Идеялары, теориялары жӘне Өкілдері

Огюст Конт

Огюст Конт (August Conte) (1798 - 1857) - француз философы, социологы, ғылым методологы, социологияның ғылым ретінде негізін салушы, философиядағы позитивтік мектебін құрушылардың бірі.

1798 жылы 19 қаңтарда Монпелье қаласында, католиктік және монархтық қатаң тәртіп үстем болған қаржы шенеунігінің отбасында дүниеге келді. 1814 жылдан бастап Париж политехникалық мектебінде алған білімі оны жаратылыстану ғылымдары бағытында дүниетаным жолына түсірді. 1816 жылы үкімет мектепті жауып тастады, ендігі жерде Конт күн көру мақсатында математикадан ақылы сабақ беруге мәжбүр болды. 1818 жылы ол Сен-Симонмен жақын танысып, хатшы қызметін атқарған белгілі тарихшы Огюстен Тьерридің орнына жұмысқа тұрады. Жеті жыл бойы осы қызметті атқарған Конт өз ұстазының көптеген идеяларын қабылдайды. 1826 жылы Конт философиядан үйде ақылы дәрістер оқуға кіріседі. 1830 - 1842 жылдары ол үлкен жобаны жүзеге асырады: “Позитивті философия курсы” атты 6-томдық басылымын шығарады. 40-жылдардың екінші жартысында интеллектуалды сабақтардан басқа уағыздық және тәжірибелік ұйымдастыру қызметіне кірісіп, позитивизмді сынап, діни және моральдік ілімді насихаттайды. 1847 жылы ол Адамзат дінін жариялап, 1848 жылы позитивтік қоғам құрады. Өмірінің соңғы жылдарында Конт жаңа діни ілім мен табынуды жүзеге асырумен шұғылданып, өзін Адамзат дінінің бірінші дінбасы деп жариялады. 1857 жылдың 5 қыркүйегінде Конт өзі шәкірттерінің алдында дүниеден өтті.

Адамзат тарихында Конт бірнеше тамаша афоризмдердің авторы болып қалды, олар мыналар: “Тәртіп және прогресс”, “Болжай алу үшін білуің керек, бір нәрсе істеу үшін болжай алуың керек”, “Бір нәрсе істеу үшін білуің керек, іс-әрекет жасау үшін ойлау керек”, “Басқалар үшін өмір сүру”, “Жарық күнде өмір сүру”, “Махаббат принцип сияқты, тәртіп негіз сияқты, прогресс мақсат сияқты болсын”, “Біз алмастыратын нәрсені ғана қиратамыз”.

Конт шығармашылығын үш кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезең (1819 - 28), Сен-Симонмен бірге қызмет істеген уақытына сәйкес, алты шағын бағдарламалық шығармалардың жеке еңбектердің басылуымен сипатталады. Кейін Конт бұл шығармаларды қосымша ретінде өзінің “Позитивті саясат жүйесінің” ІV томына қосады (1854). Жеке еңбектерінде ол “анархия” күйінде тұрған адамзат интеллектуалды және әлеуметтік мәжбүр болып отырған реформаларды жүзеге асыру принциптері мен жолдарын көрсетеді. Мұнда кейін Конт дамытқан бірнеше маңызды идеялар орын алған, соның ішінде жаңа қоғамда ғалымдардың ерекше рөлі туралы идея, адамзат дамуындағы басты екі дәуірдің: сындарлы және органикалық дәуірдің бөлінуі; “позитивті саясаттың” түсінігі мен принциптері; және атақты “үш саты заңы”.

Екінші кезең (1830 - 42) - бұл алты томдық “Позитивті философия курсы” жасалып, басылып шыққан кемелденген кезең (томдар 1830, 1835, 1838, 1839, 1841 және 1842 жылдары жарық көрді). Бұл кезде Конт позитивистік дүниетанымның философиялық және ғылыми негіздерін зерттеді.

Интеллектуалды реформа әлеуметтік (сонымен қатар саяси, моральдік, діни) реформалардың алдында болуы керек деп есептеген ол ғылым ретінде “объективті” тәсілді ұстанады: ол адамзаттық және әлеуметтік дүниенің әлемнің жалпы жүйесіне қосылуын, адам әрекеттері дамуының табиғи жолына бағыныстылығын және социологияның (ғылымдар иерархиясында жоғары тұрған ілім ретінде) позитивті күйге ерте жақындаған және кемелденген жаратылыстану ғылымдарына бағдарлануына негіздейді.

Үшінші кезең, Конт шығармашылығының қорытынды кезеңі 40-жылдардың екінші жартысынан басталады. Бұл кезде төрт томдық “Позитивті саясат жүйесі немесе Адамзат дінін орнықтырушы социологиялық трактат” (1851 - 1854), “Позитивтік катехизис” (1852) және “Субъективті синтез” (1856) жасалды. Осы уақытта Конт “субъективті” көзқарас пен “субъективті” тәсілге баса көңіл бөледі. Оның ілімінде бірінші орынға “жүрек” ұғымына кірген адамзаттық және әлеуметтік өмірдің эмоционалдық факторлары шығады. Басты объектіге сәйкес, оның назарына адамның эмоционалды қажеттіліктеріне (мораль мен дін) жауап беретін институттар ілінеді. Теориялық көрініс ауысады: егер “Курста” Конт әлеуметтік заңдардың “табиғи” сипатын, оларды тану және оларға бағыну қажеттілігін көрсетсе, ендігі жерде, керісінше, “субъективті” көзқарасқа сәйкес әлеуметтік дүниені адам сезімінің, ерік-жігері мен қызметінің жемісі ретінде қарастырады. Сонымен қатар бұл кезеңде ол тек ғылым рөлінде емес, басқа рөлдерде де (жаңа діннің моралисі, пайғамбары және бірінші попы, саяси-әлеуметтік жобалардың авторы) алға шығады.

