Меркурий. Меркурий — Кояш системасында Кояшка иң якын урнашкан планета

Меркурий — Кояш системасында Кояшка иң якын урнашкан планета, Кояш тирәсендә бер тәүлек эчендә 88 тапкыр әйләнеп чыга. Эчке планеталар төркеменә керә. Кояш системасының иң кечкенә планетасы. Югары киңлекләрдә караңгы төнге күктә Меркурийны күреп булмый, аны тик эңгер кыска вакытта күрергә мөмкин. Иң яхшы күренү шартлары елына 6–7 тапкыр була, иртәнге һәм кичке эңгер-меңгердә.

Меркурий Айга охшаш, аның өслеге бик кратерлы. Планетаның иярченнәре юк, әмма бик сирәк һавалы атмосферасы бар. Планетаның чагыштырмача эре тимер төше бар, аның күләме планетаның бөтен күләменең 70 %нан гыйбарәт. Планета өслегенең температурасы −180нән +430 °Cка кадәр үзгәреп тора.

Меркурий Кояш тирәсендә сузылган эллиптик орбита буенча 57,91 млн. км уртача ераклыкта әйләнә. Эклиптика өслегенә карата орбитаның авышлыгы 7° тәшкил итә. Орбита буенча хәрәкәтенең уртача тизлеге 48 км/с тәшкил итә.

Меркурий җир төркеме планеталарыннан иң кечкенәсе. Аның радиусы 2439,7 ± 1,0 км тәшкил итә. Бу сан Юпитер иярчене Ганимедның һәм Сатурн иярчене Титанның радиусларыннан кимрәк. Шул ук вакытта Меркурийның массасы бу иярченнәрнең массаларыннан зуррак. Меркурийның тыгызлыгы шактый зур — 5,43 г/см³, Җирнең тыгызлыгыннан аз гына кимрәк. Җирнең зурлыгын исәпкә алып, бу хәл Меркурийның эчендә металларның күп булуын күрсәтә. Меркурийда тоткарсыз төшү тизләнеше 3,70 м/с² тәшкил итә. Икенче галәми тизлек — 4,25 км/с. Уртача көндезге өслек температурасы 349,9 °C тәшкил итә, төнлә 170,2 °C.

Борынгы греклар Гесиод дәверендә бу планетаны грек телендә «Стилбон» һәм «Германон» исемнәре астында белгәннәр. Соңрак греклар иртәнге күктә күренеп торган планетаны «Аполлон», ә кичке күктә күренгәнен — «Гермес» дип атаганнар. Б.э.к. IV гасырда грек астрономнары ике исем астында бер күк җисеме булуын аңлаганнар. Римлылар бу планетаны Меркурий дип атаганнар, чөнки ул күк йөзендә башка планеталардан тизрәк хәрәкәт итә.

Вене́ра (латинча Venus) — Кояш системасының икенче эчке планетасы. Кояш тирәсендә 224,7 җирдәге тәүлек эчендә әйләнеп чыга. Венера — Җирнең күк йөзендә яктылыгы буенча Кояш һәм Айдан кала өченче объект. Аның иң югары яктыруы Кояш чыгу алдыннан яки Кояш бату алдыннан була, шуңа күрә аны шулай ук Таң йолдызы һәм Шәфәкъ йолдызы дип атыйлар.

Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл бу планетаны Зөһрә дип атап йөртте. Шулай ук «Чулпан йолдызы» төрки исеме кулланылышта булган. Хәзер исә бу исемнәр тик нәфис әдәбиятта һәм гади сөйләмдә очрыйлар.

