Читайте также:
|
18-46 жас аралығында естің, ойлаудың, зейіннің дамуы 3 макро кезеңнен тұрады.
1 макро кезең-18-25 жас аралығы;
2. 26-35 жас аралығы;
3. 36-46 жас аралығы.
Бұл жастық кезеңдер әртүрлі даму темпімен сипатталады.
Таблица 1
| Кезеңдер | Жасы, жылы | ||
| Ерте ересектік | Орта ересектік 1 -ші кезең | Орта ересектік 2 -ші кезең | |
| Макро кезең | 18-25 жас | 26-35 жас | 36-46 жас |
| Микро кезең | 18-21; 22-25. | 26-29; 30-33; 34-35. | 36-40; 41-46. |
Бұл таблица бойынша естің, ойлаудың және зейіннің жақсы дамуы тек екі микро кезеңде- 22-25; 30-33 жастарда көрінеді, дамудың айрмашылығы тек бір микро кезеңде көрінеді, ол-34-35 жаста.
Жасында адам бұрынғы кезеңдермен салыстырғанда, басқа психологиялық жағдайда болады. Осы уақытқа дейін үлкен өмірлік және кәсіби тәжірибе жинақталады, балалары өседі, олармен қарым-қатынас жаңа сипатқа ие, ата-аналары қартаяды және оларға көмек керек. Бұл кезеңде адам организімінде заңды физиологиялық өзгерістер болады, оларға бейімделу керек: көру нашарлайды, реакциялар бәсеңдейді, ер адамдарда сексуалды потенция әлсірейді, әйел адамдар климакс кезеңін уайымдайды. Осы аталғандарды ересектер физикалық және психикалық ауыр қабылдайды. Көбінде денсаулығына байланысты мәселелер туындайды.
Психофизикалық функциялар төмендегенімен,олар адамның когнитивтік сферасына еш әсерін тигізбейді- жұмысқа қабілетін төмендетпейді, еңбектік және шығармашылық белсенділігін сақтайды.
Бұл кезең адам үшін жанұялық, карьералық, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сипатталады. Бірақ, өлім мәселесі туралы, уақыттың өтіп жатқандағы жайлы жиі ойланады.
Еңбек- ересек адамның сезімдерінің көзіне айналады. Адамның эмоционалдық жағдайы, көңіл-күйі көбінесе еңбек іс-әрекетінің жемісті не жемісті еместігіне байланысты.
Осы кезеңде адам стресстік жағдайға жиі ұшырап, депрессия мен жалғыздық сезімін бастан кешіреді.
Жаста орта жас кризисі болады. Осы кезеңде адамды мынандай сұрақтар мазалайды: ары қарай қалай өмір сүру қажет, не үшін өмір сүру керек, кіммен өмір сүру керек?
40 жасқа қарай ересектер армандары мен өмірлік жоспарларының қаншалықты іске асқандығына есеп береді. Отбасылық жағдайында өзгерістер болады: балалары ержетіп, өзбетінше өмір сүреді; жақын туысқандары мен ата-аналарының дүниеден өтуі мүмкін. Жақын адамдарынан айырылу, балаларының өміріне араласу, оларға қамқорлық көрсету ерлі-зайыптылар қарым-қатынасының мағынасын аша түседі. Егер оларды балалардан басқа ештеңе байланыстырмаса, ондаерлі-зайыптылар айырылысуы мүмкін.
40 жас кризисін басынан өткізген адам өмірін қайта құрып, мамандығын ауыстырып, тіпті жаңа отбасын да құруы мүмкін.
Кризистен шығудың жолдары әр түрлі: конфликтілі жағдайлар туғызу, жұмыс орынын ауыстыру, басқа қалаға көшу, барлығын қайта жасауға ұмтылу.
Ал кризистен шығудың деструктивті жолы- суицид және жеке тұлғаның ыдырауы.
4. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен іс-әрекет құрылымы өмірлік жағдайларға байланысты. Мінез ерекшеліктері, қызығушылықтары, қабілеттері осы кезеңде де дами түседі. Ересек адамның индивидуалды қасиеттері балаларға қарағанда жекелік сипатқа ие.
Әлеуметтік ересектік- бұл адамның белсенді еңбек іс-әрекеті. Онда адам іс-әрекет субъектісі ретінде қалыптасады және өзінің шығармашылық мүмкіншіліктерін іске асырады. Әлеуметтік ержетуде (оны азаматтық деп те атауға болады) негізгі роль адамның өндірістік, қоғамдық және мәдени өмірге араласуында.