Конт көзқарастарының қалыптасуына ықпал етушілердің арасында Бэкон, Декарт, Юм, Кондильяк сияқты философтарды, сондай-ақ өткен заманның көрнекті жаратылыстанушыларын айтуға болады. Конт әлеуметтік дамуды тұтас алып, “әмбебаптық рухқа” негіздеп қарауға алғашқы елеулі талпынысты Боссюэден табады. Конт саяси экономиядағы либералдық бағыттың ықпалын негізінен Адам Смит пен Жан-Батист Сэядан сезінді.

Конт әлеуметтік құбылыстарды танып-білуде детерминизм принципін тұңғыш рет таратып, бұл құбылыстардың жаратылыстану заңдарының іс-әрекетіне бағындырылғанын көрсеткен Монтескьенің үлесін өте жоғары бағалайды. Конт әлеуметтік ғылымның қалыптасуына Гоббстың маңызды үлес қосқанын мойындайды. Дегенмен ол идеялары бір-біріне қарсы болған екі ойшыл - де Местра мен Кондорсені ерекше жоғары бағалайды. Дәстүршілдік пен либерализмді, консервативтік және революциялық рухты біріктіруге және бітістіруге ұмтыла отырып, ол екі ойшылдың тұжырымдамасын бірін-бірі толықтыратын нәрсе деп қарастырады. Конттың басты әлеуметтік ұраны - “Тәртіп және прогресс” де Местраның (және басқа дәстүршілердің, әсіресе де Бональдтің) тәртіп идеясына және өзінің “рухани әкесі” санайтын Кондорсенің прогресс идеясына сүйенеді.

Әсіресе Контқа терең ықпал еткен Сен-Симон болды, бірақ Конттың өзі мұны мойындаған емес. Сен-Симон шығармаларындағы идеялардың Конттан кездеспейтінін таба қою қиын. Мұны, атап айтқанда Конт үшін маңызды болған мынадай қағидалардан көруге болады: қоғамның дамуындағы “шиеленісті” және “органикалық” кезеңдердің айырмасы; прогресс идеясы; осы заманғы ғылымның, әсіресе әлеуметтік ғылымның мәні; индустриализм мен “индустриалдардың” қазіргі және болашақтағы рөлі. Одан біз кейіннен Конт дамытқан “адам туралы ғылым”, “әлеуметтік физика” немесе “әлеуметтік физиология” - жалпы ғылымның бір бөлігі екені туралы тезисті де кездестіреміз; жалпы ғылым бақылауға негізделуі тиіс және оның әдістері жаратылыстану ғылымдарының әдістеріндей болуы тиіс.

Бірақ та Конт Сен-Симонды жай ғана жалғастырушы деп санау қателік болар. Біріншіден, олардың арасында белгілі бір теориялық және әлеуметтік-тәжірибелік алшақтық бар. Сен-Симон әлеуметтік прогресс проблемасына баса назар аударады; Конт болса прогреске сенім арта отырып, әлеуметтік тәртіп проблемасына үлкен мән береді. Конт саяси билікті, әлеуметтік иерархия мен субординацияны шоғырландыруды және орталықтандыруды жақтайды; Сен-Симон керісінше мемлекеттің құритынын айтып, негіздейді және адамдар арасында іргелі теңдік болатынын дәлелдейді. Әлеуметтік реформаның қажетті шарты ретінде интеллектуалдық реформаның мәнін дәлелдей келіп, Конт Сен-Симонды асығыстық жасады деп кінәлап, табиғат әлі зерттей қоймаған сырқатты елдегісі келеді деп көрсетеді. Екіншіден және де ең бастысы, Сен-Симонның идеялары ұрықтық, әлі көктемеген түрде бейнеленген, бұл көбіне жекелеген пікірлер, тұжырымдамалардың нобайы, бірақ тұжырымдамалардың өзі емес. Контта керісінше осы идеялар өрістеген, жүйелі тұжырымдамалар мен теориялар түрінде көрінген.

Жалпы Конт бір-біріне қайшы келетін идеялық дәстүрлерді біріктіруге ұмтылды: прогрестің ағартушылық идеясы мен дәстүршілдік, ағартушылық рационализм мен ортағасырлық католицизм. Оған әсіресе, әлеуметтік-иерархиялық идеология мен ұлттан жоғары тұратын құрылым ұнады. Конт христиандық қасаң қағидашылықты ескірген деп есептейді, бірақ христиан дінін ескірген демейді. Ол құдайды дінмен алшақтатқысы келеді. Діннің өзі мәңгі болып табылады, өйткені адам, оның түсінігінде - тек рационалды, ойлау қабілеті бар жан ғана емес, сонымен қатар ол эмоционалды, сезімдік қасиеті бар және сенуші болып табылады.

Оның дүниетанымында ең бастысы “позитивті” категория алға қойылады, сондықтан “позитивизм” мен одан туындайтын басқа да сөздер Конт ілімін зерттеуде негізгі терминдер болып табылады. Конт бұл сөздің бес мағынасын көрсетеді: 1) химериялыққа қарсы шынайылық; 2) тиімсіз нәрсеге қарсы пайдалы нәрсе; 3) күмәнді нәрсеге қарсы нақты нәрсе; 4) көмескі нәрсеге қарсы дәл нәрсе; 5) бүлдіргіш нәрсеге қарсы біріктіргіш нәрсе. Бұл мағыналарға Конт мынадай позитивті ойлау белгілерін қосады, ол - барлық жерде абсолютті дегенді салыстырмалыға ауыстыру тенденциясы, оның тікелей әлеуметтік сипаты және сондай-ақ жалпыға ортақ парасатты мағынамен тығыз байланысы.

Конт жүйесінде позитивті ойлау орнын - өзінің ашқан басты жаңалығы деп есептейтін атақты “үш саты” немесе “үш жағдай” заңымен байланысты түсінуге болады. Осы заңға сәйкес, жеке адам, қоғам және адамзат жалпы алғанда өзінің дамуында міндетті түрде және біртіндеп үш сатыдан өтеді.