Җир — Кояш тирәли әйләнүче күк җисемнәренең берсе. Җир зурлыгы буенча тугыз планета арасында өченче урында тора, аның диаметры 13 мең км чамасы. Җир Кояш тирәли 365 көн 6 сәгать 9 минутта, ягъни бер ел эчендә бер әйләнеш ясый. Җирнең Кояш тирәли әйләнүюлы (Җир орбитасы) формасы буенча әйләнәгә якын. Җир, Кояш тирәли хәрәкәт итү белән беррәттән, бер үк вакытта үз күчәре тирәли дә әйләнә һәм Кояшка әле бер ярымшары, әле икенче ярымшары белән борыла. Әйләнү периоды 24 сәгатькә, ягъни бер тәүлеккә тигез. Җирнең күчәре — ул Җирнең үзәге аша узучы уйланма туры сызык. Күчәр Җир өслеген ике ноктада — Төньяк һәм Көньяк полюсларда кисеп үтә. Географик полюслардан бертигез ераклыкта Җирне ике тигез ярымшарга (Көньяк һәм Төньяк ярымшарлар) бүлүче уйланма сызык — экватор уза. Җирнең уйланма күчәре Җир Кояш тирәли әйләнә торган орбита яссылыгына авыш хәлдә. Шул сәбәпле елның төрле вакытында Җир Кояшка әле бер полюсы, әле икенче полюсы белән борыла. Төньяк полюс ягы Кояшка борылганда, Төньяк ярымшарда (без яшәгән) — җәй, ә Көньяк ярымшарда кыш була. Көньяк полюс ягы Кояшка борылганда, киресенчә, Көньяк ярымшарда — җәй, ә Төньяк ярымшарда — кыш була. Шулай итеп, Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүе һәм күчәре авыш булу сәбәпле, безнең планетада ел вакытлары алышынып тора. Аннан тыш, Җирнең төрле өлешләре Кояштан төрлечә җылылык ала, ә бу төрле җылылык пояслары — эссе тропик, уртача һәм салкын поляр пояслар барлыкка китерә. Җир күзгә күренми торган магнит кырына ия. Бу кыр компасның магнитлы угын һаман төньякны күрсәтергә мәҗбүр итә. Ай.Җирнең бердәнбер табигый иярчене — Ай. Ул Җирдән 384 400 км ераклыкта. Ай Җир тирәли әйләнә. Ул Кояш нурларын кире кайтара, шуңа күрә безгә якты булып күренә. Айның өслеге таулы, зур чынаяксыман кратерлар белән капланган; аларны Ай өстенә төшкән күп санлы метеоритлар хасил иткән.Айның тарту көче нәтиҗәсендә Җирдә су күтәрелешләре һәм су чигенешләре барлыкка килә. Алар ачык океан яр буйларында бигрәк көчле була. Безнең илдә су күтәрелеше һәм су чигенешенең иң биек урыннары Кола ярымутравында һәм Ерак Көнчыгышта. Борынгы Грециядә үк инде су күтәрелеше һәм су чигенешенең күктәге Ай хәрәкәтенә бәйлелеген күзәткәннәр. Космик җисемнәрнең үзара тәэсир итешү законнары нигезендә, Җир — Айны, ә Ай Җирне үзенә тарта. Айның тарту көче шулкадәр зур ки, океан өсте безнең иярченгә каршы бөгелеп килә. Ай Җир тирәли хәрәкәт итә, һәм аның артыннан күтәрелеш дулкыны да «йөгерә». Дулкын ярга барып җиткәч, су күтәрелә. Бераз вакыттан соң Ай артыннан су да ярдан чигенә. Космик җисемнәрнең шул ук үзара тәэсир итешү законнары нигезендә, океанда су өсте тигезлеге биеклегенә Кояш та тәэсир итәргә тиеш, ләкин Кояш Җирдән артык ерак, шуңа күрә аның тәэсире Айныкына караганда шактый ким. Марс. Борынгы римлылар сугыш алласы хөрмәтенә Марс планетасын шул исем белән атаганнар. Марс Кояш тирәсендә Җиргә караганда бер ярым тапкыр күбрәк ераклыкта әйләнә. Ул Кояшны Җир тәүлеге белән 687 тәүлектә әйләнеп чыга. Марсның диаметры Җир диаметрыннан