|
Читайте также: |
| Минералдық аты, формуласы | Қаттылығы |
| Тальк — М8з(ОН)2[8і4Оіо] Гипс — Са5О4-2Н2О Кальцит — СаСОз Флюорит — СаҒг Апатит — Са5 (Ғ, С1) (РО4)3 Ортоклаз — К [А1 ЗізОв] Кварц — 5іО2 Топаз — А12(Ғ, ОН)9 [5ІО4] Корунд — А12Оз Алмас — С | 4 5 |
Анықталатын минерал ортоклазбен сызылмай, керісінше, онын, бетінде сызық қалдырса, анықталатын минералдың қаттылығы жетіден төменде, алтыдан жоғары, яғни 6,5 деуге болады.
Практика жүзінде минералдардың қатылығын анықтау үшін, күнделікті өмірде жиі қолданылатын заттарды пайдаланады. Мысалы, қарындаш ұшының қаттылығы—1, тырнақтың — 2—2,5, қола монетасының (тиын ақшаның) — 3,5—4, шынының — 5, болат пышақтың — 6.
Шартты түрде барлық минералдарды қаттылығына қарай (шамамен) төрт топқа бөлуге болады:
1) Жүмсақ минералдар (тальк, графит, гипс) тырнақпен оңай сызылады.
2) Қаттылығы орташа минералдар (ангидрит, кальцит, халькопирит және т. б.) шыныға сызық түсіре алмайды, ал тырнақпен сызылмайды.
3) Қатты минералдар (кварц, дала шпаттары және т. б.) шыныға сызық қалдырады, ал кварцта сызық қалдыра алмайды.
4) Өте қатты минералдар (топаз, корунд, алмас) кварц бетінде сызық қалдырады.
8. Меншікті салмақ туралы ұғым бізге физикадан және химиядан да белгілі. Алайда еске түсіре кетелік.
Заттың салмағын оның көлеміне бөлу арқылы меншікті салмақты анықтайды. Демек, меншікті салмақ дегеніміз, әрбір заттын, жекедара бірлік көлеміне келетін салмақтың сыбағалы мөлшері деп білеміз.
Минералдардың меншікті салмағы 1—23,0 аралығында байқалады. Олардың дәл шамасы тек лабораториялық жағдайда ғана анықталады. Ал шамамен айтқанда (алақанға салып, салмақтап көру арқылы) барлық минералдар ауыр жеңілдігіне қарай, 4 топқа болінеді:
1) жеңіл минералдар (меншікті салмағы — 2,5-ға дейін);
2) салмағы орташа минералдар (меншікті салмағы 2,5—4-ке дейін);
3) ауыр минералдар (меншікгі салмағы 4—10-ға дейін);
4) өте ауыр минералдар (меншікті салмағы оннан жоғары қарай).
Минералдардың шығу тегі (генезисі). Минералдар шығу тегіне қарай эндогендік және экзогендік (жер бетілік) болып екіге бөлінеді. Эндогендік минералдардық түзілуі ең алдымен магмалық әрекеттерге байланысты:
1. Магманың (негізгі қүрамы кремнийден тұратын жоғары температуралы балқыма) алғашқы үлесінен бірінші кезекте түзілген минералдар (алғашқы магмалық) жетік пішінді кристалдар түрінде құралады.
2. Магманың қалған үлесіпен екінші кезекте пайда болған минералдар, әдетте ірі кристалдар құрайды (пегматиттер).
3. Магмадан бөлініп шыққан ыстық су мен су буы және газ аралас ерітінділерден пневма-гидротермалық (латын тілінде «пневма» — газ, «гидротерма» — ыстық су деген мағынада) минералдар құралады.
4. Магмалық әрекеттердіқ ең соңында (жер қыртысының жоғарғы қабаттарында) тау жыныстарының үлкенді-кішілі жарықтары мен жарыкшақтарын бойлап, әр түрлі тереңдікте (жоғары, орта және төмен температуралы) гидротермалық минералдар тобы түзіледі.