1) Теологиялық немесе жалған сатыда (адамзаттың пайда болуынан бастап біздің заманымыздың 1300 жылына дейін) адам санасы құбылыстардың бастапқы немесе соңғы себептерін табуға тырысады, ол “абсолюттік білімге ұмтылады”. Теологиялық ойлау, өз кезегінде, дамудың үш кезеңінен өтеді: фетишизм, политеизм, монотеизм. Бұл саты өз заманында қажетті болып есептелді, себебі, ол адамның әлеуметтенуінің алдын ала дамуы мен ақыл-ойдың өсуін қамтамасыз етті.

2) Метафизикалық немесе абстрактілі сатыда (1300 - 1800) адам санасы құбылыстардың ішкі табиғатын, олардың бастамасын, қалыптасуының басты амалдарын ұғынуға тырысады. Бірақ теологиямен салыстырғанда метафизика тылсым күштер факторымен емес, мән-мағына немесе абстракциялар жолымен түсіндіреді. Бұл сатыда құбылыстарды “бақылаудың орнына дәлелдеуге ұмтылудың салдарынан” спекулятивті және дерексіз бөлігі өте жоғары болады. Метафизикалық ойлау, теология сияқты болмай қоймайтын сатыны құрай отырып, өзінің табиғаты бойынша шиеленісті және жойқын болып табылады.

3) Позитивті не шынайы немесе ғылыми сатыда (1800 жылдан бастап) негізгі белгісі - қиял бақылауға тұрақты бағынатын заң қолданылады. Бұл сатыда ақыл-ой түпкі себептер мен мәндердің ақылға қонымсыз анықтамаларынан бас тартып, оның орнына заңдарды қарапайым зерттеуге, яғни “бақыланатын құбылыстар арасындағы тұрақты қатынастарға” жүгінеді.

Конт бүкіл болмыстың, соның ішінде адамзат болмысының бірлігі мен иерархиялық құрылымы жөніндегі түсінікке сүйенеді. Мұндай түсінік негізінде ол кеңінен таралған ғылымның өзі жасаған жіктелімін құрады. Бұл жіктелімге негізгі ғылымдар: математика, астрономия, физика, химия, биология және социология кірді.

Аталмыш ғылымдардың әрқайсысы бір-біріне қатысты өзіндік бір саты болып табылады. Әрқайсысы өзінен бұрынғысының тәсілдерін қолданып, оларға өзінің зерттелу объектісінің ерекшелігіне байланысты тәсілдерін қосады. Барлық ғылымдар өзінің дамуында теологиялық, метафизикалық, позитивтік сатылардан өтеді; тек соңғы сатысында олар ғылым болып қалыптасады. Ғылымдар иерархиясының шыңында социология тұрады.

Конттың ойынша, социология кез келген басқа ғылым сияқты, өзгермейтін жаратылыс заңдарын зерттейді. Оның пәні - маңызды әрі күрделі, сондықтан ол ғылымдар патшасы іспетті болып есептеледі. Социология болмыстың қоғамнан да кеңірек саласын зерттейтін басқа ғылымдардың жетістіктерін пайдалана алады және пайдалануға тиіс. Бұл ғылымдар, әсіресе биология (ғылымдар иерархиясында социологияның алдында тұрған ілім) социологияға қарағанда кіріспе, дайындық болып табылады. Сонымен қатар олар социология үшін теориялық-методологиялық үлгі ретінде қызмет атқарады; өйткені социология басқа пәндерге қарағанда позитивті күйге кешірек жақындады, онда әсіресе көптеген теологиялық және метафизикалық элементтер сақталған; онда елестету бақылауға қарағанда әлі күнге дейін басым.

Ең жас ғылымды белгілеу үшін Конт түрлі терминдер қолданады: “әлеуметтік философия”, “әлеуметтік ғылым”, “әлеуметтік физиология” және “әлеуметтік физика”. Ол өзін соңғы терминнің авторы деп есептеп және белгілі бір уақытқа дейін ден қойып келді. Алайда бұл анықтама, Конттың пікірінше, “теріс” қолданыла бастады, соның ішінде бельгиялық ғалым Адольф Кетле өзінің “Адам және оның қабілеттерінің дамуы туралы немесе әлеуметтік физика тәжірибесі” деген еңбегінде (1835) бұл терминді “қарапайым статистикаға” жатқызады. Мұндай сөз қолданысы социология ғылымдар жүйесінде және қоғамда алуға тиіс болған үлкен орынға мүлдем сәйкес келмеді.

Алғаш рет Конт “социология” сөзін 1839 жылы “Позитивті философия курсының” (ІV том) 47-дәрісінде қолданады. Түсіндірмесінде Конт оған мынадай анықтама береді: “Мен осыдан бастап, әлеуметтік құбылыстарға тән іргелі заңдар жиынтығын позитивті зерттеуге арналған табиғи философияның толықтырушы бөлігін бір атпен атау мүмкіндігіне ие болу үшін, ендігі жерде өзім енгізген “әлеуметтік физика” анықтамасына толық тең келетін, жаңа терминді қолдануға шешім қабылдауым қажет.

Конт - әлеуметтік шындықты ашқан және оны түсіндіруде маңызды үлес қосқан ойшылдардың бірі. Ол әлеуметтік шындық жайында әзірлеген кейбір түсініктері кейіннен үлгі болып, социологияның одан әрі дамуына жол ашты.

