а астатнія ўцяклі». I яшчэ распавёў мне гэты шляхціц, што колькі дзён назад адна годная шляхцянка ехала з пяццю людзьмі па гэтай дарозе, і вось яе з людзьмі забілі ліхадзеі, толькі адзін лёкай уцёк. А гэтую забітую шляхцянку пахавалі ў Біржах.

I пытаўся ён у мяне, адкуль я еду гэтай дарогаю. Адказваю: «3 Біржаў». Мовіць мне той шляхціц: «Колькі жыву, гэтай дарогаю толькі сена альбо снапы возяць». Кажу, што заблудзілася. «Ах, – мовіць, – дзякуй Пану Богу, што васпані заблудзіла, бо каб ехала вальным гасцінцам, дык пэўна б тым ліхадзеям у рукі трапіла». А простыя людзі казалі: «Нават калі б біты талер правадніку дала, не змог бы ён лепш правесці сцежкамі да нашае вёскі, як яна і адна вальным гасцінцам прыехала».

Гэты пан шляхціц аказаўся нягжэчным, не ўзяў нас у двор, толькі загадаў у вёску да карчмы паказаць нам дарогу ў змроку, а там габрай неахайны. Надзвычай я знудзілася, спыніўшыся на колькі дзён, бо небяспечна было адной ехаць праз лес і гэтай дарогаю ў Рыгу. I тут воля Божая ўчыніла, што нейкі шляхціц, яго мосць пан Пшэмскі, з-пад Вільні ехаў конна з двума людзьмі, са зброяю ў руках, і меў 14 вазоў, ці падвод, запрэжаных чацверыкамі, ільну, які вёз у Рыгу на карабель, а карабель гэты, ці віціна, стаяў на рэчцы Дзвіна. Дык я таго шляхціца моцна прасіла, каб мяне ў кампанію з сабою ўзяў у Рыгу, што ён з ахвотаю паабяцаў, пачакаў, пакуль мы сабраліся, узяў мой экіпаж, ці каляску, у сярэдзіну сваіх вазоў і так вось шчасліва давёз мяне.

ДА РЫГІ

Вельмі спадабаўся мне гэты пышны горад, і я адразу ж вырашыла пажыць у Рызе колькі тыдняў, каб пазнаёміцца з гэтым прыгожым горадам і яго людзьмі. Заехала ў адну аўстэрыю, дзе гаспадыняю была полька, яе мосць пані Фравіцкая, і жыло там у яе шмат годных польскіх паноў; яго мосць пан Міхал Кроер, яго мосць пан Пшэмскі і шмат іншай шляхты. Кожны з нас меў асобны пакой, вялікія выгоды ў ежы, у пітве, у абслугоўванні, нават музыкаў, і былі мы ў бяспецы. Я пазнаёмілася з годнымі купцамі, а менавіта з яго мосцю панам Бекерам, а таксама з вяльможным яго мосцю панам генералам Бісмаркам [17] і з яе мосцю ягонай, і лячыла таксама людзей рознага стану, і мела сякую-такую карысць, адным словам, з гатовага нічога не страціла і прасіла вяльможнага яго мосць пана генерала Бісмарка дазволіць агледзець туркаў, якія былі тут у рускай фартэцыі ў няволі. I вось мне яго мосць пан Бісмарк з ахвотаю дазволіў пайсці ў кашары, дзе знаходзіліся турэцкія нявольнікі. Дык я з тымі туркамі размаўляла, пытаючыся ў іх па-турэцку пра маіх рушчуцкіх туркаў, і атрымала добрыя і добрасумленныя весткі, дзе і ў якой маскоўскай фартэцыі засталіся, і хто памёр, і хто жывы.

Пазнаёмілася я ў Рызе з адным афіцэрам, харунжым, які зваўся Бурман, быў ён чалавек годны, добры і выдатнай адукацыі кавалер. Ён меў у Рызе адну даму, роўную сабе, удаву, якая жыла ў дастатку і ўсялякія цноты і дасканалыя чалавечыя якасці мела. Гэты яго мосць пан Бурман хацеў мець гэтую даму за сяброўку жыцця, і гэтая дама моцна хацела быць жонкаю таго ж яго мосці пана Бурмана, бо адно аднаму ўзаемна лепшае зычылі, толькі што перашкаджала адна пэўная рэч, а менавіта гэты яго мосць пан Бурман меў бацьку маёра. Гэты ж маёр, штабс-афіцэр, быў вялікай дасведчанасці, знаўся на хірамантыі, гэта значыць, як у каго руку ўбачыць, дык адгадваў, што таму чалавеку было і будзе. I вось калі ў яго нарадзіўся сын, яго мосць пан Юзаф Бурман, дык бацька прарочыў яму, што на 20-м годзе свайго жыцця, і на 25-м годзе, і на 35-м годзе мусіць ганебнаю смерцю памерці. Так сталася, што на 20-м годзе свайго жыцця ўпаў ён у Няву [18] з канём, плывучы на пароме, і толькі адна нага ў стрэмені засталася, але як конь выплыў на бераг і тая выслізнула са стрэмені, і яго вадзяная плынь гадзін сем несла. На шчасце, схапіўся за вялікае дрэва, якое плыло, выхапленае імкліваю плынню, і так з дапамогаю Пана Бога прыплыў да берага.

