Көміртегі

Табиғаттта көміртек бірнеше түрде кездеседі:

- мантияда, юрада, атмосфера мен гидросферада метан немесе басқа көмірсутектер түрінде қайта қалыпқа келген түрінде;

- юра мен мантияда графит, алмас және карбид түрінде бейтарап түрінде;

- мантия силикатында, юрада, атмосфера мен гидросферада көмірқышқыл газ, карбонаттар немесе қоспалар түрінде қышқыл күйінде.

Атмосферада көміртек көмір қышқыл газ (СО₂), улы газ (СО), метан (СН₄) немесе басқа да көмірсутектердің құрамында кездеседі. Қазіргі уақытта СО₂ мөлшері – 0,04 % (индустриалды кезеңмен салыстырғанда 31 %-ға көбейген), метан – 1,7 ppm (149 %-ға өскен), оның мөлшері СО₂-мен салыстырғанда екі есе аз; СО мөлшері – 0,1 ppm. Метан және көмірқышқыл газ тұманды эффект туғызады, ал улы газ ондай әсер етпейді.

Атмосфералық газдар үшін атмосферадағы газдардың өмір сүру уақыты анықтамасы қолданылады, бұл атмосферадағы газдардың мөлшеріне дәл сондай мөлшерде газ қосылатын уақыт. Метанның өмір сүру уақыты 10-14 жылға бағаланады, ал көмірқышқыл газдікі-3-5 жыл.

Метан атмосфераға өсімдік қалдықтарының аэробты ыдырауы кезінде қосылады. Метанның атмосфераға қосылатын негізгі көзіне батпақтар мен трофикалық ормандар жатады.

Қазіргі кезде атмосферада оттегі көп, сондықтан метан онда жылдам қышқылданады. Осылайша қазіргі уақытта СО₂ айналымы басымдық танытуда. Атмосфераның көмір қышқыл газы гидросфераның жоғары қабаты үшін көміртек көзі болып табылады.

Мұхиттар көміртегінің негізгі резервуары болып табылады. Олардың жалпы мөлшері атмосферадағы мөлшерімен салыстырғанда 100 есе көп. Мұхит жоғарғы қабаты арқылы атмосферамен көмір қышқыл газды айырбастай алады және Жердің шөгінді жыныстарымен карбонаттардың шөгуі және еруі арқылы көмір қышқыл газды айырбастай алады. Мұхитта еріген көміртек негізгі 3 түрде кездеседі:

-органикалық емес көміртек;

- еріген СО₂;

- мұхиттардағы организмдерде кездесетін органикалық көміртек.

Жер қойнауындағы көміртек мөлшері – 0,27 %. Адамзаттың индустриялық кезеңі басталғаннан бері бұл резервуардан көміртекті пайдалан бастады және олардың атмосфераға шығуына мүмкіндік берді.Академик Вернадский бұл процесті эрозия немесе вулканға ұқсас қуатты геологиялық процеске теңеген.

Кесте 3- Әртүрлі геологиялық резервуарлардағы көміртектердің салыстырмалы мөлшері (1750-ға дейін).

Индустриялық кезеңге дейінгі әртүрлі геологиялық резервуарлардағы көміртектердің салыстырмалы мөлшері (1750-ға дейін).
Резервуар	Көміртектер мөлшері С
Атмосфера
Мұхит	(3,71—3,9)×10^4
Су беті, органикалық емес көміртек	700—900
Терең сулар, органикалық емес көміртек	35 600—38 000
Мұхиттардың барлық биологиялық көміртектері	685—700
Тұщы су биотасы	1—3
құрлық биотасы және топырақ	2000—2300
өсімдіктер	500—600
Топырақ	1500—1700
Мұхит суымен көміртекпен айырбастауға бейім теңіз шөгінділері
Органикалық емес, бастысы карбонаттты шөгінділер
Органикалық шөгінділер
Жер қойнауы	(7,78—9,0)×10^7
Шөгінді карбонаттар	6,53×10^7
Органикалық көміртек	1,25×10^7
Мантияда	3,24×10^8
Ресурстар және қазба жанар-жағар май резервуарлары	(7,78—9,0)×10^7
Мұнайда	636—842
Табиғи газда	483—564
Көмірде	(3,10—4,27)×10^3

Көміртек циклын талдауды әртүрлі жер қойнауындағы резервуарларда жинақталған көміртектер мөлшерін бағалаудан бастаған жөн. Сондықтанда пайдалы қазбалар өнімдерін жандыру арқылу атмосфераға көп мөлшерде лақтырылыстар басталған индустриялық кезең басталғанға дейінгі кезеңді, яғни 1850 жылғы жүйені қарастырамыз. Атмосферада мұхит пен жер қойнауына қарағанда көміртектің мөлшері аз, алайда атмосфераның көмір қышқыл газы өте әрекетті, ол жер биосферасы үшін құрылыс материалы болып табылады.

Дата добавления: 2015-10-24