Карціна трэцяя

Пакоі ў кватэры Ю з э ф ы Я н е в і ч. Куток прыхожай, у якой сядзіць Ч о р т а ў Б а ц ь к а, і гасціная. У гасцінай Кастусь, Караліна, Арсень, Пасланец Белага жонду. Гаспадыня кватэры сядзіць у крэсле, такая ўладная, што здаецца – пад ёю не крэсла, а трон. Кульмінацыя спрэчкі.

К а с т у с ь. Мы з вамі не будзем, панове белыя. Не!

Пасланец. Як хочаце. Але варшаўскі Белы жонд забараняе вам рабіць стаўку на хамаў...

А р с е н ь. Вашай забаронай мы...

Я н е в і ч. Арсень, ты што, дзетухна, у карчме?

А р с е н ь. Прабачце, цётка Юзэфа... Але яны – лішнія. Стаўленікі іхнія кінулі нас, а яны цяпер “забараняюць”.

Я н е в і ч. А яны, дзетухна, не кінулі. Яны проста ў разгар бунту ўспомнілі, што ў Парыжы не бывалі. Дай, думаюць, з’ездзім.

Пасланец. Ваш мужык – хам, здраднік. Яго радзіма там, дзе ён кучу гною растрасе. Пляваць ён на астатняе хацеў.

К а с т у с ь. Гэта стагоддзі вашага панавання зрабілі яго такім.

Я н е в і ч. Адсталыя, любчык, людзі. Немудрагелістыя, як барана. Пытаюся я нядаўна ў вясковага хлопчыка, чым яны пысы выціраюць, як памыюцца. А ён мне: “Татка рукавом, мамка – падалом, а я – сам сохну”. Вось і растлумач ім, што ўсе яны цяпер вольныя, як старапольская шляхта.

К а с т у с ь. Але ён устае, мужык радзімы. I калі вы не будзеце з ім – ён вас выкіне.

Пасланец. Такое паўстанне нам непатрэбна. Мужык лезе ў яго бруднымі лапамі, а не лезе, дык прадае.

Я н е в і ч. Дзіўна. Тысячу год камандавалі – і не абрыдла ім!

Пасланец. Дваране ўмеюць ваяваць.

Чортаў Бацька (голасна). Яшчэ б, усе продкі разбойнічалі.

Пасланец. Яны ваююць лепш за мужыкоў.

К а с т у с ь. Правільна. Сядзяць у лесе чалавек сорак. Хваляцца: “Я, бывала, як налячу на сотню казакоў з шабляй, дык усё палавінкі-палавінкі-палавінкі”. Аж тут прыбягае вартавы: “Панове, казакі!” – “Колькі?” – “Пяць”.– “Уцякай-ма!”

Пасланец. Дваране! Чуеце, што ён кажа, гэты пёс? Героі, пакутнікі, чуеце? Дзе ваша мужная безнадзейнасць?!

Я н е в і ч. Прыгожа як! Маткам іхнім радасць якая!

А р с е н ь. Досыць істэрык.

Пасланец (амаль суха). Мы не дазволім вам ставіць вашы беларускія інтарэсы вышэй інтарэсаў вялікай Польшчы: да Смаленска і Кіева... Толькі з намі – іначай мы вам...

Чортаў Бацька. З кулька ў дзяружку.

Пасланец. I не смейце нават заікацца аб нейкай аўтаноміі.

К а с т у с ь. Мы не заікаемся. Мы крычым аб правах і можам нават ударыць за іх. Бо адбуджаецца свабодны народ.

Пасланец. Замест радзімы – трыумфуючы хам.

Кастусь. У нас свая радзіма.

Пасланец. Замест легенды – валока зямлі, замест рыцара – беларускі смерд, замест залатога сцяга нашага – ануча.

К а с т у с ь. Гэта што, вельмі жахліва?

П а с л а н е ц. Нездарма, відаць, адзін з бясконцых вашых псеўданімаў – Хамовіч.