Оқыту әртүрлі жас кезеңдерінде түрліше болады. Мысалы: ересектік жаста адамдардың көбі еске сақтаудың төмендеп кеткеніне, жұмысқа қабілетінің нашарлағанына, тез шаршайтындығына шағым жасайды. Бірақ, Б.А. Греков деген ғалым 30-70-90 жастағы адамдардың есіне салыстыру жүргізіп, тек 90 жастағылардың ғана еске сақтау қабілеті төмендейтінін айтты. Ересектік кезеңдегі барлық басқа өзгерістерді жекелей ерекшеліктерімен түсіндіреді.
Ересектік кезеңде мазмұндық еске қарағанда, механикалық және бейнелі ес тез төмендейді. Ал мазмұндық ес 70 жастан асқанша тұрақты болып келеді.
Осы кезеңдегі адамдардың кәсіби дамуын қарастыратын болсақ, көптеген мамандықтағы адамдар өздерінің кәсіби шыңдалуы әртүрлі кезеңде болатындығын көрсетті. Мысалы: ұшқыштардың, кәсіби спортшылардың, балет артисттерінің және т.б. кәсіби шыңдалуы ересектіктің алғашқы сатысында басталады, одан кейін оларда тұрақтану кезеңі болады. Ал басқа мамандықтарда, мысалы, дәрігер-хирург, авиадиспетчер, т.б. мамандарда кәсіби шыңдалуы ересектіктің орташа немесе тіпті соңғы кезеңіне келуі мүмкін.
Барлық осындый жағдайларда кәсіби өнімділік шеберлікке, білімге, тәжірибеге және функционалды дайындыққа байланысты.
Кемелдік жақта, жастық шақтағыдай өмірінің маңызды бөлігін кәсіби қызмет пен жанұялық қатынастар алып отырады. Бірақ та олардың әлеуметтік даму жағдайы өзгеріп отырады: Бір кәсіпті таңдау мен өмірлік жарды таңдау орын алса, яғни өмірдің маңызды жақтарын ұйымдастыру болса, онда кемелдік шақта өзінің «менін» толық аша білу жағдайы жүзеге асады, яғни кәсіптік қызметпен жанұяда өзін толық аша білуі маңызды болып табыылады Э. Эриксонның ойынша, кемелдік шақтың негізгі мәселесі бұл даму жолының прогрессивтілігі мен регрессифтілігі арасындағы таңдау болып табылады. Бұл жерде ересектің көзқарасында өнімділік ұғымы мынадай түсінікке ие: шығармашылық және кәсіби өнімділік болып табылады.
Кемелдік шақтың негізгі ерешелігінің бірі өзінің және өзгелер өмірі үшін жауапкершілікті сезіну. Кемелдік кезеңдегі жеке бастың дамуынан ақталмаған максимализмнен құтылуды талап етеді, бұл әсіресе жас өспірімдік пен жастық шаққа тән. Бұл кезеңдегіойладыратынмәселелер өмірмәселелеріне салмақтылықпен қарау, әсіресе кәсіби қызметтің жан-жақтылығына назар аудару болып табылады.
Кемелдік кезеңдегі көптеген адамдардан «жоспарланбаған» дағдарыс болады, яғни тұрақты екі кезең шекарасынан икемделу емес, нақты кезеңнің өзіне тұрақталу болып табылады. Бұл «40 жас дағдарыс» деп аталады.
Бұл дағдарыс кейбіреулерінде ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталып ұзаққа созылуы мүмкін. Бұл 30 жастың дағдарысының қайталануы болып сияқты, яғни өмірдің мәнін іздеу дағдарысы. 30 жастағы дағдарыс кезінде адам белгілі бір нақты шешімге келе алмаса, 40 жаста бұл дағдарыстың қайталануы сөзсіз. 30 жастағы дағдарыс кезіндегідей, бұл кезде де адам қатты уайымға түсіп, өзінің өміріне деген қанағаттанбаушылық, өмірлік жоспарлары мен оның жүзеге асуы арасындағы алшақтықты сезінуін басынан кешіреді.
Кәсіби қызметтегі мәселелерге қоса, бұл кезеңде жанұялық қатнастарда да қиындықтар туындауы мүмкін. Бұл кезеңде, әдетте, балалары өзіндік-дербес өмір сүре бастайды, кейбір өзінен үлкен туысқандары өмірден өтіп жатады. Жақын адамдарынан айырылу, жанұяда болатын келіспеушіліктер, барлығы дағдарыстық жағдайды одан да тереңдете түседі.
40 жастағы дағдарыстың туындау кезінде адам өзінің өміріне қайта үңіліп, өмір мәнін іздестіре бастайды, «Я – концепциясын» жаңадан құра бастайды бұл дағдарыспен көптеген маңызды өзгерістер байланысты, мәселен, кәсібін өзгертуіне жаңа басқа жанұя құруына дейін баруы мүмкін.