Экзогендік минералдар сулы ортада тұнбалар түрінде және эрозиялық-денудациялык үгілу (физикалык, химиялык және биохимиялық) процестеріне байланысты түзіледі.
Осындай жолдармен пайда болған алғашқы магмалық немесе шөгінді минералдар кейінірек, жердід ішкі терең қабаттарында термодинамикалық жаңа жағдайда (үлкен қысым, жоғары температура) аздыкөпті өзгерістерге (құрамы мен құрылысы және кұрылымы жағынан) ұшырап, жаңа типті минералдар (метаморфтық) құралады.
Минералдардың жіктелуі. Жер қыртысында кездесетін барлық минералдар химиялық құрамына және ішкі кұрылыс ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға жіктеледі:
1. Жеке элементтер тобына бір ғана химиялық элемент түрінде жекедара кездесетін минералдарды (алтын, платина, күміс, алмас, графит, мыс, күкірт және т. б.) жатқызады. Олар табиғатта сирек кездеседі (күкірт пен графиттен басқалары). Мұндай минералдардың коғам өміріндегі маңызы орасан зор. Сондықтан өте кымбат бағаланады.
2. Күкіртті қосындылар (сульфидтер) тобына жататын минералдар (галенит, сфалерит, борнит, халькопирит, пирит, арсенопирит, пирротин, пентландит, киноварь, антимонит, молибденит жәнет. б.) түсті металдардың рудасы болып саналады. Олардың маңызы өте зор.
3. Галоидты қосындылар (галогенидтер) фторлы-, бромды-, иодты-сутекті қышқылдардың тұздары (галит, сильвин, карналлит, флюорит) түрінде кездеседі. Олардың ішінде хлорлы қосындылар кең таралған.
4. Оксидтер (тотықтар) және гидрооксидтер (сулы тотықтар) - химиялық элементтердің оттегі мен гидроксильдік топ (ОН) қосындысы түрінде кездеседі. Олардың кейбіреулері ғана (кварц, диаспор және т. б.) тау жыныстарын қүраушы минералдар, ал көпшілігі рудалық минералдар (уранинит, касситерит, псиломелан, пиролюзит, корунд, ильменит, гематит, магнетит,
лимонит, куприт және т. б.) қатарына жатады.
5. Карбонаттар тобына жататын минералдар (сидерит, кальцит, малахит, азурит, церуссит, смитсонит және т. б.) көмір қышқылының тұздары болып саналады. Олардық кейбіреулері шөгінді және метаморфтық тау жыныстарын қүрайтын минералдар (долокит, магнезит, кальцит) ретінде белгілі.
6. Сульфаттар күкірт қышқылының тұздары (ангидрит, англезит, барит, алунит, ярозит, гиис және т. б.). Олар суда жақсы ериді, сондыктан химиялық шөгінділер түрінде жиі кездеседі.
7. Фосфаттар фосфор қышқылынын, тұздары (фосфорит, монацит, ксенотим, апатит, вивианит) түрінде түзіледі.
8. Силикаттар тобына жататын минералдар (оливин, гранат, дистен, эпидот, берилл, пироксендер, амфиболдар, слюдалар, хлориттер, тальк, сериентин, дала шпаттары, нефелин және т. б.) жер кыртысында кездесетін барлық минералдардың үштен бірін қамтиды және олар-
дың жалпы массасының 85%-ін күрайды.
Силикаттардың құрамы мен құрылысы басқа топтағы минералдармен салыстырғанда өте күрделі. Олардың негізгі қүрамы кремний тотығынан түратын тетраэдрлер [5Ю4]4-тобынан құралады. Егер кремний алюминиймен аздыкөпті мөлшерде орын алмасатын болса, онда олар алюмосиликаттар деп аталады.
Барлық силикаттар (өзіндік кристаллохимиялық құрылыс ерекшеліктеріне қарай) мына төмендегідей топтарға ажыратылады:
1. Кешенді анионы оқшауланған тетраэдрден тұратын силикаттар (мысалы, оливин, гранат, циркон, топаз және т. б.).