ике тапкыр диярлек кыскарак. Марсның үз күчәре тирәсендә әйләнү тизлеге Җирнеке кебек диярлек – тәүлекләр Җирнекенә караганда 37 генә минутка артык. Марсның ике иярчене бар. Алар – Фобос белән Деймос. Марс Венерадан кала Җиргә иң якын планета. Марс һәрвакыт галимнәрнең игътибарын үзенә җәлеп итә, чөнки андагы шартлар Җирдәгегә якын. Галимнәр Марс планетасының башлыча углекислый газдан торуын ачыкладылар. Кайвакыт Марс атмосферасында боз кристалларыннан торган ак болытлар күзәтелә. Анда көчле җилләр исеп, сары тузан болыты күтәрелә, шуңа күрә Марс өстендә ни булса да күрүе бик кыен. Марсның полюслары янында ак поляр бүрекләр күренә. Алар башлыча гади су бозларыннан тора. Марста төп су запасы планетаның эчкәре катлавында мәңгелек туң рәвешендә һәм поляр бүрекләрдә. Ел фасыллары үзгәргәндә Марста поляр бүрекләрнең зурлыгы да үзгәрә. Җәй булган ярымшарда поляр бүрек кечерәя, ә бу вакытта кыш булган ярымшарда поляр бүрек зурая. Марсның өслеге бераз Ай өслеген хәтерләтә. Анда боҗра сыман таулар – кратерлар күп. Марста тау сыртлары да, тарлавыклар да бар. Көн уртасында Марс экваторында температура кайчак плюс 20 градуска күтәрелә. Ләкин төнлә һәркайда бик салкын, температура еш кына 80 градуска төшә. Сатурн —зурлыгы буенча Юпитердан икенче урында тора. Сатурн Юпитер, Уран һәм Нептун белән зур газлы планеталар төркемен тәшкил итәләр. Планета үз исемен римлылар мифларындагы Сатурн исеменә бәйле рәвештә ала, ул греклардагы Зевсның атасы титан Кроноска тәңгәл килә. Сатурнның билгесе — урак. Гомумән алганда Сатурн гелий катышмасы, су, метан, аммиак белән водородтан һәм «тау токымнарыннан» гыйбарәт. Эчке өлкә газ хәлендәге тышкы катлам, металл хәлендә булуы водород юка катламы белән капланган тау токымнары һәм боздан гыйбарәт кечкенә төш булып тора. Планетаның тышкы атмосфера тыныч һәм гаугасыз күренә, әмма җил тизлеге кайбер урыннарда 1800 км/сәг артып җитә, бу Юпитердагыннан шактый зуррак. Сатурн күренеп тора торган боҗралар системасы ия була. Алар башлыча боз, тау токымнары һәм тузан бөртекләреннән гыйбарәт. Планета тирәсендә бүгенгесе көнгә мәгълүм булган 62 иярчен әйләнә. Алардан иң эресе — Титан Кояш системасының иярченнәреннән зурлыгы буенча икенче урында (беренче урында Юпитерның Ганимеды). Ул Меркурий планетасыннан зуррак. Нептун — Кояш системасының Кояштан сигезенче һәм иң ерак урнашкан планета. Зурлыгы буенча дүртенче урында тора, масса буенча — өченче урында. Нептунның массасы Җирнең 17,2 тапкыр зуррак, экватор диаметры — 3,9 тапкыр зуррак. Планета үзенең исемен римлылар мифларындагы Нептун исеменә карап алды. Составы буенча Нептун Уранга якын һәм бу ике планета зур Юпитер һәм Сатурн планеталарыннан аерып торалар. Астрономия белгечләре кайвакыт Уран һәм Нептунны аерым «зур бозлы планеталар» төркеменә чыгаралар. Нептунның атмосферасы, Юпитер һәм Сатурнның кебек, нигездә водород һәм гелийдән гыйбарәт. Нептунның төше, Уранның кебек, нигездә су, аммиак, метан бозлары һәм тау токымнарыннан гыйбарәт. Нептун атмосферасында көчле җилләр дулыйлар.
