Дәріс тезистері

Ф КГМУ 4/3-04/01

ИП №6 УМС при КазГМА

От 14 июня 2010 г.

Арағанды мемлекеттік медицина университеті

Молекулярлық биология және медициналық генетика кафедрасы

Дәріс

Тақырыбы: «Тератогендік факторлар, дамудағы туа біткен ақаулар»

Мамандығы: 051301 «Жалпы медицина»

Курс: 1

Уақыты: 50 мин.

Арағанды 2009

Молеулярлық биология және медициналық генетика кафердасының отырысында талқыланды

Хаттама №_________

«_____» ___________2009 ж

Молекулярлық биология және медициналық

генетика каф. меңг., б. ғ. д., профессор Б.Ж.Құлтанов

Дәрістің құрылымы

Тақырыбы: «Тератогендік факторлар, дамудағы туа біткен ақаулар»

Мақсаты:. Эмбриогенездің негізгі механизмін, П. Г. Светлованың критикалық кезең ілімін, дамудың туа біткен кемістігінің жіктелуін және пайда болу себептерін оқу.

Дәрістің сұрақтары:

1.Эмбриогенез механизмі.

2.П.Г. Светлованың критикалық кезең ілімі. Тератогендер және оның жіктелуі.

3.Туа біткен кемістіктер және оның жіктелуі.

Дәріс тезистері

Эмбриогенез механизмдері: Эмбриогенез механизмдері және оның факторлары бір-бірімен тығыз байланысқан күрделі жүйе болып келеді. Эмбриогенезде аса маңызды құбылыс клеткалардың бөлінуі. Ол әр түрлі уақытта, әр түрлі жерлерде, әр түрлі жылдамдықпен өтеді.

Миграция: немесе клеткалардың орын ауыстыруы гаструляциядан бастап аса маңызды құбылыс болып табылады. Клеткалар жалғыз-жалғыздан (мезенхима) немесе пласттормен (эпителий) орын ауыстыра алады. Қозғалуы амебалар сияқты. Клеткалар миграциясының 2 гипотезасы белгілі. Біріншісі хемотаксис арқылы дистантты әсер етумен, екіншісі - контактты әсер етумен (клетканың субстратпен әректтесуі). Клеткалардың миграцияларының бұзылуы мүшелердің толық жетілуіне, олардың орындарының ауысуына әкеледі. Мысал үшін: агирия (тегіс ми, яғни ми қыртыстары, үлкен ми сыңарларының жүлгелерінің болмауы).

Клеткалардың сұрыпталуы: Эмбриогенез процесінде клеткалар тек қана орын ауыстырмайды, олар сонымен қатар бір-бірлерін танып жабысады, нәтижесінде белгілі бір клеткалардың жиынтығы түзіледі. Бұл процесс таңдалмалы адгезия (избирательная адгезия) деп аталады. Клеткалардың сұрыпталуының негізгі шарты: олардың мембраналарының ерекшеліктеріне және қозғалу деңгейіне байланысты клеткалар бір-бірін беттік заряд шамасы және мембраналарының антигенді қасиеттері арқылы таниды.

Клеткалардың өлуі: Бұл механизм дене қуысы, тамырдың, аяқ қолдардың түзілуі кезінде және орталық жүйке жүйесінде байқалады. Бұған мысал шабақтарда болатын құйрықтың, ішектің, желбезек қақпақшаларының реабсорбциясы. Адамда 9-10 құйымшақ омыртқаларының жоғалып кету

Клеткалардың дифференциясы. Бұл процестер нәтижесінде шығу тегі бір клетканың арасында құрылымдық, химиялық, функциональді айырмашылықтар пайда болады. Мысал үшін омыртқалы жануарларда 100 типті дифференциалды клетка бар. Клеткалардың дифференциациясы гендердің дифференциальді экспрессиясы жолымен және цитоплазмамен басқарылады.