Конттың ойынша, дербес әлеуметтік ғылым жасаудағы басты шарт - басқа ғылымдарда зерттелмеген ерекше шындықты айқындау. Осы шындықты көрсету үшін ол түрлі терминдер қолданады: “қоғам”, “әлеуметтік организм”, “әлеуметтік жүйе”, “әлеуметтік құбылыс”. Өзінің табиғаты жағынан адам әлеуметтік болып келеді, әлеуметтілік - оның табиғи жағдайы. Ал эгоизм де - табиғи жағдай болып келеді, сондықтан әлеуметтік білімді талап етеді және оны индивид тәрбие арқылы үйренеді. Бастапқы кезде табиғи құрылым болған қоғам “жасанды және ерікті тәртіпке” айналады.

Адам өз еркімен әлеуметтік құбылыстарды жасай алмайды, бірақ ол табиғи заңдарды ескере отырып, олардың түрлерін өзгерте алады. Өмір сүріп жатқан әлеуметтік тенденциялардың интенсивтілігін үлкейтуге немесе азайтуға олардың жылдамдығын өзгертуге болады, бірақ олардың жүру тәртібін ауыстыруға немесе аралық сатыларынан аттап өтуге болмайды. Әлеуметтік құбылыстардың өзгермелілігін нәсіл, климат немесе әлеуметтік әрекет сияқты факторлармен түсіндіруге болады, бірақ бәрібір мұнда өзгермейтін әмбебап заңдардың әрекеті үстем болып қалады.

Қоғам жеке, бір-біріне тәуелсіз тіршілік ететін және өздерінің жеке импульсіне сәйкес әрекет етеміз деп ойлайтын индивидтерден тұрады. Шындығында, олар жалпы дамуға үнемі қатысып отырады. Әлеуметтік реалист болған Конт индивидке қарағанда қоғамның басым түсетінін үнемі атап көрсетіп отырған.

Конт социологияда алғашқылардың бірі болып, қоғамды жүйе ретінде қарастырып, оның алғашқы бейнесі ретінде Конт биологиялық организмді көрсетеді. Жүйенің тұтастық, бөлінбейтін сипаты мен бөліктерінің бір-біріне бағыныстылығын айта отырып, “әлеуметтік жүйенің кез келген бөлшектері бір-біріне үздіксіз ықпал мен кері ықпал жасап отырады. Конттың ойынша, қоғам іргелі келісім мен сабақтастық негізінде құрылады; нақты айтқанда мұның екеуі де бір қасиетті білдіреді, тек біріншісі - кеңістік, екіншісі - уақыт жағынан алынған.

Конт әлеуметтік шындықтың мынадай ерекшеліктерін көрсетеді: барынша күрделілік, осының салдарынан реттелмегендік пен өзгермелілік; белсенділік; өздігінен болатын және сонымен қатар жасанды тәртіппен реттеу.

Конттың әлеуметтік шындыққа көзқарасына тән бір ерекшелік бар, бұл ерекшелік басқа әлеуметтік ойларға да тән болып келеді: ол қоғам мен адамзаттың арасын ажыратпау. Қоғам адамзаттың кішкентай көрінісі ретінде, ал адамзат - шегіне дейін кеңейтілген қоғам ретінде қарастырылады. Соның ішінде адамзат шынайы жоғарғы әлеуметттік шындық ретінде қарастырылады. Конт “кеңейген қоғам” тұжырымдамасы тұрғысынан қарастырады, оның ойынша қоғамның шегі - адамзат; “аса кеңейе түскен ассоциациялар” құру тенденциясы үнемі өмір сүреді деп есептейді. Қоғамның құрылымы мен дамуы сайып келгенде “адамзат табиғатының іргелі заңдарымен” анықталады, ал социология “адамзат табиғатының позитивті теориясының” құрамына кіреді.

Қоғам мен адамзат арасын ажыратпау әмбебап прогресс пен эволюциялық түсініктерге деген сенімді күшейте түсті, осыған сәйкес барлық қоғам өздерінің дамуында бірдей сатылардан өтеді. Ерте ме, кеш пе бүкіл адамзат жүріп өтетін жолды түсіну үшін “алдыңғы қатардағы” қоғамды зерттеу жеткілікті болады. Сондықтан Конт тарихтың әр дәуірін қарастырған кезде, сол дәуірдің өркениетін таратушы “элитасын” таңдап, оның тағдырын бақылайды. Жаңа заманнан бастап ол тек батыс еуропалық ұлттарда (ал XVІІ ғасырдан ең алдымен Францияны) зерттейді, өйткені оның пікірінше, солардың тарихи жолымен бүкіл адамзат міндетті түрде жүретін болады.

Ғалым Конт пен реформатор Конт позицияларының арасындағы қарама-қайшылық оның социология тәсілдерін түсіндіруінен анық байқалды.

“Позитивті философия курсын” жазу барысында ғылыми этиканы қолданған кезде, ол әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде ғылымнан тыс қалыптасқан объективті тәсілге негіздеме жасайды. Бұл кезде ол социологияны ғылыми білімнің жалпы жүйесінің элементі ретінде қарастырып, әлеуметтік ғылымның ұтымды, “объективті” тәсілін ойлап табады. Ал Конт жаңа діннің пайғамбары болған кезде, ол “субъективті” тәсілді ойлап тауып, “субъективті” синтездейтінді іске асырады.

“Объективті” социологияны қарастыра отырып, Конт оның жалпы ғылыми тәсілдерін, басқа ғылымдарда пайдаланылатын тәсілдерді және өзінің жеке әдістері мен тәсілдерін қолдануы тиіс деп есептейді. Басқа ғылымдарда сияқты социологияда индукция мен дедукция қолдану қажет, бірақ мұндағы бірінші тәсіл екіншісіне қарағанда қажеттірек. Алайда Конт негізінен дедуктивті тәсілді пайдаланады. Биологияда сияқты, мұнда зерттеу барысында жалпыдан жекеге, жүйеден элементтерге қарай жылжу керек.

Фактінің қиялға бағынуына негізделген және абсолютті түсіндіруді талап ететін метафизикалық методологияға қарама-қарсы позитивті әлеуметтік ғылым фактілер арасындағы үздіксіз байланысты бақылауға негізделген.