Кемелдік кезеңнің жаңа орталық шағы – бұл оның өнімділігі болып табылады. Яғни Э. Эриксон бойынша интегралды білім жүйесі, кәсіби өнімділік пен болашақ ұрпақ өміріне өз қорын қалдыру мәселесі болып табылады. Осыменен жастық шақта – орталық жастық жаңа білім бағыты болып, біріншіден, жанұялық қатынастар, ата-ана болу, екіншіден, кәсіби қабілеттілігі болса, онда кемелдік кезеңде осы екеуінің біріккен білім жүйесі, алдағы меңгерілген дағдылар нәтижелерін бекіту болып табылады.
40-жастық дағдарыс жағдайындағы аса маңызды мәселе - өмір жоспарының қайта түзілүімен байланысты «Я- концепциясының» өзгеруі болып табылады.
«Акмә» және «акмеология» туралы ұғым. Көптеген психолгтардың пікірінше кәсіби өнімділіктің мәселелері «акмэ»-гулдену өсудің биік шыңы, кезеңдерімен түсіндіреді, ол антикалық заманның өзінде-ақ пайда болған. Ежелгі гректердің түсінігінше, «акмэ» деген ұғымы даму психологиясында кемелдік шақты зеттейтін сала болып табылған. Бұл саланы «акмэология» деп атамыз.
Көптеген зертеушілер, оның ішінде швейцарлық психолог Э. Клапаредтің, ойынша кемелдік кезеңдегі өзінің гүлдену-өсінуіне өзінің кәсіби шыңына жеткенде өзінің шыңына жеткенде адам өзінің дамуын тоқтатады, жеткен нәтижесінде тоқтап, өзінің шығамаршылық потенциялына қанағаттанады.
Кемелдік кезеңдегі «акмэнің» бөлінуі – бұл кемелдік кезеңге әркелкі көзқарстардың пайда болуы, осыдан өмірлік елсенділікпен энергияның төмендеуі болып табылады. Г. Кайктің анықтауы бойынша, кемелдік бұл – жанұялық өмірдегі гулдену, өсу болып табылады. Бұл кезеңде көптеген адамдарды өзінің шығармашылық потенциалын жүзеге асыру мәселелері, өзінен кейінгі ұрпаққа белгілі бір шеберлікті қалдыру қажеттілігі жүзеге аспай қалған жоспарлары мен назардан тыс қалған мүмкіндіктер уайымдатады, өзінің жақын –туыстарымен жақын қатынастарды қалай сақтау мәселесі ойландырады.
Кемелдіктің ерте және ортаңғы кезінде бірінші фаза сақталады, ортақ функциялар сапаларының прогрессивті даму фазасы жүзеге асады. Бірақта, екінші фаза да туындайды, бұл кәсіби қызмет процесіндегі арнайы психикалық функциялар мен байланысты прогрессивті даму болып табылады. «АКМЭ» туралы түсінікті жақтаушылардың пікірінше акмеологияның негізгі міндеті – осы өнімді кемелдік кезеңнің туындау заңдылықтарын орналастыру болып табылады.
Бір қатар мамандықты меңгеруге қолайлы кезең өнімділік жас ерекшелік шыңы өздерінің мінез-құлқына негізделген. Барлық кәсіпкерлерінде шеберлік, білім мен тәжірибе физикалық және фунуционалды дайындықтың жоғары деңгейі жауап бере алуы тиіс. Сыналушы ұшқыштар, кәсіби спортшылар, әртістер өзінің «акмэсіне» кемелдік щақтың алғашқы кезеңінде жетеді, одан кейін біршама басылады. Басқа кәсіптерде мәселен, хирург-дәрігерлер, авиадиспетчер және т. б. «акмэ» кемелдік шақтың ортасында немесе соңына қарай жетуі мүмкін.
Мұндай жағдайлардың барлығында да кәсіптік өнімділік шыңы шеберлік, білім, тәжірибе деңгейлерінің қажетті оптималды үйлестілігіне байланысты, бір жағынан, функциональды дайындыққа негізделсе, екінші жағынан, физикалық дайындыққа негізделген.
«Акмэнің» мерзімі мен ұзақтығына адамның жеке тұлғалық ерекшеліктері әсер етеді. Мысалы, кез келген спорттың түрлерінде жас шағы ерекше маңызға ие.
«АКМЭ» мәселесі, әсіресе шығармашылық кәсіптегі адамдарда қызығушылық туғызады оқымыстыларды, жазушыларда, ақындарда, композиторларда, суретшілерде және т. б. өте айқын мысалдарды келтіруге болады, А. Н. Верстовский өзінің шығармашылық өнімділік шыңына «Асколдова могила» 36 жасында жеткен одан кейінгі 27 жыл уақытында осы секілді шығармаларды шығара алмады.
Кемелдік кезеңдегі даму, әдетте, оның психологиялық жасының динамикасы мен байланысты болып келеді. Бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бір-бірімен сәйкес емес жастың үш түрін топтастыруға болады:
1. Хронологиялық (төлқұжаттық).