Эмбриональді индукция: Жетіліп келе жатқан ұрық бөлімінің бір-біріне әсері. Эмбриональді индукция құбылысы туралы бірінші рет 1924 ж. Шпеман және Мангольдом гипотеза ұсынды. Бұл гипотеза бойынша белгілі бір клеткалар басқа клеткаларға ұйымдастырушылар ретінде әсер етеді. Ұйымдастырушы клеткаларды бастапқы даму бағытынан басқа бағытқа қарай бағыттай алады. Бірінші ретті ұйымдастырудан кейін, екінші, үшінші т.б ретті ұйымдастырушылар қосылады. Бұл процесс бүкіл мүшелер мен жүйелердің дифференциациясы біткенше жүреді. Соңғы зерттеулер индукция кезінде индуктор және жауап қайтарушы жүйе болатындығын дәлелдеді.

Эмбриональді индукция гомономды және гетерономды болып екі топқа бөлінеді. Егер индуктор жауап қайтарушы жүйені өзі дамып жатқан бағытқа бағыттаса, онда индукция гомономды болады. Мысалы: нефротомның енгізілуі басты бүйректің қалыптасуына көмектеседі. Гетерономды индукция кезінде ұрықтың бір бөлігі басқа мүшенің дамуына әкеледі. Мысалы: хордомезодерма нерв түтікшесінің пайда болуын қамтамассыз етеді. Эмбриональді индукциямен қатар даму механизмдеріне клеткалардың кеңістікте бағытталуы (ориентация), яғни клеткалардың кеңістіктік ұйымдастырылуы жатады. Бұл кезде клеткалар позиционды информациямен ауысады да, қоршаған ортаға белгілі бір заттар - морфогендер бөледі. Бір-бірінен клеткалар морфогендерге деген сезімталдылығымен ерекшеленеді.

Онтогенездің бүкіл процессі - қатал генетикалық бақылаумен жүреді. Организмдегі онтогенез механизмдері табиғаттың әр түрлі факторларына сезімтал келеді. Сондықтан мұндай факторларды қауіпті және тератогенді деп атаймыз. Бұл бағытта П. Г. Светлова (XІX ғасырдың ортасында) өте көптеген ізденістер жүргізді. Әр түрлі мүшелердің критикалық кезеңдері бір-бірімен уақыты бойынша сәйкес келмейді. П. Г. Светлованың дәлелдеуінше планцентарлы сүтқоректілер және адамның дамуында 3 негізгі критикалық кезең бар. Бірінші ұрық имплантациясы процесімен, екіншісі - планцентаның түзілуімен, үшіншісі - туумен сәйкес келеді.

Адамда бірінші кезең 6-7 тәуліктің аяғында, екіншісі - 14-15 тәулік, үшінші - 39-40 апта аралығында жүреді. Көптеген мәліметтерге байланысты ұрықтанған жұмыртқа жасушасының 50-70% имлантация процесінде жойылып отырады. Екінші қауіпті кезең тератогенді факторлар туа біткен кемістіктерге ұшыратады.

Пренатальді сияты, постнатальді кезеңде де, бірнеше критикалық кезеңдерді бөледі:

1) Жаңа туылған кезең - туғаннан кейінгі бірінші күндер: өмір сүру ұзақтығандағы барлық процестердің құрылысы жүреді (қоректену, тыныс алу, зәр шығару, қан айналу және т.б

2) Жыныстық пісіп желу кезеңі - 12-16 жас гормональды құрлымдар жүреді.

3) Жыныстық жетілудің тоқтау кезеңі - 50 жастан жоғары. Эндокринді бездің (әсіресе жыныстық) қызметінің тоқтауы жүреді.

Поснатальді онтогенездің критикалық кезеңінің негізгі кезеңдері де, пренатальдық онтогенез кезеңдері тәрізді: гормональдық фонның, ескі индукторлардың жойылуымен жаңалардың пайда болуы, геннің әр түрлі белоктарының қосылуы және тоқтауы.