Конттың еңбектерінде “бақылау” сөзінің екі мағынасы (кең және тар) байқалады. Кең мағынада (“жалпы бақылау өнері) ол позитивті методологияны сипаттап, еркін құрылымға қарсы тұратын әмбебап амал болып табылады. Белгілі бір мағынада социологияның барлық тәсілдері осы бақылаудың түрлері болып табылады. Тар мағынада бақылау социологияда қолданылатын ғылымның басты үш тәсілінің (“таза бақылау”; эксперимент; салыстырмалы тәсіл) бірі болып табылады.

Конт әлеуметтік фактінің нақтылығы мен анықтылығын бөліп қарастырып, ол түсініктер ұқсас деген пікірді қате деп есептейді. Анықтылық - социологияның басты мақсаты болып табылады және осы тұрғыда ол басқа ғылымға орын бермейді. Позитивизмнің негізін қалаушының социологияда сандық тәсілдерді қолдануға қарсы шыққаны мәлім, ал нақ осы тәсілдерді қолдану ХХ ғасырдағы позитивтік социологияның ерекше белгісі болған еді.

Зерттеудің екінші “объективті” тәсілі - тәжірибе болып табылады. Конт социологияда, физикада сияқты құбылыстарды жасанды ету арқылы тікелей тәжірибе жасау мүмкін емес деп есептеген. Бірақ мұнда “жанама” тәжірибе бар, оның мәні қоғамда болып жатқан жалпы даму нормаларының бұзылуында жатыр. Социология, биологиядағы сияқты патологиялық құбылыстарды талдау нағыз тәжірибе болып табылады.

Ауру биологиялық организмде болсын, әлеуметтік организмде болсын өмірдің іргелі заңдарының бұзылуын білдірмейді. Қалыпты және патологиялық құбылыстар - бір реттік, олар заңға бағынышты, демек бірін-бірі айқындайды. Патология - әлеуметтік организмнің әр түрлі қосымша факторлар (нәсілдік, климат, саяси қақтығыстар) туғызатын кінәраты мен күйзелісі; патологиялық құбылыстар негізінен түрлі революциялық дәуірлерде болады; соған сәйкес олардың бақылаулары, яғни жанама тәжірибе осы дәуірлерде басымырақ болуы мүмкін.

Конттың ойынша, салыстырмалы тәсіл бірнеше тәсілдерден немесе салыстыру әдістерінен тұрады.

Біріншісі - адамдар мен жануарлар қауымдастықтарын салыстыру. Бұл тәсілдің құндылығы әлеуметтік ынтымақтастықтың қарапайым және әмбебап заңдарын анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.

Екіншісі - жер шарының әр аймақтарында адамдар қоғамдарының әр түрлі болып келетін қатар өмір сүру жағдайларын салыстыру, оның үстіне бұл жағдайлар бір-бірінен толық тәуелсіз халықтарды алып қарастырады. Бұл тәсіл планетаның әр түрлі бөлігіндегі қазіргі халықтарда неғұрлым өркениетті ұлттардың бұдан бұрынғы жай-күйлерін анықтап, “адамзаттың іргелі дамуының қажетті және тұратын тепе-теңдігіне” негіздеме береді. Бірақ мұндай салыстыру Конттың ойынша бір уақытта өтетін және қозғалмайтын, ал шындығында бірінің артынан бірі келіп отыратын, әлеуметтік жай-күй ретінде көрсететіндіктен, жетімсіз еді. Сондықтан адамзат эволюциясының жолдарын, “қоғамның түрлі жүйелерінің шынайы сабақтастығын” байқауға мүмкіндік беретін салыстыру тәсілі қажет.

Осыдан салыстырудың үшінші түрі шығады. Оны Конт “адамзаттың әр түрлі жүйелік жай-күйін тарихи салыстыру” немесе “тарихи тәсілі” деп атаған. Әлеуметтік ғылымның “нағыз негізін” құрайтын бұл тәсіл тек социологияға тән және оған неғұрлым жақын келетін биологиядан да айырмашылығын айқындайды. Бұл тәсілдің мәні адамзат эволюциясының әр сатысын салыстыруында, “әлеуметтік қатарлар” жасауда және адамзаттың әр түрлі жай-күйіне жүйелі баға беруінде жатыр.

Социологияны болжау мақсатында да тарихи тәсілдің маңыздылығы жоғары, өйткені ол үшін өткен уақыт осы уақытқа қарағанда өте маңызды: “...Біз өткенді болжай алған жағдайда ғана болашақты ұтымды түрде болжауды үйренеміз...”

Ал “субъективті” тәсілге келетін болсақ, бұл тәсілді Конт анық сипаттамайды, өйткені Конт үшін “субъективті” тәсілдің мистикалық сипаты бар. “Субъективті” тәсілдің бастамасы болып табылатын субъектіге негізінен индивид, немесе топ емес, бүкіл адамзат жатады.

Бұл тәсілдің бірінші белгісі - зерттелетін объектіге жалпы адамзаттық немесе әлеуметтік көзқарас.

Екінші белгісі - “объективті” ұтымды тәсілмен салыстырғанда, бұл тәсіл өзінің мәні жағынан эмоционалды-альтруистік болып табылады. Бұл ақылды бағындыратын “жүрек” тәсілі. Ғылыми, моральдік, саяси идеяларды отанға, адамзатқа бағытталған альтруистік сезімдерге бағындыру қажет. Бұған үш формула сәйкес келеді: жақын адамдар үшін өмір сүру, өзінің отандастары үшін өмір сүру, барлық адамдар үшін өмір сүру. Мұның бәрі “Басқалар үшін өмір сүру” деген тұжырымға сіңірілген.