I тут раптам устае Караліна.

Караліна (ціха). А які псеўданім прыдумаць вам? Бізуновіч? Цемрашал? Посцілка-Здрадовіч?.. Не смейце нават глядзець на гэтых людзей, бо за іх любіш зямлю. А зямлю любіш за тое, што яны ёсць на ёй...

Яневіч глядзіць на яе.

Пасланец. Ах, якія крылатыя!

Караліна. І ў вас крылы. Толькі вы імі савіху ў цёплым гняздзе прыкрываеце. А ім яны – для палёту. Яны – суровыя. Што ім пяшчота і ўсмешкі, калі яны ўсё аддалі другой?

А р с е н ь. I досыць жартаў! Малахоўскі меў рацыю. Няхай такія, як вы, хрыпяць на шыбеніцы перад ранейшымі сваімі неграмі.

Я н е в і ч (устае, ціха). Вы тут крычалі аб Польшчы. Я – полька. I я ганаруся гэтым. (На Кастуся.) А ён тутэйшы. (На Караліну.) I яна. I яны, разам з палякам Серакоўскім, бліжэй мне, чым вы. (Цяпер яна велічная, амаль страшная.) Польшча павінна быць вялікай. Але яна такой не будзе, пакуль вы не зразумееце, што яны не смерды, не рабы, а сябры, суседзі, якія маюць права на шчасце. Не зразумееце – будуць вас нішчыць, як нішчылі сто разоў. Не захочаце зразумець... Пархвен!

Чортаў Бацька (з’яўляючыся). Га!

Я н е в і ч. Не захочаце зразумець – загадаю Бабаеду выкінуць вас у акно. Ідзі, Пархвен... Ён не будзе.

Пасланец (цішэй). Вас будуць біць.

К а с т у с ь. Пакуль – мы б’ём.

У прыхожай званок. Чортаў Бацька прапускае дваіх людзей, захутаных у плашчы.

Чортаў Бацька. Каго любіш?

Марцявічус. Люблю Беларусь.

Чортаў Бацька. То ўзаемна. Што перадаць?

Марцявічус шэпча яму нешта на вуха. Чортаў Бацька ідзе ў гасціную.

Чортаў Бацька. Пані Яневіч... Кастусь... Там нейкі Парафіяновіч.

Пасланец. Хто?

А р с е н ь (ціха). Вітаўт Парафіяновіч.

Чортаў Бацька. Ізім яшчэ чалавек. Амаль за рукаў яго цягне... Кажуць, “надзвычайныя” весткі.

Я н е в і ч. Вядзі.

Чортаў Бацька выходзіць у прыхожую.

Чортаў Бацька (Вітаўту). Здымі плашч.

В і т а ў т. Ты мне не загадвай – здымаць ці не здымаць.

Марцявічус (глуха з-пад капюшона). Пакінь яго. Там, відаць, паненкі, а ён ведае, што ў плашчы ён больш эфектны... Крылаты серафім...

В і т а ў т. Памаўчаў бы. (Глядзіць на Чортавага Бацьку.) Мужык. Людзьмі аскудзелі, ці што?

Чортаў Бацька. Ты, здаецца, казаў, што Беларусь любіш?

В і т а ў т. Ну...

Чортаў Бацька (амаль сурова). То і я... паныч... яе люблю.. Давеку.

Заводзіць абодвух у пакой.

К а с т у с ь. Вітаўт, ты? Здорава як!

В і т а ў т. Вечар добры, Кастусь... Да ручак, пані Яневіч... Шчасліва, Арсень... Добрага сонца... дзяўчынка...

Паўза.

К а с т у с ь. Вітаўт, што здарылася?.. Адказвай...

В і т а ў т. Даношу аб разгроме. Паўстання на Магілёўшчыне больш не існуе.

Караліна. Што?.. Як?..

В і т а ў т. Не ведаю. Пярэдняму краю цяжка...

Караліна. Цяпер паўсюль пярэдні край.