Астроно́мия (грекчадан “астро” һәм “номия”), фән, күк җисемнәренең төзелешен һәм хәрәкәтен, алар хасил иткән системаларны һәм тулаем Галәмне өйрәнә. Кояш системасындагы җисемнәрне, йолдызларны, йолдызара матдәне, безнең Галактиканы, башка галактикаларны, аларның фазадагы таралышын, физик табигатен, үзара тәэсир итешүен, килеп чыгышын һәм үсешен фәнни тикшерә. Тикшеренү темасына һәм ысулларына карап, берничә фәнгә бүленә. Астрометрия астрономик үлчәүләр өчен төп инерциаль координатлар системасын төзү, күк җисемнәренең торышын һәм хәрәкәтен билгеләү, Җирнең әйләнү закончалыкларын һәм вакытны исәпләү белән шөгыльләнә. Күк механикасы күк йөзендәге, шул исәптән ясалма җисемнәрнең хәрәкәтен һәм күк җисемнәренең тигезләнеш халәтен өйрәнә. Йолдызлар астрономиясе безнең Галактиканы тәшкил иткән йолдызлар системасын, Галактикадан тыш, астрономия - башка галактикаларны һәм галактика системаларын күзәтә. Астрофизика күк йөзендә булган җисемнәрдәге физик күренешләрне, шулай ук аларда бара торган химик процессларны тикшерә. Радиоастрономия космостагы радиодулкын чыганакларының үзлекләрен һәм киңлектә таралуын өйрәнә. Космогония аерым күк җисемнәре системасының, аерым алганда, Кояш системасының килеп чыгышы мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Космология Галәмнең килеп чыгышын һәм үсешен өйрәнә. Астрономия борынгы заманнарда ук кешеләрнең әйләнә-тирә мохитне күзәтү һәм вакытны үлчәү ихтыяҗыннан барлыкка килгән. 5 мең еллар чамасы элек үк Борынгы Мисырда кешеләр, Кояш һәм йолдызларның күк йөзендәге хәрәкәтен күзәтеп, дөнья якларын төгәл табарга өйрәнгәннәр; елның дәвамлыгын билгеләгәннәр һәм вакытны исәпләү өчен календарь системасы керткәннәр. Б.э.к. 4 йөздә Кытай астрономнары 800 дән артык йолдызны эченә алган беренче каталогны төзиләр. Күренә торган планеталарның һәм Кояшның хәрәкәтен анализлау поляк астрономы Н. Коперникка дөньяның гелиоцентрик системасын төзергә мөмкинлек бирә (1543). Бу ачыш астрономиягә генә түгел, бәлки барлык табигать фәннәре өчен дә зур әһәмияткә ия. Астрономик күзәтүләр өчен телескоплар куллану астрономияне үстерүдә икенче мөһим этап булып тора; Италия астрономы Г. Галилей 1609 да беренче мәртәбә телескоптан файдалана, соңрак Кояшта таплар һәм Юпитерның иярченнәре булуын ача. Шуннан соң Уран (1781), Нептун (1846), Плутон (1930) планеталары ачыла, Кояш системасының төзелеше, безнең Галактиканың структурасы өйрәнелә, башка күп кенә галактикалар барлыгы һәм Галәмнең аерым структурасы булуы ачыклана. 19 йөздә астрономик күзәтүләр өчен спектраль анализ ысулы кертелү йолдызларның табигатен аңларга ярдәм итә. Планеталар, йолдызлар һ.б. күк җисемнәренең физик сыйфатламалары өйрәнелә. 1924 тә совет астрофизигы А.А. Фридман Галәм эволюциясенең беренче моделен төзи, ул 1929 да, Америка галиме Э.