Бір сөзбен айтқанда, бұл тәсіл қазір эмпатия деп аталатын тәсілге қарағанда, жалпы және іргелі болып табылады. Конт мұны махаббат тәсілі деп атап, оны тек өмірлік емес, методологиялық принцип тұрғысынан атап көрсетеді.

Конттың ойынша, кез келген объект екі көзқарас (статикалық және динамикалық) тұрғысынан зерттеледі. Мұның әлеуметтік жүйені зерттеуде де қатысы бар. Сондықтан социология оның доктринасында екі бөлікке бөлінеді: әлеуметтік статика және әлеуметтік динамика. Екі пән де Конттың “тәртіп және прогресс” деп аталатын ұранының екі бөлігіне сәйкес келеді. Әлеуметтік статика үшін басты мақсат - әлеуметтік тәртіп заңдарын табу болса, әлеуметтік динамика үшін - прогресс заңдарын анықтау. Әлеуметтік статика - әлеуметтік организмнің құрылымын зерттейтін әлеуметтік анатомия болса, әлеуметтік динамика - оның жүзеге асуын қарастыратын әлеуметтік физиология. Олардың біріншісінің объектісі - “тыныштық қалпындағы” қоғам болса, екіншісінің объектісі - “қозғалыс қалпындағы” қоғам болып табылады. Конттың социологияның осы екі бөлімінің маңыздылығына берген салыстырмалы бағасы өзгеріп отырады: “Позитивті философия курсында” ол социологияның басты бөлігі - әлеуметтік динамика деп есептесе, “Жүйеде” әлеуметтік статиканы социологияның басты бөлімі деп санайды.

Әлеуметтік статика “ұжымдық тіршілік ету құрылымын” бөліп көрсетіп, барлық адамзат қоғамына тән тіршілік ету жағдайларын және соған сәйкес үйлесімділік заңдарын зерттейді. Бұл жағдайлар индивидке, отбасыға және қоғамға (адамзатқа) қатысты.

Конттың ойынша, индивид табиғи түрде қоғамда өмір сүру үшін жаралған; бірақ оның өзімшіл ерекшеліктері де табиғи сипат алады. “Нағыз социологиялық элемент” - индивид емес, отбасы болып табылады.

Отбасы - әлеуметтік өмір мектебі, мұнда индивид бағынуды және басқаруды үйренеді, басқалармен үйлесім тауып өмір сүруді үйренеді. Ол әлеуметтік сабақтастық сезімі мен өткен ұрпаққа тәуелділікті түсіну керектігін сіңіріп, өткенді болашақпен байланыстыра отырып “...Адамның өмірге кеше келдім деп ойламауы әрқашан маңызды болады...” дейді. Микроәлеуметтік жүйе болған отбасы иерархия мен субординацияға бағынады: мұнда әйел еркекке, кішілер - үлкендерге бағынуы тиіс. Отбасы - қоғамды құрайтын негізгі элемент.

Қоғам отбасылар жиынтығынан құрылады; мұнда отбасылық тіршілік ету сатысы саяси тіршілік ету сатысына ауысады. Отбасы, ру, ұлт, мемлекет - мұның бәрі дәйекті түрде адамзатқа ұмтылу ассоциациясының кезеңдері болып табылады. Бірақ отбасы - ассоциация емес, ол сезімдік, эмоционалдық байланыстылыққа негізделген “одақ” болып табылады. Ал әлеуметтік құрылымдар тұрғысынан алғанда, бұлар еңбек бөлінісіне негізделген кооперацияны көздейді.

Конттың ойынша, еңбек бөлінісі тек экономикалық емес, сонымен бірге іргелі әлеуметтік факт және “біздің әлеуметтік өміріміздің басты шарты” болып табылады. Еңбек бөлінісі әлеуметтік ынтымақтастықтың және әлеуметтік организм көлемінің ұлғаюы мен күрделілігінің өсуі негізінде жатыр. Ол әр отбасына басқаларға тәуелділік сезімі мен өзінің жеке маңыздылығы сезімін туғызады, сондықтан әр отбасы өзін бүкіл жүйеден бөлінбейтін маңызды қоғамдық функцияны атқаратынын біле алады.

Ынтымақтастық барлық тірі жанға тән болғандықтан қоғамда ең жоғары дәрежеге ие болады. Осы дәрежені және адамзат қоғамындағы әлеуметтік ынтымақтастық ерекшелігін анықтау үшін Конт әлеуметтік консенсус (келісім) түсінігін қолдана бастайды. Консенсус оның теориясында “ әлеуметтік статиканың негізгі идеясы ” болып табылады.

Сонымен қатар, еңбек бөлінісінің әлеуметтік организм үшін белгілі бір зияны мен қауіп-қатері бар. Ол қоғамды көптеген бөлек топтарға ыдыратып жіберу қаупін тудырады. Ол адамды бір жағынан шебер ететін болса, екінші жағынан “тым қабілетсіз” етеді. Өзінің жеке міндетін орындауға ұмтылған адам, тек өзінің жеке мүддесін ойлайды да, әлеуметтік мүддеге селқос болады.

Осы қауіптерді жеңіп шығу тұрақты пәннің, басқару және соған сәйкес атқару функциясының арқасында мүмкін болады. Басқару - “идеялардың, сезімдер мен мүдделердің таралуының қатерлі бейімділігін” ескерту мен тежеп отыруға арналған әлеуметтік функция. Гоббс, Локк және Руссоға қарсы Конт басқаруды - адамдарды қоғамдық келісім мен тәртіпті сақтауға шақыратын әлдебір қосымша жасанды күш емес, қоғаммен бірге дамыған табиғи, қажетті функция деп көрсетеді. Материалдық, интеллектуалдық және моральдік субординация еңбек бөлінісімен тығыз байланысты; ол бағынудан басқа, не қабілеттілікке, не басқарушылардың адалдығына сенімді талап етеді. “Қалыпты” үкімет - әлеуметтік тұтастықты қамтамасыз ететін үкімет алдымен материалдық күшке, сонан соң сенімге, келісімге және қоғамдық пікірге сүйенеді. Субординация заңға бағынады, ол бойынша іс-әрекеттің жеке түрлері жалпы түрлерінің басқаруымен жүзеге асады. Басқару - функциялардың ішіндегі ең жалпысы, сондықтан әлеуметтік функциялар осыған бағынады.