Кастусь. А дзе атрады Раўбіча, Грынкевіча, Загорскага?

В і т а ў т. Бадзяюцца недзе, але арміі няма.

Паўза.

Вы, спадзяюся, не сумняваецеся ў маёй смеласці?

А р с е н ь. Хлапецтва! Пры чым твая смеласць?.. Разгро-ом.

Пасланец. Нясцерпна. Але што я вам казаў?

А р с е н ь. Знойдзеш сілу хвіліну памаўчаць?

Пасланец. Непрыемна? Закруціліся?

I тут нечакана аддзяляецца ад сцяны Марцявічус.

Марцявічус. Хлюсты паўстаннем кіруюць. Белая сволач. Вы ад іх чаго, перамог хацелі?

Караліна (амаль з жахам, бо чалавек – страшны). Хто гэта?

Марцявічус. Я Бронюс Марцявічус, жмудзін. Сын... аднаго чалавека з горада Сухадола... Люблю Беларусь!

К а с т у с ь. Люблю Жмудзь!

Марцявічус. Я прыйшоў з ім, каб паслухаць, як ён раскажа аб усім.

К а с т у с ь. Кажы, Вітаўт.

В і т а ў т. Мы гналі іх тры тыдні. I вось, калі мы ўсёй сілай ішлі з Сухадола на Гадарочы... Тысяча дваран... Дзве тысячы мужыкоў... На ўз’яднанне з атрадамі Загорскага і Грынкевіча – гэта яшчэ чатыры тысячы...

К а с т у с ь. Ведаем...

В і т а ў т. Нас спыніла войска...

Марцявічус. Мы гэтаму войску маглі б духам вязы скруціць.

В і т а ў т. Я не спадзяваўся на мужыкоў. Як часта яны кідалі косы.

Пасланец. Я казаў.

Марцявічус. Ні пікні... Супраць гарматы – кінеш.

В і т а ў т. I тут нас прыціснулі да Дняпра. Пачалося знішчэнне... Гэта было страшна! Людзі з кручы падалі... Коні... Гігаталі так жахліва, як людзі. Мяшанка... Агонь...

Марцявічус. Ты скажы, чаму так атрымалася...

В і т а ў т. Не папракай! Я сабраў кучку людзей. Мы па іх ударылі, прарваліся! Я не апошні, я першы з пісталетам ішоў... На конных!

Марцявічус (горка). Што мне ў тваёй мужнасці? Ты пагубіў людзей. А мужнасць – твая асабістая справа... Шчанюк ты... Шляхта, вось хто...

В і т а ў т. Я табе зараз язык твой заб’ю ў тваю паганую глотку разам з зубамі.

Марцявічус. Ану!!!

К а с т у с ь. Ціха! Кажы далей, Вітаўт.

В і т а ў т. Мы беглі. Падалі людзі. Ад’ютанты ўвесь час, на хаду, зараджалі, падавалі мне пісталеты... Я смерці прасіў... А падалі яны. Пяць ад’ютантаў...

3 грудзей Кастуся вырваўся цяжкі, страшны ўздых.

Марцявічус. Ён сказаў... Цяпер я. Пра тое ж... Адзін... чалавек з Сухадола (голас жмудзіна сарваўся) благаславіў на паўстанне мужыкоў. Тыя прыйшлі вось да яго. I ён... ён не даў ім зброі. Мужыкі ўсё ж пайшлі, з віламі, без зброі. А ён іхнюю зброю – шляхцюкам Хаданскага.

Пасланец. Правільна, сынок.

Марцявічус. I тыя памірыліся з палкоўнікам, што вёў салдат. У баі пад Доўгай Кручай – кінулі нас, адышлі... Мужыкі біліся тым, што пад руку трапіла. Цяпер яны ляжаць на дне Дняпра.

К а с т у с ь. Гэта так?

Марцявічус (за Вітаўта, глуха). Так. Што мне ў яго мужнасці, калі ён сам аддаў край ворагу? Вешалі на ўсіх варотах.