2. Тетраэдрлердің жеке топтарынан түзілген силикаттар (берилл, турмалин және т. б.) өзара тұйықталып жалғаса келе, жекеленген арал пішіндес құрылым құрайды. Олардың төрт түрі бар:
а) екі тетраэдрден тұратын қоспа топ— [Sі2О7]6~
б) үш тетраэдрден тұратын сақиналы топ— [Sі3О9]6~
в) төрт тетраэдрден тұратын сақиналы топ —[Si4О12]8-
г) алты тетраэдрден тұратын сақиналы топ —[Sі6О18]і2-
3. Үздіксіз тізбек қүрайтын тетраэдрлерден түзілген силикаттар. Олар:
а) жеке тізбекті силикаттар (пироксендер) — [SіОз]2~
б) қос тізбекті (ленталы) силикаттар (амфиболдар) — [Sі4О11]6- болып ажыратылады.
4. Тетраэдрлердің үздіксіз қабаттарынан тұратын силикаттар (слюдалар, тальк, хлориттер және т. б.) [Sі2О5]2~ жымдастығы бір бағытта өте жақсы жетілген, қабатталған қабыршақтар немесе жапырақтар түрінде түзілген минералдар қүрайды.
5. Тетраэдрлердің үздіксіз каркасынан (қанқасынан) түратын силикаттар мен алюмосиликаттар (альбит, олитоклаз, андезин, лабрадор, битовнит, анортит, микроклин, ортоклаз, нефелин және т. б.).
Силикаттар тау жыныстарын құраушы минералдар деп те аталады.
Жердің негізі даму кезеңдері. Жердің және жер қыртысының жасын және оның даму тарихында болып өткен ірі оқиғалардың болған уақытын анықтай білу мәселелері ғалымдардық назарынан еш уақытта да тыс қалған емес. Өйткені бұл проблемаларды шешудің теориялық және практикалық маңызы өте зор.
Қазіргі кезде Жердің даму тарихы геологиялық және оған дейінгі планетарлық (немесе ғарыштық) кезеңдер болып екіге ажыратылады.
Геологиялық кезеңге дейінгі (планетарлық) уақыт Жердің алғашқы планета болып қалыптасуынан бастап жер қыртыстарының құралуына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Оның тарихын геологиялық әдістер арқылы зерттепбілу мүмкін емес. Жердің (ғарыштық дене ретінде) пайда болуы туралы ғылыми түсінік Күн жүйесіне кіретін басқа планеталардың жаратылысы жөніндегі жалпы көзқарастар негізінде қалыптасады. Бүл кезеңнің негізгі мазмұны ең алғашқы протопланеталық заттардың белгілі геосфераларға жіктеліп литосфера, атмосфера және гидросфера қабаттарының құралуымен сипатталады.
Геосфераларға жіктелу процесі алғашқы протопланеталық заттардын, тығыздалуымен қатар байқалады. Тығыздалу кезінде протопланеталық заттар қызуға ұшырайды; қызу мөлшері радиоактивтік процестерге байланысты онан сайын арта түседі; температураның ұлғаюы заттардың гравитациялық жіктелуін тездетеді; жердің алғашқы құрамындағы газдар бөлініп шығып, атмосфера қабатын құрайды.
Алғашқы атмосфера құрамында көмір қышқыл газы және су булары көп болғандықтан Күн сәулесін өткізбейді, сондықтан жер бетінің жылулығы ішкі жылулыққа байланысты өзгереді. Атмосфераның төменгі қабаттарында (жер бетіне жақын аймақтарда) изотермиялық жағдай қалыптасады. Бұл жағдайда гидрометеорологиялық езгерістер байқалмайды.
Жерді құрайтын алғашқы (протопланеталық) заттардың тығыздалуы мен жеке қабаттарға жіктелуі аяқталысымен жер беті және атмосфера қабаты суына бастайды. Соған байланысты су булары конденсациялық әрекеттерге ұшырап гидросфера қабаты құралады, сонымен қатар атмосфераның Күн сәулесін өткізгіштік қабілеті артады. Жер бетінің әр түрлі дәрежеде (Күн сәулесінің әсеріне қарай) қызынуына байланысты ауа және су массалары қозғалысқа араласып жалпы планетарлық (атмогидроайналым) өзгерістер байқалады.