П. Хаббл, галактикаларның нурланыш тизлекләрен үлчәп, «кызыл күчеш»не - галактикалар «таралышы» эффектын ачканнан соң раслана. Россиядә астрономия фән буларак 18 йөз башыннан үсеш ала. 1701 дә Санкт- Петербург Навигация мәктәбе ачыла, аның каршында Россиядә беренче астрономия обсерваториясе эшли. Ул, нигездә, уку-укыту белән шөгыльләнә. 1725 тә Петербург Фәннәр академиясе каршында обсерваториягә нигез салына. Россиядә беренче астрономик ачыш М.В. Ломоносов тарафыннан ясала: 1761 дә ул Венераның атмосферасы барлыгын ача. Безнең төбәктә беренче мәртәбә Идел буе Болгарында, Шәрекъ илләре галимнәре ирешкән казанышларга һәм үзләренең күк җисемнәрен күзәтүләренә нигезләнеп, астрономиягә караган белемнәрне системага салу омтылышы була. Анда гномон (Кояш сәгатенең бер төре) һәм астролябия (почмак үлчәү приборы) кулланылуы, җирле календарьлар төзелүе мәгълүм. Астрономия фәненең үсеше 1804 тә Казан университеты ачылу һәм 1810 да Россиядә беренчеләрдән булган астрономия кафедрасы оештырылу белән бәйле. 1811 дә «Казанские ведомости» газетасында студентлар И.М.Симонов белән Н.И. Лобачевскийның кометаларны күзәтүләре хәбәр ителә. Ул Казанда астрономик күзәтү нәтиҗәләре турындагы беренче язмалардан була. 1814 тә И.А. Литтров Казан университеты каршында Россиядә беренче университет обсерваториясен – Казан шәһәр астрономия обсерваториясен җиһазлый. 1833-37 дә И.М. Симонов һәм Н.И. Лобачевский тырышлыгы белән шәһәр обсерваториясенең яңа бинасы (архитектор М.П. Коринфский) төзелә. Обсерваториядә йолдыз, планета һәм кометаларның торышын үлчәү эшләре уздырыла. 1869-82 дә халыкара проект кысаларында Бонн күзәтмәләре өчен йолдызларның координатларын билгеләү эшләре башкарыла. Географик киңлекнең үзгәрүчәнлеген күзәтүне Россиядә беренче мәртәбә 1892 тә А.М. Ковальский башлап җибәрә. М.А. Грачёв бу күзәтүләрне дәвам итә һәм беренче мәртәбә Җир инерциясе күчәренең фәзадагы торышы үзгәрүен тикшерә. Айның әйләнүен күзәтү гелиометр ярдәмендә 1894 елда башлана һәм ул инде 100 елдан артык дәвам итә. Дөньяда Айны гелиометрик күзәтүләрнең иң күбесе - 1723 күзәтүнең 1176 сы Казанда уздырыла. М.А. Ковальскийның теоретик хезмәтләре дөньякүләм таныла: 1859 да ул Кояш системасының хәрәкәтен билгеләү ысулын эшли; күзәтелгән йолдызларның бердәм система хасил итүен исбатлый һәм аның әйләнүен фаразлый, йолдызларның күренмә хәрәкәтен анализлап, бу әйләнү үзәген табу мәсьәләсен чишә. Казан галименең йолдызлар системасын тәшкил итүче Галактиканың әйләнүе турындагы фаразы 1926 елгы күзәтү нәтиҗәләре белән раслана. Д.И. Дубяго безнең төбәктә генә түгел, Россиянең бүтән төбәкләрендә дә астрономия үсешенә өлеш керткән танылган астрономнар плеядасын тәрбияләве белән мәгълүм: А.В. Краснов - Варшава университеты обсерваториясенә нигез салучы; А.А. Михайловский - Белоруссия университеты, А.Н. Нефедьев - Пермь, А.А. Яковкин - Урал университетлары профессорлары. 