Другая прыгода яго мосці пана Бурмана была на 25-м годзе ягонага жыцця, калі служыў у польскім войску, як ён казаў, пад булавою яснавяльможнага яго мосці пана гетмана Юзафа Патоцкага [19], гетмана вялікага кароннага, у якім рэгіменце і ў якой кампаніі, па праўдзе кажучы, я забылася, але яго мосць пан Бурман з нейкае прычыны адчуў агіду да службы ў Польшчы, дык дэзерціраваў, а калі ягамосця злавілі з трыма дэзерцірамі, якіх ён намаўляў да ўцёкаў, дык быў засуджаны да смяротнага пакарання, але напярэдадні сваёй смерці неяк удала з-пад варты зноў з двума жаўнерамі ўцёк і паспяхова вярнуўся ў Рыгу, на сваю бацькаўшчыну, і тут у Рызе ў гарнізоне даслужыўся чыну харунжага.

Гэтая дама ягоная, баючыся трэцяга параксізму, які на яго прыйдзе на трыццаць пятым годзе ягонага жыцця, а ў той час быў 35-ы год, хацела пачакаць, каб дажыў 36-га года, абы прайшла злая хвіліна прароцтваў ягонага бацькі.

А як той яго мосць пан Бурман навучыўся па-польску, будучы ў Польшчы, дык быў рады з палякамі весці знаёмства, і я з гэтае прычыны часта яго бачыла і добра пасябравала з гэтым кавалерам, які нe раз вадзіў мяне да свае дамы ў ейны дом.

Аднойчы пайшла жалобная пагалоска, што яго мосць пан Бурман арыштаваны, бо забіў на смерць капітана са сваёй кампаніі. Прычына гэтага забойства была наступная: той нябожчык вельмі кепска гаварыў пра даму яго мосці пана Бурмана, а яго мосць пан Бурман яе абараняў і казаў: «Гэта ніколі праўдаю быць не можа. Я гэтую даму так даўно, так шчыра кахаю і шаную, і яна мяне таксама: яна прыстойная і дабрачынная, што мне і слова непаважнага не дае сказаць, толькі кажа чакаць часу і волі Пана Бога, а як бы яна з чужымі, не дай Божа, такое дазволіла?»

Капітан адказвае смела: «Мне не патрэбны сведкі: я сам актор тае дзеі». Мовіць яго мосць пан Бурман: «Іду на сто чырвоных злотых у заклад, што гэта няпраўда. I хоць я ніколі не меў такога шчасця з жонкаю вяльможнага яго мосці пана дабрадзея мець блізкія адносіны, але калі сёння першы раз пайду, то здолею выклікаць да сябе гарачыя пачуцці яе мосці дабрадзейкі, праз тры гадзіны прашу прыйсці і ўпэўніцца, што кажу праўду».

Так і сталася. Яго мосць пан Бурман з дазволу яго мосці пана капітана пайшоў у ягоны дом і пачаў яе мосці капітанісе прадбачліва і падрабязна распавядаць, што ейны муж на людзях казаў, што кахаецца з той-та і той-та ўдавою, а ці ж не шкода вяльможнай яе мосці пані дабрадзейцы маладосці, бо яго мосць пан капітан кавалер у гадах, а так распусна жыве.

Абзываецца яе мосць пані капітаніха: «Ах, я веру гэтаму. Мой муж такі няўдзячны чалавек, нягоднага жыцця, што аніводная кухарка, аніводная нянька без ганьбы і абразы Божае з дому майго не выйшла, а няхай яго Пан Бог пакарае, каб раптоўнаю смерцю памёр, а мяне Бог аслабаніў ад гэтага кепскага чалавека!»

Яго мосць пан Бурман мовіць: «Такому мужу на злосць трэба vice versa [20] злосцю адплачваць». I так і гэтак словамі ядвабнымі злавіў яе мосць пані капітаніху, абедаў там, піў віно, узяў з чыстага золата табакерку і сеў з ёю на ложку. У гэты час прыходзіць яго мосць пан капітан, узрушана пачынае лаяць сваю жонку. Яна яго ў пяць разоў больш дакарала, што хваліўся на людзях, што мае блізкія адносіны з той дамаю.

Пан капітан адмаўляўся, а яго мосць пан Бурман і іншыя, што разам з панам капітанам прыйшлі, сцвярджалі, што праўда, што так ён казаў. Яго мосць пана капітана тут лепш бы халера ўзяла, выхапіў ён шпагу і тройчы ледзь не закалоў на смерць яго мосць пана харунжага, жыццё якому, аднак, Пан Бог выратаваў. А яго мосць пан харунжы, забыўшыся пра бяду, схапіў шпагу і з першага разу забіў капітана на месцы. Прысутныя не мелі моцы затрымаць яго, і ён пайшоў да свае дамы і распавёў ёй усю гэтую гісторыю і сказаў: «Ведай добра, мая пані, што я за твой гонар рад жыццём рызыкнуць». У гэты час прыйшла варта і арыштавала яго мосць пана Бурмана; дык усе палякі, што тут жылі, шкадавалі яго і хадзілі адведваць; а я была ягонаю прыяцелькай, дык і я наведала ягамосця ў вязніцы, бо ўжо выязджала ў Пецярбург і зычыла хуткага вызвалення. Але ягамосць на гэта не спадзяваўся, бо той капітан быў лютэранін, а яго мосць пан генерал таксама лютэранін, і ўсе штабс-афіцэры мелі да яго даўнія крыўды, і пры гэтым яго мосць пан Бурман быў католік; я яму абяцала, калі б воля Пана Бога была такою і мела шчасце гаварыць з найяснейшаю яе мосцю імператрыцаю і просьба мая каб месца мела, дык яму пад прысягаю абяцала прасіць за яго і даказаць невіноўнасць яго мосці пана Бурмана ў справе смерці пана капітана.

Дата добавления: 2015-10-24