К а с т у с ь. Гэта праўда, Вітаўт?

В і т а ў т. Так. Яны неабвучаныя.

А р с е н ь. А людзі Хаданскага абвучаныя... Чаму? Здрадзе?

В і т а ў т. Я не мог ім верыць. Мужыкі дапамагалі карнікам знішчаць батальёны Серакоўскага пад Дынабургам.

Марцявічус. Мужыкі дапамагалі Каліноўскаму знішчыць карнікаў пад Бахарэвічамі.

В і т а ў т. Мужыкі – здраднікі.

Марцявічус. Мужыкі – героі.

Я н е в і ч. Гэй, пане пасланец, ану глянь на мяне...

Паўза.

К а с т у с ь. Не верыў народу...

Караліна. Сябры... браты... таварышы...

К а с т у с ь. Гэта страшна. Але яшчэ страшней, што не верыў... Будзеш плаціць, Вітаўт... Жыццём...

В і т а ў т. Я гатовы.

К а с т у с ь. Не нам... Бацькаўшчыне... (Да пасланца.) Так. Вось вам і канец нашай спрэчкі. Перадайце Беламу жонду, што мы забараняем ім нават нос торкаць у справы паўстання. А торкнуць – будзем расстрэльваць... як здраднікаў.

Паўза.

Пасланец. Я маўчу. Але вы забіваеце веліч нашу. Горка заплача над гэтым радзіма.

К а с т у с ь. Добра... Ведаючы вашу схільнасць да няправільнага вырашэння практычных пытанняў, я прапаную вам прыемную прагулку... Пархвен!

Чортаў Бацька. Га!

К а с т у с ь. Калі ласка, Пархвен, вось тут пан хоча прагуляцца.То ты ж месяц у горадзе. Ведаеш яго... Будзь другам, пакажы пану Ніжні замак, дзе Беларусь з Літвою магнатам прадалі... Пакажы месца, дзе па віне магнатаў у мінулае паўстанне суайчынніка ягонага, святога паляка Канарскага, расстралялі...

Пасланец. Хама мне ў гіды?

Кастусь. А калі не хоча, то пакажы яму, Пархвен, недалёкае месца... Наш задні двор. Дзе выграбныя ямы.

Чортаў Бацька. З асаблівым задавальненнем.

Пасланец. Што ж... Пашкадуеце... (Пайшоў.)

К а с т у с ь. Духам не трэба падаць, браты... Не трэба. Мы жывыя. I пакуль мы жывыя – агонь не згасне.

Марцявічус. Гэта не ўсё. У мяне просьба, Кастусь.

К а с т у с ь. Чаго просіш?

Марцявічус. Права на стрэл.

Кастусь. У каго?

Марцявічус. Я прыехаў за гэтым чалавекам з Магілёўшчыны. Гэта той, хто задушыў там паўстанне. Цяпер ён будзе правай рукой Мураўёва тут, у Вільні. Але няхай ён не думае, што мінулае забудуць.

Кастусь. У чым абвінавачваеш?

Марцявічус. Абвінавачваю ў здзеках, катаваннях, расстрэлах. Абвінавачваю ў сотнях шыбеніц.

К а с т у с ь. Ты нешта скрываеш, брат.

Марцявічус. Той... чалавек з Сухадола, які благаславіў мужыкоў на паўстанне, быў ксёндз Малявічус... Галава карнікаў павесіў яго.

Караліна. Ты раней казаў, што ты... сын аднаго чалавека з Сухадола... брат.

Я н е в і ч. Караліна... Як можна?! Ксёндз...

Караліна. Што ж з таго? (Яна ласкава дакранаецца да скроні Марцявічуса.) Хіба перад сапраўдным пачуццём бываюць перашкоды? Ды яшчэ і такія дурныя... нявартыя.