Конт әлеуметтік иерархияның табиғи, мәңгі және жойылмайтын сипаты мен соған сәйкес әлеуметтік теңдік идеясының табиғи емес сипатын көрсетеді. Қоғамды таптарға бөлу басқару мен атқару функцияларын бөлуден шығады. Конт таптарды әр түрге бөледі, олардың мәні екі жалпы категорияны: басқарушылар мен атқарушыларды құрайды. Қазіргі қоғамда екі неғұрлым елеулі категория бар. Ол патрициат және пролетариат. Олар өз ішінде ұсақ әлеуметтік топтарға бөлінеді. Патрициат капиталды басқаратын банкирлер мен кәсіпкерлерден тұрады. Кәсіпкерлер өз алдына өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық болып бөлінеді. Пролетариат та өз ішінде жіктеледі, алайда мұны мойындай отырып, Конт олардың бірлігі мен біртектілігін баса көрсетуге бейім.

Билікті заң шығарушы, атқарушы және сотқа бөлуге қарсы болған Конт сонымен қатар билікті діни және зайырлы билікке бөледі. Бұл бөлу діни билік зайырлы биліктен сөзсіз басым болған жағдайда қоғам үшін шынайы және игілікті. Ортағасырлық Еуропада діни билік дін басшыларының, зайырлы билік әскерилердің қолында болды. Француз революциясынан кейін діни билікті зайырлы билік жұтып қойды да ол саясаткерлер мен заңгерлердің қолына көшті. Қазіргі заманда позитивизмнің жеңісімен бірге зайырлы билік “индустриалдарға”, ал діни билік - “ғалымдарға” (“философтар” мен “социологтар”) өтті, оларды Конт алғашында бейнелі мағынада, кейін тура мағынада жаңа “рухани билеушілер”, “жаңа абыздар” деп атады.

Конттың ойынша әлеуметтік статика зерттейтін қоғамның құрылымы түбегейлі өзгермейді. Ол тек сындарлы кезеңдерде қиындықты бастан кешіуі мүмкін, бірақ прогрестің арқасында қайта қалпына келеді. Өйткені оның формулаларының біріне сәйкес “прогресс - тәртіптің дамуы”.

Әлеуметтік динамика - прогресс теориясы. Прогресс түсінігі тек адамзат қоғамына тән болып келді, олардың өзіне тән ерекшелігін жасап, социологияны биологиядан бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Жануарлар қауымдастығымен салыстырғанда, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жинақталған материалдық және рухани байлықтарды қалдыра алуының арқасында прогресс мүмкін болады. Қоғам мен адамзат арасында айырмашылықтың болмауы салдарынан және социологияның “адамзат табиғатының позитивті теориясының” құрамына кіруі нәтижесінде Конттың прогресс теориясы өзінің негізі бойынша антропологиялық болып табылады.

Конт прогресс бақыттың шексіз өсуі мен адамның жетілуімен бірдей емес екендігін ескертіп, бұл түсінікті “даму” ұғымымен ауыстыру керектігін айтады. Әлеуметтік динамика ауытқулардың мүмкіндігі мен қажеттілігін мойындайтындықтан оптимизмнен айрылған. Тарихта “органикалық” кезеңдер “сыни” кезеңдермен сабақтастық бұзылған кезде алмасып отырады. Дегенмен, Конт әлеуметтік дамуды жетілу, жақсару, прогресс ретінде сипаттайды.

Конт үнемі прогрестің үздіксіз және сабақтастық сипатын ерекшелейді. Кеңістікте әлеуметтік статика ынтымақтастықты қалай анықтаса, әлеуметтік динамика оның уақытын анықтайды. Әлеуметтік динамика қоғамның жүйелілік күйін өткен шақтың нәтижесі мен болашақтың қажетті қайнар көзі ретінде қарастырады, өйткені Лейбництің аксиомасына сәйкес “осы уақыт болашақты тудырады”.

Дәстүршілердің көзқарастарына сәйкес, Конт ұрпақтар сабақтастығын ерекше айта келіп, алдыңғы ұрпақтар болашақ ұрпақтың дамуына үлкен ықпал жасайтындығын айтады. Өзінің “Позитивтік катехизисінде” ол былай дейді: “Әрдайым тірілерді өлілер басқарып отыратын болады: бұл адамзат болмысының іргелі заңы”. Бұл анықтама оның адамзаттың көпшілік құрамы өлілерден құралады және әлеуметтік байланыс “тірілер өлілерге қарсы шыққан” жағдайда бұзылады деген тезисімен ұштасады.

Конттың ойынша әлеуметтік прогрестің басты заңы - үш саты заңы. Барлық қоғамдар ерте ме, кеш пе өзінің дамуында теологиялық, метафизикалық, позитивті кезеңдерден өтеді.

ХІХ ғасырдың көптеген әлеуметтік ойшылдары сияқты Конт та болжам жасағанды жақсы көрген. Бүгінгі таңда оның болжамдарының бірі қарапайым және күлкілі болса, бірі - негізделген әрі тура айтылған болып табылады. Конттың өзі негізін қалап, ритуалдық белгілеріне дейін ойлап тапқан Адамзат Діні адамзаттың дініне айналады деген сенімі ақталмады. Ол бір жағынан болжап, бір жағынан ұсынған әлеуметтік режим - социократия - қатаң иерархияға, субординацияға, белгіленген функцияны дұрыс орындауға негізделеді. Осы тектес қоғамдар көлемі жағынан шағын (болашақ мемлекеттер көлемі жағынан Швейцариядан немесе Бельгиядан аспауы керек) болып, біртұтас шіркеуге немесе Ұлы Тіршілік иесіне (адамзатқа) бағына отырып, Фурье фаланстері мен монастырь арасындағы нәрсе болуы керек еді. Конттың пролетариат пен әйелдердің одағы бір жағынан және позитивизм - екінші жағынан; орта таптың жойылуы; әйелдің отбасылық-тұрмыстық рөлі жайындағы болжамдары ақталмады.