2. Физикалық (не биологиялық).
3. Психологиялық.
Физикалық жас төлқұжаттық жастан онша ерекшеленбейді. Мысалы, 40 жаста 20 жасар болып көрінуге болады және бүкіл ағза денсаулығы да сәйкес келүі мүмкін, немесе кәріліктің белгілеріне де ие болуға болады.
Психологиялық жас, бұл адам өзін-өзі қалай сезінуді қалай қабылдайды саған байланысты. Бұл жас ерекшелігі көбіне физикалық жасқа әсер етеді.
Психологиялық жас – бұл жас ерекшелік идентификация, яғни өзін – өзі қабылдаудың әр түрлі деңгейіне де тәуелді болуы мүмкін.
Психологилық жас, жас ерекшелік идентификация – уақыт ұғымдары туралы түсініктер мен байланысты өзіндік сана аспекті болып табылады.
Уақытты қабылдау, жас туралы түсініктердің қалыптасуын жеке тұлғаның ес процесінің қосылуына тәуелді болып келеді. Мәселен, үш жасқа дейін бала «қазіргі нақты уақытпен» өмір сүреді, қазіргі мезетте қабылданған заттарға ғана эмоционалды қатынас жасайды.
Кемелдік кезеңде психологилық жас көбіне жеке-тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді, сон дай-ақ оның тұлғалық бағыт-бағдарына өмірлік мақсаты мен оны жүзеге асыруды спецификасына да байланысты болып келеді.
Адамның соңғы өмір уақытын - қартаю деп атаймыз (60-70 жас аралығы). Б. Д. Бромлей қарттық кезеңнен басқа (55-70 жас аралығы) солу-қажу, 70-тен жоғары кезеңді төмендеу деп атады. Э. Эриксон бойынша, өмірдің соңғы жылдарын кемелденудің соңы деп атаймыз. Өйткені, мұндай атау адам өмірінің аяқталу кезеңінің мазмұнына көбірек сай келетін секілді. Сондай-ақ, бұл кезеңді көптеген адамдарда «қартаю – қуаныш емес» деген түсінігіне сай келе бермейді.
Жоғарыда айтып өткендей, кемелдікпен соңғы кемелдікті ажыратып тұратын – бұл зейнетке кету факторы болып табылады. Бұл көбіне кризистік кезеңді тудырады, яғни бұл зейнетке кету кризисі» деп аталады.
Ең алдымен, әдеттегі тұрмыс салты бұзалады, адам өзін керексіз, тастанды сезініп, ендігі кезекті қоғамдық өмірге қатысы жоқтығын түсінеді. Өзінің әлеуметтік статусының төмендеуі, жылдар бойы жинақталған өмір ырғағының жоғалуы, әдетте, адамның жалпы физикалық және психологиялық жағдайының нашарлауына да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кейбір жағдайларда өлімге де әкелуі мүмкін.
«Зейнетке кету дағдарысы», әдетте, немерелерінің өзіндік-жеке өмір сүруінің бастауымен тереңдей түседі, әсіресе, өзін жанұяға арнаған әйелдер үшін. Өмірдің соңғы кезеңдерінде биологиялық қартаю процесі тез жүреді.
Физикалық күші таусыла бастайды, денсаулықтың жалпы жағдайы нашарлай бастайды, кейбір психикалық функциялардың деңгейі төмендей бастайды, ең алдымен еске сақтау процесі мен ас қорыту мүшелерінің қызметі бұзылады. Бұл регрессивті процестер адамдардың хронологиялық және биологиялық жасына сәйкес әр түрлі сәйкес пайда болып отыратын көптеген адамдарда төлқұжаттық жас психологиялық жасқа негізделіп келеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда әйелдер өмірінің ұзақтығы 80 жас болса, ал ерлер өмірінің ұзақтығы 60 жас болып табылады. Бірақ та, статистикалық мәліметтер бойынша, өлім жастық шақта немесе бөьек кезінде де келуі мүмкін. Зейнетке кету көбіне биологиялық қартаюмен сәйкес келе бермейді, және де материалдық жағдайының төмнедеуіне де алып келеді. Сондай-ақ, өмір серігінің өліміне байланысты, немесе туысқандарын жоғалтумен байланысты да дағдарыс тереңдей түсуі мүмкін.
Э. Эриксон бойынша, қарттық кезеңде «адамның көңіл бөлу фокусы» болашақ туралы уайымдары өткен тәжірибеге ауыстырылады. Одан кейін психологиялық өткен шақ ұлғайып, нақты мерзімдік перспектива қысқарады. Осыменен, психологиялық қартаю, қарттық сезімінің туындауы қалыптасады.