1901 дә Казан төбәгендә астрономия обсерваториясе ачыла (карагыз Казан университетының астрономия обсерваториясе, В.П. Энгельгардт исемендә). Анда урнаштырылган җиһазлар (меридиан түгәрәге, рефрактор, гелиометр) тикшеренүләрнең сыйфатын билгели. Күп еллар күзәтүләр алып барган А.А. Яковкин 1934 тә Айның күренмә түгәрәге асимметриясен ача (Яковкин эффекты). 19 йөз ахырыннан Казанда астрофизика юнәлеше үсә башлый. Алмаш йолдызларны беренче күзәтүләр 1893 тә П. Богоявленский тарафыннан башкарыла, системалы күзәтүләр 1920 елларда башлана. 1937 дә Д.Я. Мартынов өч җисемнең чикләнгән мәсьәләсен чишүне куш системаларга карата куллану мөмкинлеген беренче мәртәбә күрсәтә. Тыгыз урнашкан куш системаларда компонентлар тигезләнеше сурәтләрен В.А. Крат тикшерә (1937). Совет заманында Казан астрономия фәнни мәктәбенең эшчәнлек юнәлешләре: периодик кометалар хәрәкәтен теоретик тикшерү һәм аларны күзәтү (А.Д. Дубяго, Ю.В. Евдокимов); Урал, Урта Идел һ.б. төбәкләрне гравиметрик тикшерү (В.А. Баранов, И.А. Дюков); Айны өйрәнү (И.В. Белькович, Ш.Т. Хәбибуллин, А.А. Нефедьев, Н.Г. Ризванов); Галактиканың структурасын өйрәнү (Ш.Т. Хәбибуллин); астрономик рефракцияне өйрәнү (А.И. Нефедьева). А.Д. Дубяго ике кометаны ача (1921, 1923), соңрак аларга аның исеме бирелә, аның тарафыннан нәгравитацион көчләрнең тәэсир итүен билгели торган яңа ысул тәкъдим ителә. Ш.Т. Хәбибуллин Айны күзәтү өчен 8 м лы горизонталь телескопны файдалануга кертә (1954), Айның физик либрациясе параметрын билгеләү ысулын эшли (1957). К.В. Костылев тәкъдиме белән метеорларны өйрәнүнең яңа юнәлеше - радиолокация барлыкка килә. 1957 дә СССРда Җирнең беренче ясалма иярчене җибәрелгәннән соң, Кояш системасындагы җисемнәр космик аппаратлар ярдәмендә өйрәнелә башлый. Иярченнәрдә телескоплар урнаштыру астрономик күзәтүләрдә җир атмосферасының тәэсирен бетерергә һәм барлык дулкыннарда да тикшеренүләр алып барырга мөмкинлек бирә. Күк җисемнәренең нурланышы озын дулкыннарның киң диапазонында - радиодиапазоннан алып рентген һәм гамма-диапазонга кадәр - теркәп барыла. 1970 еллар башыннан йолдызларның физик параметрларын өйрәнү аларның спектрларын санча модельләштерү юлы белән башкарыла. Н.А. Сәхибуллин 1972 дә СССРда беренче мәртәбә җирле термодинамик тигезләнеш гипотезасын кулланмый гына йолдызлар спектрын анализлауның яңа алымын гамәлгә кертә. Казан университеты астрономия кафедрасы шул проблемаларны өйрәнүнең Бөтенсоюз үзәгенә әверелә. Йолдызлар атмосферасы физикасын фәнни өйрәнүнең Н.А. Сәхибуллин җитәкләгән юнәлеше Россиядә һәм чит илләрдә таныла. 1975 тән астрономик күзәтүләр Төньяк Кавказ астрономия станциясендә уздырыла. 