Марцявічус (на яго страшна глядзець). Дзякуй, сястрычка... Добрая мая... (Нячутна прыклаў вусны да яе рукі.) Праўда. Я тое, што людзі завуць “байструком”. Ксёндз Малявічус – мой бацька.

Я н е в і ч. Ну і дзякуй богу. Падумаеш, бяда вялікая!

Марцявічус. “У бога быў сын, а чаму мне нельга?” – казаў бацька. Ён любіў мяне. I вось ён вісіць.

К а с т у с ь. Хто гэты чалавек?

Марцявічус. Палкоўнік Цаплін...

К а с т у с ь. Ах, бестыя!

Паўза.

(Караліне ціха). Памятаеш?

Караліна (вельмі ціха). Памятаю.

Паўза.

К а с т у с ь. Чаго патрабуеш?

Марцявічус. Жыцця Цапліна... Прашу помсты.

К а с т у с ь. Права на суд маеш не ты адзін.

Паўза.

I таму мы заўтра будзем сачыць за ім. I мы выкрадзем яго на вуліцы ці яшчэ дзе. I павязём у адно месца, дзе ён таксама нарабіў гора. I будзем там судзіць яго мужыцкім судом. I за ксяндза Малявічуса таксама.

А р с е н ь. Ты атрымаеш сваё... друг.

Кастусь. А я табе дапамагу... Бывайце, сябры, да заўтра.

Усе выходзяць.

А р с е н ь. Ай-я-яй. Які ж вы дрэнны патрыёт, пані Юзэфа. Як жа вы абыдзецеся без Кіева?

Я н е в і ч. Змоўч, шалапут. Я каталічка. Я на багамолле і ў Чэнстахову магу паехаць.

Усе пайшлі. Засталіся Яневіч, Караліна, Кастусь. Яневіч глядзіць на маладых людзей.

Доўгая цяжкая паўза. Потым пані Юзэфа здымае невялікі партрэт.

Вось... Жаніх мой.

Караліна. Якое гордае аблічча!

Я н е в і ч. Ох, ён быў горды! Ён быў тутэйшы. Любіў радзіму.

Кастусь. I што?

Я н е в і ч. Мы лічылі – няўчасна. У трыццаць першым было паўстанне. Ён пайшоў і не вярнуўся... I ўсё... I вось баба-сухадрэвіна, а вакол ані парастка... акрамя вас... Якое можа быць суцяшэнне? Памерці? Сустрэцца там? Растаць у ім, як зорка ў ранішнім усходзе? А што, калі няма ўсходу, што, калі там нічога няма?

Паўза.

Ой, што гэта я. Трэба ж хаця кавай вас напаіць... Пачакайце, я зараз. (Пайшла.)

Паўза.

К а с т у с ь (глуха). Страшны яго лёс.

Караліна. Страшны яе лёс.

Кастусь. I вырастала ў іх садзе дрэва. Вялікае-вялікае дрэва кахання. I дарасло аж да сонца.

Караліна. Пакуль вырастала – жах. I як вырасла – жах. Хіба можна глядзець на сонца? Аслепнеш.

Кастусь. I якая гэта была пакута... Як насланнё.

Караліна (нібы спалохана). Нам жа не так, праўда?

К а с т у с ь. Канечне. Ты – нейкі вялікі-вялікі, магутны, добры дух. Ты сама яшчэ не ведаеш, хто ты.

Глядзяць у вочы адно аднаму.

Як дзіўна. У цябе задрыжэлі веі. Якія доўгія, чорныя! Апусціліся... “як ворана пяро на снег”.

Караліна. I над хлопцамі вораны...

К а с т у с ь. Толькі не над табой... Толькі, калі ласка, не над табой.

К а р а л і н а. Не ідзі заўтра... Не ідзі...

К а с т у с ь. Ты бывай... Бывай... Іначай – не пайду. (Амаль у адчаі працягвае руку.) Каго любіш?

Караліна. Люблю... Беларусь.

К а с т у с ь. То ўзаемна... Навекі... Навекі...

Дата добавления: 2015-09-05