Бұл жағдай экзогендік процестердің дамуына әкеліп соғады. Сонымен, экзогендік процестердің басталуы (Жердің даму тарихында) геологиялық кезеңнің бастамасы болып саналады.
Геологиялық кезең — Жер қыртысының алғашқы қалыптасуынан басталып қазіргі кезге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Экзогендік процестердін, нәтижесінде Жер бетіндегі жыныстар үгіліске ұшырап, үгілу заттары тасымалданып жинала келе (сулы ортада) шөгінді тау жыныстары қүралады. Олар жаңа ортада (эндогендік жағдайда) метаморфтық және магмалық әрекеттерге үшырап, Жер қыртысының алғашқы қүрамы біртіндеп күрделене түседі. Бүл процесс тұрақты түрде байқалат ды. Соның нәтижесінде, кұрамы әр түрлі және өте күрделі Жер қыртысының қазіргі кездегі бедер пішіндері қалыптасады.
Жер қыртысының даму заңдылыктарын осы уақытқа дейін сақталған геологиялык. документтерді (Жер қьіртысын құрайтын заттарды, яғни минералдар мен тау жыныстарын жане оргағшкалык қазба-калдыктарды) зерттеу аркылы анықтауға болады.
Тау жыныстарының жасын анықтау. Жердің жасын және оның даму тарихында болып өткен геологиялық ірі оқиғалардың болған уакытын анықтау үшін салыстырмалы және абсолюттік жыл есептеу (геохронология) әдістерін пайдаланады.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасы олардың табиғи жағдайдағы бір-бірімен қарым-қатынасына, белгілі бір геологиялық ортада (геологиялық кимада) алатын орнына (немесе орналасу ретіне) қарай анықталады.
Көп жағдайда, «жасырақ» (жастау), «ескірек» (ескілеу) және «бір мезгілде» (бір уақытта) немесе «жасы бірдей» деген ұғымдар жиі колданылады. Бұл жерде тау жыныстарының құрамы мен кұрылысы және олардың жатыс пішіндері мен күрылымдық ерекшеліктері бірдей ескеріледі. Салыстырмалы жыл санау әдістеріне стратиграфиялык, минералогия-петрографиялык, тектоникалық және биостратиграфиялық-палеонтологиялык әдістерді жаткызады.
Стратиграфиялық әдіс — шөгінді тау жыныстарын кұрайтын кабаттардың өзара орналасу тәртібін (реттілігін) зерттеуге негізделген. Шөгінді кабат неғүрлым төмен орналаса, оның жасы соғүрлым ескі, ал жоғарғы қабатты кұрайтын тау жыныстары төменгі қабаттармен салыстырғанда жасырақ деп саналады. Бұл әдісті шөгінді кабаттардың алғащқы орналасу тәртібі бұзылмай сол күйінше сақталған жағдайда ғана пайдалануға болады.
Егер белгілі бір ауданды алып жатқан (геологиялық қимада) магмалык денелер горизонталь орналасқан шөгінді кабаттарды диагональ немесе көлбеу бағытта кесіп өтіп және өзара киылысатын болса, ондай жағдайда киюшы дене киылған денемен салыстырғаңда жасырақ деп саналады.
Мысалы, 1.2-суретте магмалык, дене «α» шөгінді жыныстардан құралған «Б» және «В» кабаттарымен салыстырғанда жасырақ, ал «А» қабатынан ескірек. Бұлардың
1.2-сурет. Стратиграфиялық әдіс бойынша тау жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау.
ішіндегі ең жасы — магмалық дене «р» болып саналады. Өйткені, ол барлық шөгінді қабаттарды кесіп өтумен катар, атты магмалық денені де қиып өтеді.