Соңғы жылдары гаметогенез және ұрықтануға ортаның әсер етуші факторларын оқуда үлкен көңіл бөлінеді. Бірнеше ғалымдар репродуктивті процестің алғашқы кезеңдері гаметогенезбен ұрықтандыруға толық қатысты және сонымен қатар бұл кезеңдерді критикалық кезеңдер қатарына жатқызды. Спрематогенезді бұзатын бірнеше дәлелденген факторлар ретінде иондық сәулелену, электромагниттік сәулелену, жоғарғы температура, вибрация, химимялық қосылыстар, алкоголь, темекі шегу, наркотиктерді жатқызды.

Оогенезге сыртқы ортаның факторларының әсері оның жыныстық циклінің, перивулярлық кезенінің сезімталдылығына қатты көрінеді. Оогенездің келесі бұзылыстарын атап көрсетуге болады: 1. Фолликулярлық өсудің соңғы кезеңдерінің бұзылуы. 2. Жыныстық жасушалармен дифференцияланған фолликулалардың бұзылуы. 3. Мейоздың анамалиясы 4. Ооциттердің овуляциясымен жетілу процестері. 5.Гармон секрецияларының бұзылуы. Әйелдерде жұмыртқа клеткаларының пісіп кетуі феномені байқалған. Ол овуляция мерзімінің бұзылысымен түсіндіріледі. Нәтижесінде овоплазманың бұзылуы байқалады, оның ішінде кортикалық қабат, митотикалық аппарат. Бұл ұрықтың немесе эмбрио - фетопатияның өлуінің себебі болып табылады.

Гаметоегенез процесіне психо-эмоцианальді факторлар (оның ішінде стреске байланысты) үлкен әсер етеді. Іскер әйелдерде «кариерлiк бедеулiк» аменореилерде «ёскери уаәыт», «концлагерлер», «жҫктiлiк әорәынышы» деп аталатын психо-эмоцианальды күштеуге қатысты оовогенездің уақытша бұзылу жағдайлары белгілі. Тератогендер 4 класқа бөлінеді:

1. Хромосомалық мутацияларды қоздырушы агенттер, мысалы, иондық сәулелендіру, химиялық заттар.

2. Вирустар (мысалы, қызылша)

3. Қарапайымдылар (токсоплазма және сифилисті қоздырушы.

4. Дәрілік заттар (хинин, тали домит, ретион қышқылы). Химиялық заттар (алкоголь, пестициттер, минамат ауруы - сынаппен улану).

Дамудың туа біткен жүрек кемістігі - бұл тууға дейін пайда болған құрылымдық бұзылулар, олар туғаннан кейін бірнеше уақыттан кейін немесе бірден білінуі мүмкін және мүшенің бұзылуына әкеліп соқтырады. Жүрек кемістігі осылайша аномалиядан дамуы бойынша ерекшелінеді, мұнда функциялардың бұзылуы жүрмейді. Туа біткен жүрек кемістігінің дамуы неонаталдық кезеңдегі өлудің 20% құрайды және медициналық практикада жиі кездеседі.

Себептеріне байланысты жүрек кемістігінің дамуы тұқымқуалаушылық, экзогендік немесе орталық және мультифакторлық болып бөлінеді. Тұқымқуалаушылық жүрек кемістігі ата-ана гаметаларында хромосомдардың және гендердің өзгеруінен зиготаның пайда болуынан бастап гендік және хромосомдық мутацияны тасуы. Бұл мутация биохимиялық, субжасушалық, жасушалық, ұлпалық мүшелер мен мүшелер процестерінің бұзылуы арқылы білінеді. Біліну уақыты және маштабтары мутанттық геннің (гендер топтарының немесе хромосомалардың) белсенді күйге өту уақытына байланысты.

Экзогендік жүрек кемістігі - тротогендік факторлардың әсерінен пайда болып, ұлпалармен мүшелердің дамуын бұзатын факторлар.

Мультифакториялдық жүрек кемістігі экзогендік және генетикалық факторлардың әсерінен пайда болған ауытқулар. Сонымен қатар бұған себептері анықталмаған барлық жүрек кемістіктерін жатқызады.