Сондай-ақ Э. Эриксон, бұл жерде дамудың негізгі екі сызығын бөліп көрсетті. Егер де адам «өзгелер туралы уайымдап, олардың жағдайларын жасап, өзгелер үшін үлгі болған болса, онда бұл адамда өткен тәжірибесінен қалған жемістерді қайта жаңғырту туралы идеялар туындауы мүмкін. Мұндай адамда өзінің бүкіл өмір барысындағы тұлғалық дамуындағы бағалау өлшеміне байланысты «эго-интеграция» процесі пайда болуы мүмкін». Э. Эриксонның ойынша, эго-интеграция психо-әлеуметтік кризиске қарағанда қарттық кезеңге маңызды фактор болып табылады. Егер де адамның дамуы прогрессивті сипатта болатын болса, ол өзінің бүкіл даму жолына қанағаттанып, кәсіби қызмет саласымен қатар, неке мен жанұяда да үйлесімді қатынаста болуы мүмкін.
Өзінің шеберлігінің жалғасын өзіннің ұл-қыздарын көргенде, немесе берген тәрбие, білімінің нәтижесіне қанағаттанатын болса, онда адам қарттық кезеңге көңілі толып, келер өлімнен қорықпайды. Тек осындай жағдайда ғана, Э. Эриксонның айтуынша, адам нағыз қарттыққа жете алады, сүрген өмірінің даналығын сезіне алады. Даналық – бұл өлім алдындағы өмірдің шартсыз маңыздылығын саналы түрде түсіну.
Егер де, адам өзінің өткен өмірін «жүзеге аспай қалған мүмкіндіктер мен қателесу» деп санайтын болса, онды өмірдің қорытынды кезеңінде оның бойында эго-интеграцияның болуы мүмкін емес. Ал, өз кезегінде, эго-интеграцияның жоқтығы «өмірді қайта жасау» секілді өкінішпен байланысты өлімнен жасырынша қорқуына алып келеді. Мұндай жағдайды Э. Эриксон адамның дамуындағы өкіну-қайғыру кезеңі деп атаған.
Қартаю және психологиялық жас. Жоғарыда атап өткендей, қарттық шақтың белгілерінің бірі – бұл психологиялық қартаю болып табылады. Бұл кезеңде қарт адамдарға өзінің өткен өмірін бағалаудан басқа эго-интеграцияға жету үшін «өмірге қызығушылықтың» қажеттігін атап өтеді. Ол өзінің немерелерінің тәрбиесіне қажет екенін, саяси оқиға-құбылыстарға, денсаулықты нығайтуға арналған дене дене шынықтыру бағдарламаларының және т. б. қажеттілігін де атап өтеді.
Сондай-ақ, қарттық кезеңдегі психологиялық жастың артуы оның міндетті бөлігі болып табылмайды. Өмірдің соңғы кезеңі болып табылатын бұл жас физикалық мүмкіндіктері мен қабілеттерін жоғалту уақытында субъективті тартымсыз сипатқа ие болады.
И. С. Конның мәліметтері бойынша, қарт өздерін «орта жасқа» жатқызады, тек кейбіреулері өздерін кәрімін деп санайды. Нақты жағдайда пси хикалық жағдайының нашарлауымен, денсаулығының төмендеуімен, қоғамдық қатынастар шеңберінің кемуімен, материалдық жағдайының төмендеуімен байланысты болған кезде ғана адам кәрілік сезімін, жас өзгеруінің негативтілігін сезінуі мүмкін.
Шығармашылық – кәсіби өмірі ұзаққа созылған адам кәрілік кезеңде де психологиялық жасын үй лесімді сақтап қалады. Қазіргі кезде геронтологтар негізгі назарын кәріліктің медико-биологиялық себептері мен уақытынан бұрынғы өлімнің себептерін апнықтауға бұрып отыр. Бұл мәселелердді шешу үшін әдеттегі өмірді 100-150 жасқа дейін созу керек болады. Геронтопсихологиядағы маңызды мәселелерді шешуде ең алдымен псрхологиялық жас ерекшеліктерін дұрыс қалыптастыру болып табылады.
Психологиялық жасты өлшеу, ескеру кейде жеке тұлғаның даму спецификасын болжамдауға және түсінуге көмектеседі. Кемелдік кезеңдегідей, қарттық шақта да өзін жас сезінуі жеке тұлғалық өлгемге байланысты болып келеді. Ең соңғы кезең өте маңызды болып келеді. Жеке тұлғаның қарқынды дамуы, өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу, өзін-өзі толық аша білуі кез келген жас кезеңінде болуы мүмкін.