1998 дә Төркиядә Казан университетының 1,5 м лы яңа телескобы Бакырлы Тепе тавында төзелеп бетә (карагыз Оптик телескоп). Телескоптан күзәтүләр Россия Фәннәр академиясенең Космик тикшеренүләр институты (Мәскәү) һәм Төркиянең милли обсерваториясе галимнәре белән берлектә алып барылачак. Казан астрономнары TD-1A, BUSS иярченнәрендә, Ла-Пальма (Канар утраулары) обсерваториясенең 2,5 м лы телескобында халыкара проектлар буенча күзәтү эшләрендә катнашалар. Фәнни тикшеренүләр Россия Фәннәр академиясенең Махсус астрофизик обсерваториясе (Түбән Архаз посёлогы, Карачай-Чиркәс Республикасы), Россия Фәннәр академиясенең Астрономия институты (Мәскәү), Кырым астрофизика обсерваториясе (Научный посёлогы, Кырым өлкәсе), Мюнхен университетының (ГФР) Астрономия һәм астрофизика институты, Макс Планк астрофизика институты (Гархинг шәһәре, ГФР) һ.б. астрономнар белән берлектә уздырыла. 1930 елларда Казан астрономия-геодезия җәмгыяте оеша. 1893-1996 да «Труды Казанской городской астрономической обсерватории» («Казан шәһәренең астрономик обсерваториясе хезмәтләре»), 1910-96 да - «Известия Астрономической обсерватории Энгельгардта» («Энгельгардт астрономия обсерваториясе хәбәрләре»), 1934-65 тә - «Бюллетень Астрономической обсерватории имени В.П. Энгельгардта» («В.П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе бюллетене»), 1943-54 тә «Астрономик циркуляр» («Астрономический циркуляр») исемендә Бөтенсоюз журналы (Казан) нәшер ителә. 4 кече планетага һәм 9 ай кратерына Казан астрономнарының исеме бирелә.
	II тур. Әлеге тур ике өлешкә бүленә. Беренчесе игътибарлылыкка багышланган. Экранда 6 рәсем күрсәтелә, соңыннан алып баручы рәсемнәрне карап бетергәч, сорау бирә? Мәсәлән, рәсемнәрдә ничә шар бар иде дип? Уенчылар шушы 6 рәсемдә күрсәтелгән шарларны санап истә калдырырга тиеш булалар. Бер рәсемгә карата гына сорау бирелмәячәк. Икенче өлеше - видеотабышмакта укучыларга рус рәссамы турында мәгълүмат бирелә, аның биографиясе сөйләнә. Шулай ук биредә аның бер рәсеме турында сөйләнелә, шуннан чыгып, укучыларга әлеге рәссамның кем икәнен танырга һәм экранда күрсәтелгән рәсемен белергә кирәк булачак. Икенче сорау шушы ук рәссамның тормыш юлы белән бәйле бер сорау биреләчәк. Өйрәнү өчен рәссамнар: И.Шишкин, А.Саврасов, К.Брюлов, И.Айвазовский, В.Васнецов.   III тур. Катнашучыларга бирелгән бер озын сүздән мөмкин кадәр күбрәк уртаклык исемнәр төзергә кирәк була. Иң элек озын сүзне эзләп табарга кирәк. Мәсәлән, ҮТСМӘЗЕЗ – СҮЗТЕЗМӘ (сүз, тез, үт, һ.б.ш.)   I IV тур. Бу – капитаннар ярышы. Капитаннарга “Тиз җавап” биреме тәкъдим ителә. Капитанга гыйбарәләр әйтелә, ул дөрес булса, раслап, әйе дияргә; дөрес булмаса, юк дияргә кирәк була. Мисал өчен,, май – елның 10нчы ае (юк), иң озын каникул – кышкы каникул (юк), сирень апрель аенда чәчәк ата (юк),паралеллограм – ул дүртпочмаклык (әйе), японнарның милли өс киеме – сари (юк)     Үткәрелү көне: 1 март   Казан, Шамил Усманов урамы, 9 йорт 8-9179078762, 570-50-33– Сәрия

Дата добавления: 2015-08-13