Сонымен қатар адамзаттың бірігуі мәселесі бүгін де, саяси, ұлтаралық, дінаралық қақтығыстар дәуірінде өте өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бірақ жалпы адамзаттың бірігуіне жету әлі алыс бола тұрса да, көптеген бүкіләлемдік және халықаралық ұйымдар әрекетінің біршама жетістіктерге жеткенін көруге болады. Конт ұлтаралық және тапаралық бейбітшіліктің белсенді жақтаушысы болды, Бернарден де Сен-Пьермен бірге ол бірінші болып “еуропалық үй” идеясын қорғады; Сен-Симонмен бірге ол индустриализм заманының келуі мен отарсыздандыру процесін болжады.

Конттың әлеуметтік-саяси көзқарасы мен жобаларында авторитаризм мен болашақ тоталитаризм элементі, атап айтқанда азаматтық бостандықтар мен жеке тұлғаның құқықтарын, сөз бостандығы мен пікір бостандығын, биліктін бөліну принципін, демократиялық институттарды мойындамау маңызды орын алады. Конт мемлекеттің экономикаға және әлеуметтік өмірдің басқа да жақтарына белсене араласуын жақтаушы болды. Социалистердің көптеген жобалары сияқты, оның “социократиясы” сөзсіз тоталитарлық режимнің алғашқы бейнесі болып табылады.

Дегенмен де, Конттың социологиясында либерализм рухы сезіледі. Бұл оның “объективті” тәсілге негізделген, өзінің басты мақсаты ретінде табиғи өзгермейтін заңдарды тану және әлеуметтік тәжірибеде соларға сүйену болып табылатын бөлігіне қатысты. Конттың теориялық жүйесінің осы жағы кейін әлеуметтік ойлар тарихында дами түсті. Әлеуметтік шындық өзіндік заңдармен дамиды, ол табиғат сияқты айла-шарғыға және мәжбүрлеуге көнбейді, сондықтан оған нәтижелі ықпал жасау үшін алдын ала зерттелген заңдарға бағыну, соларға сүйену қажет. Міне осы идея либерализм негізінде жатыр.

Социология Конт үшін синтетикалық дүниетаным болып табылады, оған ғылымнан басқа көптеген құрамдас бөліктер, соның ішінде утопиялық жобалау кіреді. Осының салдарынан “социология” сөзі біраз уақыт беделінен айрылып қалды. ХІХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысында көптеген әлеуметтік ғалымдар оны фанатик позитивистердің әлеуметтік утопиясы ретінде қабылдады; ол сөзді қолдану “позитивизм” немесе “социократия” сөздерін қолданумен бірдей болды. Өздерінің зерттеулері мен қоғам туралы ғылымын белгілеу үшін олар басқа терминдерді, соның ішінде бейтарап “әлеуметтік ғылым” терминін қолдануды ұйғарды. Тек Г.Спенсердің, кейін басқа да ғалымдардың еңбектері нәтижесінде “социолог” сөзі қалпына келтірілді. Ол тек Конттың әлеуметтік доктринасын ғана емес, жалпы әлеуметтік құбылыстар жайындағы ғылымды білдіретін болды. Сонымен қатар оның мағынасы кішірейе түсті, өйткені социологиядан оның ғылымнан тыс құрамдас бөліктері алынып тасталды.

Конт әлеуметтік ілімнің онтологиялық парадигмаларын, яғни әлеуметтік шындық жайындағы басты түсініктерінің қалыптасуына зор үлес қосты. Ол әлеуметтік шындық - әлемдік жалпы жүйенің бір бөлігі деген тезисті дәлелдеді. Ол “әлеуметтік тіршілік” автономиясы идеясының жеке-дара тіршілікке қатынасын негіздеді. Ол бірінші болып “әлеуметтік организм” және “әлеуметтік жүйе” сияқты іргелі түсініктерді ойлап тапқан. Конт барлық қоғам өз дамуында ерте ме, кеш пе бірдей кезеңдерден өтеді дегенді дәлелдей отырып, эволюциялық парадигманы енгізді. Ол қоғамды әскери және индустриалды түрге бөлуді негіздеді, кейін бұл идеяны басқа социологтар жалғастырып, дамытты. Оның идеялары индустриализм мен технократияның әр түрлі теорияларына негізделген. Ол әлеуметтік өмір мен жаңа әлеуметтік категориялардың: кәсіпкерлердің, банкирлердің, инженерлердің, жұмысшы табының, ғалымдардың маңызы өскенін белгілеп көрсетті. Ол басты социологиялық дәстүрлердің бірі - әлеуметтік ынтымақтастықты (сондай-ақ “келісім”, “тұтастық” терминдерімен анықталатын) зерттеу дәстүрінің бастаушысы болып табылады.

Эпистемологиялық жағынан Огюст Конттың қоғамның құрылымы мен дамуы заңдарға бағынады, ол заңдарды оқып-біліп солардың негізінде әлеуметтік тәжірибені құру қажет деген тезисінің маңызы зор болды. Оның әлеуметтік статика мен динамикаға бөлуін белгілі бір формада социологияның бүкіл тарихы бойында сақталып қалды. Социология тәсілдеріне қатысты салыстырмалы тарихи тәсіл туралы бақылау, тәжірибе оның көптеген жорамалдары да өз мағынасын сақтап қалды.

Дата добавления: 2015-11-03