Психологиялық жас хронологиялық жасқа қарағанда ауқымырақ болып ке леді, сондықтан да оны өмірдің сапалығы деп атайды. Адам өзін қашан туылғанын, қандай жастық категорияға жататынын сезінгеннен гөрі, ол қалай өмір сүретінін, өзін қалай сезінетінін, қалай қабылдайтынын сезінген маңыздырақ болып келеді. Біздің эрамыздың басында өмір сүрген Л. Сенеканың айтуынша, «біздің өміріміз алтын секілді, көлемімен емес, салмағымен өлшене білсін, оны іспен өлшейік, уақытпен емес...» деген.
Қарттық кезеңнің дамуының үш нұсқасын бөліп көрсетуге болады:
– өмір сүріп үлгеру;
– қызмет түрлерінің, әрекет түрлерінің ауысуы;
– кемелік кезеңдегі өмір мазмұнын сақтай білу.
Өмір сүріп үлгеру. Бұл психологиялық болашақтан айырылумен сипатта лады. Ол жеке тұлғаның әр алуан бағыттарында орны алуы мүмкін. Адамның гедонистикалық бағыттылығын да өзінің қарттық шағына дейін өмір сүріп үлгермейді. Адамның эгоистік бағыттылығында өмір сүріп үлгеру дамуға тән сипат болып табылады.
Кемелдік шақтан қарттық шаққа өтудегі қызмет түрлерінің ауысуы жеке тұлғаның бағыттылығында да көрініс беруі мүмкін.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер:
1. Ә.Алдамұратов. Жалпы психология.Алматы. «Білім» баспасы, 2006.
2. Қ.Жарықбаев. Жалпы психология. Алматы, 2004.
3. К.С.Жұмасова. Психология. Астана. «Фолиант» баспасы,2006.
4. Ә.Алдамұратов, М.Мұқанов. Психология пәнінен лаборатория-
лық-практикалық сабақтар. А., 1996.
5. Қ.Жарықбаев. Психология негіздері Алматы, 2005.
6. Гамезо М.В. Возрастная и педагогическая психология: Учеб.пособие
для студентов всех специальностей педагогических вузов / М.В.
Гамезо, Е.А. Петрова.- М.: Педагогическое общество России, 2004.-
7. Карабанова О.А. Возрастная психология: Конспект лекций: Учебник
для вузов / О. А. Карабанова.- М.: Айрис-пресс, 2005.- 240с.
| Қосымша әдебиеттер тізімі: 1. М.Мұқанов. Жас және педагогикалық психология. Алматы, АГУ, 1982. 2. А.А.Люблинская. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, Мектеп, 1981. 3. Қ.Б.Жарықбаев. Жалпы психология. Алматы, Эверо. 4. Ә.Алдамұратов. Псиқолоғия. Алматы, Рауан, 1995. 5. Т.Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы, 1993. 6. В.В.Богословский, А.Г:Ковалев, А.А.Степанов. Жалпы психология. Алматы, Мектеп, 1980. 7. Ә.Алдамұратов. Қызықты психология. Алматы, 1992. 8. Н.Елікбаев. Ұлттық психология. Алматы, Қазақ университеті,1992. 9. Қ.Б.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы, Қазақстан, 1996. 10. Қанағат Жүкеш. Ұлттық психологияның сипаты. Алматы, Р.Б.К., 1993. 11. Қ.Б.Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы, Дәнекер, 2001. 12. Сәбит Баб – Баба. Жантану негіздері. Алматы, Дәнекер, 2001. 13. Қ.Б.Жарықбаев, Ә. Табылдиев. Әдеп және жантану. Алматы, Атамұра – Қазақстан, 1994. 14. Т.У.Ғабитов. Заңгер этикасы. Алматы, Заң әдебиеті, 2003. 15. С.Қ.Бердібаева. Таным субъектісі: танымдық процестер. Алматы, Қазақ университеті, 2004 – 75б 16. Ж.Түрікпен – Ұлы, Х.Т.Наубаева. Оқушыларды еңбекке баулу және кәсіптік бағдар. Оқу құралы. Алматы, Каз Баспа – КТ, 2004 – 110б. 17. Р.С.Немов. Психология І,ІІ,ІІІ – том. Москва, Владос, 1998. 18. Психология. Пед. учебник. Москва, Юнити, 1999. 19. Ю.А.Самоненко. Психология и педагогика. Москва, Юнити, 2001. 20. Д.Брунер. Психология мышления. Москва, 1977. 21. П.Я.Гальперин. Введение в психологию. Москва, Феникс, 1999. 22. М.С.Роговин. Введение в психологию. Москва, 1969. 23. С.Л.Рубинштейн. Основы общей психологий. Москва, 1940. 24. Б.Б.Айсмонтас. Общая психология: схемы. Москва, Издательство Владос – Пресс, 2002 – 288с. 25. А.Р.Лурия. Лекция по общей психологий. Санк – Петербург, Питер, 2004 – 320с. 26. Практикум по общей психологий пед. Ред. А.