Хайваннарның үсүе һәм үсеше

Безнең әйләнә-тирәбездә, хәтта өйдә дә, төрле-төрле хайваннар: мәчеләр, этләр, кошлар, аквариум балыклары. Хайваннар — бик катлаулы организмнар. Ләкин аларның барысының да үсеше бердәнбер күзәнәктән— зиготадан башлана. Моның турында сезнең уйлап караганыгыз бар микән? Бу ничек бара соң?

Аталанганнан соң зиготадан яралгы формалаша башлый. Беренче стадиядә зигота ике күзәнәккә бүленә, алар бер-берсеннән аерылып китмиләр. Аларның һәркайсы үз чиратында икегә бүленә, ваклана. Мондый бүленүләр берсе артыннан икенчесе бик тиз бара. Күзәнәкләр саны артканнан-арта, ә үзләре кечерәя баралар, чөнки яралгы әле үсми.

Үсүнең бу стадиясе бүлгәләнү дип атала. Аннан соң күзәнәкләр җыелмасыннан эче куыш шарсыман яралгы формалаша. Аның стенкалары, бер кат төрле зурлыктагы берничә йөз вак күзәнәкләрдән тора. Бу стадия бластула (грекча «бластос»— башлангыч, яралгы) дип атала.

Икенче этап — яралгының икенче, эчке катлавы ясалу. Күпчелек имезүчеләрдә бу бластула стенкасының бер урыны эчкә иңү юлы белән бара. Бу вакытта яралгы күзәнәкләре бүленүләрен дәвам итәләр һәм аларның саны бик тиз арта. Үсешнең бу стадиясе гаструла (грекча «гастер»— ашказаны) дип атала. Хәзер яралгы ике катлаудан тора: тышкы (эктодерма) һәм эчке (энтодерма) катлаулардан. Аннан соң күпчелек күп күзәнәкле хайваннарда (болытсыманнар һәм эчәккуышлылар­дан кала) бу катлаулар арасында өченче яралгы катлау — мезодерма үсә башлый.

Нейрула (грекча «нейрон»— нерв) — үсешнең чираттагы стадиясе, умырткалы хайваннарда һәм аларга якын хайваннар группаларында була. Бу этапта органнар системасы ярала башлый. Иң элек эктодермадан нерв көпшәсе үсеш ала, соңрак нерв көпшәсеннән баш һәм арка миләре үсә. Тире капламы, күрү һәм ишетү органнары да шулай ук эктодермадан ясала. Энтодермадан эчәклеккә, ашкайнату бизләренә, үпкәләргә башлангыч бирүче көпшә үсә. Терәк системасы, скелет, мускуллар һәм кан әйләнеше системасы мезодермадан үсеш ала.

Бу стадия ахырына яралгының тышкы күренешенең кыяфәте формалаша: аның алгы һәм арткы өлешләрен аерырга була, булачак организмның төзелеше күренә.

Хайван үсешендә алдагы этап аның тууыннан башлана. Әгәр яңа туган организмнар үзләренең тышкы һәм эчке төзелешләре белән олы хайваннарга охшаш булсалар, бу туры үсеш була. Сөйрәлүчеләрнең, кошларның, имезүчеләрнең, умырткасызлардан, мәсәлән, сөлекләр, кубаяклылар, кыслалар, үрмәкүчләр, кыр чикерткә­ләре һәм башкаларның үсеше шундый.

Эчәккуышлыларның, боҗралы суалчаннарның, күпчелек кысласыманнарның, бөҗәкләрнең һәм җир-су хайваннарының күкәйдән олы хайванга охшамаган личинка чыга. Мондый үсеш — туры булмаган үсеш. Гадәттә, личинка гадирәк төзелешле, яшәү өчен аның махсус җайланмалары була, еш кына башка тирәлектә яши, башкача туклана.

Мәсәлән, сез баканы бик яхшы беләсез. Аның үсеше суда бара. Личинкасы — чукмарбаш — койрыклы, йөрәге ике камералы, үпкәләр урынында саңаклар һәм башкалар. Вакыт узу белән үсеш процессында чукмарбашның бакага хас органнары барлыкка килә, койрык һәм саңаклары әкренләп юкка чыга, очлыклар һәм үпкәләр барлыкка килә.

Туры булмаган үсеш вакытында хайваннар һәм аларның личинкалары үзара бер-берсе белән конкуренциягә кермиләр. Мәсәлән, күбәләкләр — нектар белән, ә аларның личинкалары үсемлекләрнең яфраклары белән туклана, олы бакалар — бөҗәкләр белән, ә чукмарбашлар үсемлек азык белән, соңрак вак умырткасызлар белән тукланалар. Кайбер утрак тереклек итүче организм­нарның хәрәкәтчән личинкалары төрнең таралуына ярдәм итә, мәсәлән моллюскларда һәм мыекаяклы кыслаларда — диңгез чикләвекләрендә.

Төрле систематик группага керүчеләрнең яралгыла­рының охшашлыгы — аларның килеп чыгышындагы бердәмлекне күрсәтүче дәлилләрнең берсе.

Көнлекчеләр личинка стадиясендә — 2—3 ел, ә җитлеккән бөҗәкләр 2 сәгатьтән 3 көнгә кадәр генә яшиләр.

Бүлгәләнүнең беренче стадияләрендә барлыкка кил­гән күзәнәкләр (4 күзәнәк) зурлыклары белән дә, үсешкә сәләтлелекләре белән дә бертөрле. Әгәр аларны аерсаң, аларның һәрберсе мөстәкыйль яралгыга башлангыч бирә ала.

Барлык имезүче хайваннарның яралгылары бертөрле үк үсеш стадияләре үтәләр, алардагы аермалар күкәй күзәнәкләрендәге запас туклыклы матдәләрнең микъдарына һәм хайван төзелешенең катлаулылык дәрәҗәсенә бәйләнгән.

Индивидуаль үсеш аталанудан һәм зигота яралудан башлана. Яралгы үсешендә бүлгәләнү, бластула, гастула һәм нейрула стадияләре бар. Туры һәм туры булмаган үсеш була.

Дата добавления: 2015-07-12