Минералогия-петрографиялық әдіс бір-біріне жақын орналаскан (геологиялық кималарда кездесетін) тау жыныстарының, минералдық кұрамының ұқсастығын (салыстыра отырып) зерттеуге негізделген. Бүл әдіс, әсіресе кембрийге дейін түзілген жыныстарды (магмалық және метаморфтык) зерттеуде кенінен колданылады. Кейде тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде шөгінді кабаттардың алғашқы орналасу тәртібі бүзылып тектоникалык жарықтар бойымен ауыса орналасады. Тау жьшыстарының жасын анықтау барысында осы жағдайлар ескеріледі.
Биостратиграфиялық-палеонтологиялық әдіс тау жыныстарының салыстырмалы жасың анықтаудағы ең негізгі әдіс болып саналады. Бұл әдіс ерте кезеңдерде өмір сүрген жәндіктер мең өсімдіктер дүниесінің (сол кездегі тау жыныстарының кұрамында) сақталған қазба-қалдықтарың (фауна, флора) зерттеуге негізделген. Олар толығымен немесе жартылай болса да минералдық заттармен (кремний немесе кальцит) алмаскан жағдайларда жаксы сақталады. Ч. Дарвиннің эволюциялық даму теориясы бойынша, органикалық әмір жердің даму тарихында ең карапайым түрлерден басталып, ең жоғарғы дәрежеге дейін дамып жетілген. Тау жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау максатында органикалык, түрлердіқ бәрі бірдей жарамайды, олардың ішінде тек жетекші түрлері ғана пайдаланылады. Олар тез өзгергіш болып, сонымен катар жер бетінде кең таралып, аз ғана геологиялық кезеңді алып жатуы қажет. Сонымен, геологтар Жер бетінде өмір сүрген органикалық дүниенің қазба-қалдықтарын және жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу негізінде Жердің даму тарихын жеке кезендерге бөледі. Бүкіл жер шарын түгел қамтитын стратиграфиялық және соған сәйкес геохронологиялық шкаланың негізін қалайды.
Стратиграфиялық және геохронологиялық атаулар (Халықаралық келісім бойынша қабылданып) 1881 ж. және 1900 ж. болған Халыкаралық геологиялық конгрестің екінші және үшінші сессияларында бекітілді.
Стратиграфиялық және геохронологиялық бөлімдер мен бөлімшелер мына төмендегідей болып ажыратылады:
| Стратиграфиялық атаулар Эонотема Группа (топ) Система (жүйе) Бөлім Ярус (қабат) |
Геохронологиялық атаулар
Эон
Эра (замана)
Период (дәуір)
Эпоха (кезең)
Ғасыр
Кейде жеке бір аудандарда зерттелген қабаттар Халықаралық келісім бойынша қабылданған шкаламен салыстыруға келмесе, онда олар үшін жергілікті атаулар беріліп стратиграфиялық ұсақ бөлімдер мен бөлім-шелерге (свита, подсвита, серия) ажыратылады.
Стратиграфиялық шкала — белгілі бір уақыт аралығында рет-ретімен қабатталып жиналған шөгінді жыныстар жиынтығын, ал оған сәйкес келетін геохронологиялық шкала — уақыт мерзімін көрсетеді. Шартты түрде стратиграфиялык атаулар стратондар, ал геохронологиялық ұғымдар геохрондар деп аталады.
Пайдалануға ыңғайлы болу үшін екі шкаланың да бөлімдері мен бөлімшелері бірдей атаулармен аталады. Стратиграфиялық бөлімдер төменгі, орта және жоғарғы болып бөлінеді. Соған сәйкес геохронологиялық кезеңдер — алғашқы, орта және соңғы болып ажыратылады.
Эонотемалар — бірнеше эраларды (заманаларды) қамтитын ең ірі стратиграфиялық топтардан (эратема-лардан) тұрады.
Қазіргі кезде жердің тарихы екі эонотемаға ажыратылады:
1. Фанерозойлық (грекше «фанерос»—айқын, «зоэ»—өмір) — палеозой, мезозой және кайнозой топтарын біріктіреді.