И.Щербакова. Москва, 1990. 27. Т.С.Кобаченко. Методы психологичекского воздействия. Москва, Педагогическое общество России, 2000. 28. Э.Ф.Зеер. Психология профессионального образования. Екатеринбург, 2000. 29. Т.Е.Залесский, Е.Р.Редькина. Психодиалектика убеждений и ориентаций личности. Москва, 1996. 30. О.Х.Аймаганбетова. Основы этнопсихологий. Алматы, Литера, 2003. 31. К.Б. Жарыкбаев, Ж.Туркпен – улы, М.К.Ахметова. Психолого – педагогическое наследие. Алматы, Қазақ университеті, 2000. 32. В.П.Шейнов. Психология и этика делового контакта. Минск, Амалфея, 1997. 33. М.В.Гамезо, И.А.Домашенко. Атлас по психологий. Москва, Российские педагогическое агенство, 1998. 34. Л.С.Выготский. Педагогическая психология. Под ред. В.В.Давыдова. Москва, Педагогика, 1991 – 480с. 35. Педагогическая психология: учебник для студентов высших учебных заведений. Под ред. Н.В.Клюевой. Москва, Издательство Владос – пресс, 2003 – 400с. 36. Н.В.Самоукина. Психология и педагогика профессиональной деятельности. Москва, Экмос,2000. 37. Р.К.Кушембаев. Психология успеха. Алматы, Ғылым, 1999. 38. В.С.Герасимова. Методика преподования психологий: курс лекция. Москва, Ось – 89, 2004 – 112с 39. Д.Б.Эльконин. Психология обучения младшего школьника. Москва, 1974. 40. Практикум оющей психологий. Пед. Ред. А.И.Щербакова. Москва, 1990. |
| І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті | СМЖ ЖМУ Е/ОӘК.09-2015 3 басылым | |||
| САПА МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІ | |||||
| Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыздандыруларының картасы | Ф.4.09-33 | ||||
| 28.05.2015 ж. |
Психология және адам дамуы
Пәнінің оқу-әдістемелік қамтамасыздандыруларының картасы
| Әдебиет түрі | № | Шифр | Әдебиет атауы | Бар болуы | Ескерту | |
| Кітапханада және кафедрада | % | |||||
| Негізгі | 27. Ю983.4я73 Г18 | Гамезо М.В. Возрастная и педагогическая психология: Учеб.пособие для студентов всех специальностей педагогических вузов / М.В. Гамезо, Е.А. Петрова.- М.: Педагогическое общество России, 2004.- 512с. | Жалпы саны -6, | |||
| 36. Ю937.4я73 К21 | Карабанова О.А. Возрастная психология: Конспект лекций: Учебник для вузов / О. А. Карабанова.- М.: Айрис-пресс, 2005.- 240с. | Жалпы саны -10 | ||||
| Ю983.4я73 К90 | Кулагина И.Ю. Возрастная психология: Развитие человека от рождения до поздней зрелости: Учеб.пособ. для студентов высших специальных учебных заведений. / И.Ю. Кулагина, В.Н. Колюцкий.- М.: Сфера, 2004.- 464с. | Жалпы саны -1, | ||||
| 43. Ю93я73 Л86 | Лурия А.Р. Лекции по общей психологии: Учебное пособие для вузов / А.Р. Лурия.- СПб.: Питер, 2006.- 320с. | Жалпы саны -1 | ||||
| 47. Ю93я73 О28 | Общая психология: Курс лекций для первой ступени педагогического образования. Учебник для вузов / Сост. Е.И.Рогов.- М.: ВЛАДОС, 2006.- 447с. | Жалпы саны -10 | ||||
| 60. Ю937 Т84 | Туник Е.Е. Оценка способностей и личностных качеств школьников и дошкольников / Е.Е. Туник, В.П. Опутникова.- СПб.: Речь, 2005.- 104 с.- (Практикум по психодиагностике | Жалпы саны -3 | ||||
| Ю937я73 К18 | Каменская Е.Н. Психология развития и возрастная психология: Конспект лекций / Е.Н. Каменская.- Ростов-на-Дону: Феникс, 2006.- 224с. | Жалпы саны -10 | ||||
| Қосымша | Ю937.4я73 Л55 | Лидерс А.Г. Психологический тренинг с подростками: Учебное пособие для вузов / А.Г. Лидерс.- 2-е изд., стер.- М.: Академия, 2004.- 256с. | Жалпы саны -5 | |||
| Ю937.4я73 П 23 | Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы / Ред. басқарған профессор Петровский А.В.- өңделіп толықтырылған екінші басылымнан аударылды.- Алматы: Мектеп, 1987. - 288бет. | Жалпы саны -1 | ||||