Генетикалық және экзогендік әсерлері байқалатын преноталдық кезеңнің стадияларына байланысты барлық ауытқулар гаметопатияларға (зиготаның стадиялары), бластопатияларға (бластулдар), эмбриопатияларға және фетопатияларға бөлінеді, егер зиготаның даму стадияларында ауытқулар немесе бластулалардың үлкендігі байқалса ұрық өледі. Эмбриопатиялар 15 тәуліктен 8 аптаға дейін дамиды және олар дамудың тұқымқуалаушылық жүрек кемістігінің негізін құрайды. Фетопатия бұл эмбриондық дамудың 10 аптасынан кейінгі пайда болған ауытқулар байқалады: салмақ азаюы, интелектуалдық дамудың баяулауы т.б. Эмбриопатиямен фетопатиялардың клиникалық мәні жоғары.

Тұқымқуалаудың пайда болуының әсерінен біріншілік және екіншілік туа біткен кемістіктерді ажыратады. Біріншілік кемістіктер тератогенді фактордың тікелей әсерімен сипатталады, екіншілік біріншіліктің асқынуынан пайда болады және олармен патогенетикалық байланыста.

Организмде таралуы бойынша кемістіктер бөлінеді: изолирленген немесе жалғыздық, жүйелік яғни бір жүйенің шегінде, көптеген, яғни 2 одан да көп жүйенің шегінде.

Жасушалық механизм бойынша, кемістіктерді бөлінеді, көбею жасушасының бұзылысы нәтижесінде дамитын, олардың сұрыпталуы, миграциясы, дифференцировкасы және өлімі.

Туа біткен кемістіктер филогенетикалық мәнділігі бойынша филогенетикалық жағдай және филогенетикалық емес болып бөлінеді. Бірінші жағдайға жататын кемістіктер, ата-тек түрлерінің мүшелерін еске түсіретін мүшелер (мойын, арқа омыртқалары). Бұндай кемістіктерді ата-тектік немесе атавистикалық деп атайды. Филогенетикалық емес кемістіктерде ата-тек түрлерінің аналогтары жоқ. Мысалы: эмбриональді ісіктер немесе егіздік кемістіктер.

Кейінгі уақытта жүйелік тератогенез концепциясы И.В. Филюшкина және А.Н. Игнатовамен (1997 ж.) өңделген. Тератогендер организмге көп дозадағы сияқты, аз дозада да әсер ете алады. Жүйелік тератогенез концепциясы тератогендердің аз доза әсері механизмін қарастырады. Бұл жағдайда пренатальді кезеңде тератогеннің аз дозасы иммундық жүйенің бұзылысына, сонымен қатар жүйелік-иммунды-эндокриндік регуляцияның өзгерісіне әкеледі. Нәтижесінде сыртқы келбеті қалыпты балалар дүниеге келеді, бірақ аллергияға жоғары бейімділік көрсетеді, ақыл кемістігі кем, неврозбен ауыратын болады. Осыған сәйкес, мемлекеттік деңгейде жүкті әйелдердің мәселесін шешу қажет.

Әдебиет:

Негізгі

1. Стамбеков С.Ж., Петухов В.Л. Молекулалық биология. Оқулық/ҚР. Новосибирск: Семей МУ, 2003. –216 бет.

2. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика. Шымкент.2008, 424 б

3. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003,544 с.

4. Фаллер Д.М., Шилдс Д. Молекулярная биология клетки, Руководство для врачей. Пер с англ. М.: БИНОМ – Пресс,2003- 272 с.

5. Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М., Медицина,2003.

6. Генетика. Учебник для ВУЗов / Под ред. Академика РАМН В.И. Иванова. – М.: ИКЦ «Академкнига»,2006.-638 с.:ил.

Қосымша:

1. Уилсон Дж., Хант Т. Молекулярная биология клетки. Сборник задач. Пер. с англ. –М.,Мир, 1994 -520 с.

2. Казымет П.К., Мироедова Э.П. Биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов. – Астана,2006,2007.

3. Медицинская биология и генетика/ Под.редакцией Куандыкова Е.У., Алматы,2004

Дата добавления: 2015-12-08