2. Криптозойлық (грекше «криптос» — жасырын, қүпия, «зоэ» — өмір) — протерозой және архей топтарын біріктіреді.
Топтар — бір эра (заман) бойы қабатталып жиналған шегінді жыныстар жиынтығын құрайтын стратиграфиялық ұғым. Олар Жер қыртысының даму тарихында өте үзақ кезендерді қамтиды. Топтардың шекарасы органикалық дүниенің күрт езгеріп, жаңа түрлердің пайда болуымен анықталады. Топтардың және эралардың атаулары (грек сөздерінен құралады) алғашқы қарапайым өмірдің пайда болу және олардың даму сатыларымен байланысты.
Ең алғашқы тіршіліктің бастамасы — Жердің көне тарихымен байланысты. Бұл уақыт архей (грекше «археоо — кене, ескі деген мағынада) деп аталады. Одан кейінгі уақыттар протерозой (грекше «протероо — бірінші, алғашқы деген мағынада); палеозой (грекше «палеос» — ескі); мезозой (грекше «мезос» — орта), кайнозой (грекше «кайнос» — жаңа) болып бөлінеді.
Жүйелер белгілі бір периодта (дәуірде) жиналған шөгінді қабаттарынан құралады. Олардың атаулары, әдетте, шөгінді жыныстардың алғашқы табылған орындарына қарай, жергілікті (кембрий, девон, пермь, юра) атаулармен аталады. Мысалы, девондық жүйе Англиядағы Девоншир атты граф жерінің; пермьдік жүйе Пермь облысының атымен аталады. Сол сияқты жергілікті халықтардың атымен (ордовик, силур) немесе шегінді жыныстардың құрамына (таскөмір, бор) байланысты аталады. Ал кейде олардың ішкі бөлімшелерінің санына қарай (мысалы, триас — үштік) да аталады.
Жүйелер бөлімдерге ажыратылады. Оған сәйкес келетін уақыт аралығы эпохалар (кезеқдер) деп аталады.
Бөлімдер — қабаттарға (ярустарға), соған сәйкес эпохалар (кезеқдер) ғасырларға ажыратылады. Ең соңында кабаттар зоналарға, ал ғасырлар жылдарға бөлінеді. Стратиграфиялық бөлімшелерді ажырата білу үшін шартты белгілер қабылданған. 
Топтардың индекстері оның латынша аттарының алғашкы әріптері аркылы белгіленеді (мысалы, протеро-зой — РК); жүйелердіқ индекстері оның латынша атының бірінші әрпімен белгіленеді (мысалы, пермь—Р); ал оның бөлімдері сан арқылы көрсетіледі. Мысалы, бор жүйесі (К) екі бөлімнен тұрады: төменгі бөлім (Кі) және жоғарғы бөлім (Кг)
Бұл индекстер геологиялық карталар мен геологиялық кішаларда және т. б. геологиялық кұжаттарда қолданылады. Мұндай кұжаттарды оқуға қолайлы болу үшін түсті бояулар мен әр түрлі белгілер пайдаланылады. Мысалы, бор дәуірінде түзілген жыныстар — ашык көк түске, палеогендік жыныстар — қою сары түске боялады.
Абсолюттік геохронология — жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының жасын, сонымен бірге жердін тарихындағы геологиялық ірі оқиғалардың болған уақыты және ұзақтығы (кәдімгі астрономиялык жылдар есебімен) оның кұрамында кездесетін радиоактивтік элементтердің (уран, торий, рубидий, калий, көміртегі) ыдырау заттарын (ти, МбЦ, ™ЧҺ, а7КЬ, 40К, 14С) зерттеу аркылы анықталады.
Тау жыныстарының абсолюттік жасын анықтауда радиологиялық әдісті қолдану мүмкіндігі туралы алғашқы ойды француз ғалымы Пьер Кюри (1903 ж.) айткан болатын.