| Ю93я73 Х98 | Хухлаева О.В. Психология развития: молодость, зрелость, старость: Учебное пособие для вузов / О.В. Хухлаева.- 2-е изд., стер.- М.: Академия, 2005.- 208с. | Жалпы саны -3 | ||||
| 3. Ю935 А28 | Адам Д. Восприятие, сознание, память: Размышление биолога: Размышление биолога / Д. Адам; Пер.сангл. под ред.Е.Н.Соколова.- М.: Мир, 1983.- 152 с. | Жалпы саны -1 | ||||
| Ю93я73 К78 | Крайг Г. Психология развития: Учебник для вузов / Г. Крайг, Д. Бокум.- 9-е изд.- СПб.: Питер, 2006.- 940с.- ("Мастера психологии"). (Общее кол-во-3,Ост.-3) | Жалпы саны -3 | ||||
| Ю937я73 П86 | Психодиагностика и профориентация в образовательных учреждениях.Тесты, методики, критерии оценки: Учеб.пособие. / Ред.-сост. Л.Д.Столяренко.- Ростов-на-Дону: Феникс, 2005.- 416 с.- (Сердце отдаю детям). | Жалпы саны -2, | ||||
| Ю937я73 С77 | Старовойтенко Е.Б. Психология личности в парадигме жизненных отношений: Учеб. пособие для вузов / Е.Б. Старовойтенко.- М.: Академический проект, 2004.- 256с. | Жалпы саны -1 | ||||
| 24. Ю937.2 Б28 | Батаршев А.В. Диагностика способности к общению / А.В. Батаршев.- СПб.: Питер, 2006.- 176 с.- (Практическая психология). | Жалпы саны --2, | ||||
| Ю937.2 Б28 | Батаршев А.В. Диагностика темперамента и характера / А.В. Батаршев.- СПб.: Питер, 2006.- 368 с.:ил.- (Практическая психология). | Жалпы саны -3, | ||||
| Ю93я73 Г83 | Григорович Л.А. Введение в профессию "психолог": Учеб.пособие / Л.А. Григорович.- М: Гардарики, 2004.- 192с. | Жалпы саны -10, | ||||
| Ю937я7 Е51 | Елисеев О.П. Практикум по психологии личности: Учеб.пособие / О.П. Елисеев.- 2- е изд.,испр.и перераб.- СПб.: Питер, 2005.- 509с. | Жалпы саны --20 | ||||
| Ю93я723 С81 | Столяренко А.М. Общая и профессиональная психология: Учеб.пособ.для средних проф.учеб.заведений / А.М. Столяренко.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 382с.- (Серия "Среднее профессиональное образование"). | Жалпы саны -10 | ||||
| Ю936.12 К96 | Кушембаев Р.К. Психология успеха: Психотехнические упражнения и коррекционные программы / Р.К. Кушембаев.- Алматы: Ғылым, 1999.- 168с. | Жалпы саны -2, | ||||
| Ю93я73 Х70 | Хозиев В.Б. Практикум по общей психологии: Учебное пособие для вузов / В.Б. Хозиев.- М.: Академия, 2003.- 272с. | Жалпы саны --9 | ||||
| Ю937 Т84 | Туник Е.Е. Оценка способностей и личностных качеств школьников и дошкольников / Е.Е. Туник, В.П. Опутникова.- СПб.: Речь, 2005.- 104 с.- (Практикум по психодиагностике) | Жалпы саны -3, | ||||
| 936.2 Ш76 | Шнейдер Л.Б. Девиантное поведение детей и подростков / Л.Б. Шнейдер.- М.: Академический проект:Трикста, 2005.- 336 с.- (Психологические технологии). | Жалпы саны --5, | ||||
| Ю937я73 С77 | Старовойтенко Е.Б. Психология личности в парадигме жизненных отношений: Учеб. пособие для вузов / Е.Б. Старовойтенко.- М.: Академический проект, 2004.- 256с. | Жалпы саны -1, | ||||
| Ю93я73 К78 | Крайг Г. Психология развития: Учебник для вузов / Г. Крайг, Д. Бокум.- 9-е изд.- СПб.: Питер, 2006.- 940с.- ("Мастера психологии"). | Жалпы саны -3, | ||||
| Ч31 Қ 17 | Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздiк: Педагогика және психология. 5000-нан астам термин.- Алматы: Рауан, 2000.- 288б. | Жалпы саны -4 | ||||
| Ю937.4я73 А16 | Абрамова Г.С. Возрастная психология: Учебное пособие для студентов вузов / Г.С. Абрамова.- 5-е изд.- М.: Академический проект, 2005.- 702с. | Жалпы саны -5 | ||||
| Ю937.4я73 А16 | Абрамова Г.С. Возрастная психология: Учеб.для студ. вузов / Г.С. Абрамова.- Екатеринбург: Деловая книга, 1999.- 624 с. | Жалпы саны -4 |
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 296 | Нарушение авторских прав