Радиоактивтік элементтердің қыдырауы (жартылай ыдырау мерзімі) — әр уакытта тұрақты болып, белгілі бір жылдамдықпен, өз бетінше жүріп жататындығы эксперимент жүзінде дәлелденген. Сонымен, ыдырау жылдамдығын ескере отырып минералдық кұрамындағы радиоактивтік элементтің жасын оның ыдырау заттарының (изотоптардың) салмағына қарай анықтауға болады.
Қазіргі кезде қолданылатын радиологиялық әдістердің ішінде уран-торш-корғасындык, калий-аргондық, рубидийлі-стронцийлық және көміртегілік әдістер еқ бастылары болып саналады.
I. Уран-торий-қоргасындык әдіс уран, торий элементтерінің ыдырай келе радиогендік корғасынға айналатындығына негізделген.
Қорғасынның изотоптық құрамы арнаулы аспаптар (масспектрометр) арқылы анықталады. Бұл әдіс 100млн-нан 5 млрд-қа дейінгі аралықта анықтау жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
2. Калий-аргондық әдісінде атомдык массасы 40-ка тең калий изотопы өзінің ядросына бір электрон қосып алып, аргонға айналады: 4ОК+е 
40Аг. Олардың қатынас санына қарай (40Аг/40К) минералдық заттардың жасың аныктайды.
Бұл әдіс жиі колданылады. Өйткені, калий жер қыртысында кең таралғаң. Сондыктаң да оның минералдары (дала шпаттары, слюдалар, амфиболдар, пироксендер) жиі кездеседі. К/Аг әдісі арқылы 100 000 жылдан миллиард жылға дейінгі аралықта тау жыныстарының жасын анықтауға болады.
3. Рубидий-стронцийлык, әдісі — рубидий изотопының строниий изотопына (87Sr) айналуына негізделген. Рубидий (шашыранды түрде) калийлі минералдардың (слюдалар, калийлі дала шпаттары) кұрамында кездеседі.
4. Көміртегілік әдіс — органикалық казба калдықтарының кұрамындағы көміртегінің радиоактивтік изотопын (14С) анықтауға негізделген. Бұл изотоп атмосфера кабатында ғарыштык, сәулелердің азотка тигізген әсеріне байланысты құралады.
Кейінірек олар тірі организмдермен жұтылады. Өлі организмнің кұрамында олар белгілі бір жылдамдықпек (5730 жыл) ыдырайды. Бұл әдіс төрттік дәуірде құралған жыныстардың жасыи анык,тауға және археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде кеңінен колданылады.
Радиологиялық әдістерді қолдану нәтижесінде жер қыртысын кұрайтын көптеген тау жыныстарының жасын анықтауға мүмкіндік туды.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, жер кыртысы осыдан 3,6—4,6 млрд. жылдар бұрын түзілгенін; Жердің геологиялық жасы 4,6 млрд., ал планеталык жасы — 6,5—7 млрд. жылдар шамасында болатындығын анықтауға болады.
Негізгі әдебиет: 1 [30-32], 2 [11-13], 3 [21-25; 40-45; 51-58; 62-69]
Қосымша әдебиет: 8 [4-13]
Бақылау сұрақтары:
1. Басқа ғылымдар жүйесімен олардың тапсырмасында инженерлік геологияның орнын көрсетіңіз?
2. Жер жазықтығының рельефінің басты пішіні, формасы және өлшемі қандай?
3. Пайда болу тегі және химиялық құрамы арқылы минералдарды қалай бөледі?
4. Шөгінді және сазды жыныстар құрамы мен бөлшектерінің ірілігіне байланысты қандай түрлерге бөлінеді?
5. Басты химиялық және органогендік жыныстарды сипаттаңыз.
6. Тау жыныстарының қатысты және абсолюттік жасы дегеніміз не? Жыныс жасының құрылыстағы мәні және оларды қалай анықтайды?
7. Метаморфтық жыныстарының басты өкілдерін сипаттаңыз.
8. Әртүрлі жартасты және түйіртпекті жынысты материалдарды құрылыста қалай қолданады. Ғимарат пен үймереттің негізі мен ортасы.
Дата добавления: 2015-12-08; просмотров: 805 | Нарушение авторских прав