Хыянәт турында роман

Татар әдәбиятында, үзгәртеп кору елларына кергәч, тарихи темага игътибар бермә-бер артты. Моңа кадәр язарга куркыныч булып тоелган Казан ханлыгы заманы да әдәбиятта яктыртыла башлады. М. Хәбибуллин, Рабит Батулла романнары янәшәсендә Флүс Латыйфиның «Хыянәт»е аерым бер урын тота. Анда үзәккә татар ханнарының тәхет өчен үзара көрәше дә, танылган шәхесләр дә куелмаган. Ул Казан ханлыгы тар-мар ителү чорын башка социаль төркемнәр язмышы аркылы тасвирлый.

Бу романның төп герое Сәет — татарлашкан урыс егете һәм татар әдәбиятында моңа кадәр сурәтләнмәгән образ. Электә Александр исеме белән йөргән Сәет Казанга килеп чыга һәм татар кызы Гөлйөземгә булган мәхәббәте аркасында шунда яшәп кала. Әлбәттә, урыс дәүләтендә шактый дәрәҗәгә ирешкән якыннары, таныш-белешләре аның мөселман кызына өйләнергә теләвен хуп күрмиләр, һәм ул аларны үзенең батып үлгәнлегенә ышандырырга мәҗбүр була.

Әсәрдә сюжет сызыклары традицион формада урнаштырылмаган. Композициясе бик үзенчәлекле. Ул урыс кешесенең татарлар арасындагы тормышын сурәтләүдән башланып китә. Үткәндәге хатирәләргә кайту анда катлаулы хисләр, төрле сораулар уята. Әлеге сораулар — язучы безнең игътибарны юнәлтергә теләгән проблемалар ул. Гадел сәүдә урыс илендә бармы, анда читтән килгән кешеләр зур дәрәҗәләргә ирешә аламы?

Бу сорауларның тууы өчен сәбәпләр бар. Сәет — татарлар арасында сәүдәгәрлекнең мәртәбәсе саналган серле тамга иясе. Бу билге аңа зур бурычлар йөкли. Ул сәүдәгәрләрнең уртак эш-максатларына тугры хезмәт итәргә тиеш. Менә монда, милләтен алмаштырган кешегә ышанырга буламы, соравы туа. Хәер, монда бер нәрсәне әйтеп узарга кирәктер. Сәетнең чын урыс булганлыгына шик зур, чөнки әнисе кечкенә чакта урыс патшасына коллыкка алынган була. Димәк, тамырларында аккан канның һич югы яртысы — татарныкы.

Сәет-Саньканың язмышы әйтерсең гел сынаулардан гына тора. Башта ул исәнлеге өчен үзен бурычлы санаган Шәһитнең сөйгәненә — Гөлйөземгә гашыйк була. Ярый әле аңа хыянәт итүдән Гөлйөзем үзе коткара, аксөяк Шәһитне кире кагып, Сәеткә кияүгә чыга.

Өйләнеп — диненә, татарлашып — теленә, тору урынын алмаштырып — туганнарына, сугышта корал алып, элекке Ватанына хыянәт итмиме, дигән сораулар бер-бер артлы тезелә генә. Әсәр атамасына ук салынган бу сораулар геройларны да куркуда, кысада тота. Әгәр без, Саньканың әнисе татар икәнлекне исәпкә алсак, Сәетнең ватаны татар җирендә дип табар идек тә, бар проблема берьюлы хәл ителер иде. Инде дә без Сәет урыс илендә белем алган, тәрбияләнгән, туганнарын калдырганны истә тотсак, чишелешкә юллар катлаулана төшә.

Санька-Сәет үзе дә тиз генә бер карарга килә алмый. Капма-каршы сугышкан ике як та аның өчен бик кадерле. Икесендә дә туганнары бар, ике илнең дә аның язмышында үз урыны күренә. Аның күзләре ачылуга Колшәриф ярдәм итә. Гаделлеккә хезмәт итү хыянәт түгел, әгәр син үз илләрен яклаган татарлар ягына бассаң, гадел булырсың, ди.

Сугышларның төрле милләттән оешкан гаиләләргә нинди зур фаҗига алып килүе бу әсәрдә бик ачык чагыла.

Хәтта аксакал белән киңәшмәсә дә, минемчә, Сәет, бер вакыт анык фикергә килеп, татарлар ягыннан изге көрәшкә күтәрелер иде, чөнки ул татар илендә бик сирәкләргә генә тәтегән дәрәҗәгә ирешә. Җитмәсә, сәүдәгәрләр биргән антка хыянәт итү — бик зур гөнаһ, аның җәзасы да каты. Сәүдәгәрләр үз араларына бик ышанычлы кешеләрне генә алалар да. Ә сәүдәгәр үз иле, халкы файдасына эшләргә, ил иминлеген ныгытырга тиешле.

Әсәрдән күренгәнчә, хыянәтнең дәрәҗәләре төрле. Шулар арасында иң зурысы — Туган илеңә хыянәт. Әлеге хыянәт аркасында Казан ханлыгы алына, күпме кеше гомере киселә. Флүс Латыйфи бу урында тарихи фактлар да куллана. Тарихта билгеле булган Камай Хөсәен углы, Казаннан качып, урыслар ягына чыга һәм дошманга Казан эчендәге чишмә юлы турында әйтә. Тегеләр исә чишмә турыннан диварны шартлаталар.

Романда реаль вакыйгалар һәм реаль шәхесләр тасвирланса да, язучы уйланма, әмма тормышта мөмкин булырлык образны үзәккә куя. Хыянәт, тугрылык кебек гомумтөшенчәләр ил, гаилә, туганнар, дин, мәхәббәт яссылыгында карала. Геройлар, зур вакыйгалар, шәхси фаҗигаләр аша уздырылып, шул төшенчәләргә мөнәсәбәттә сыналалар.

Казан ханлыгы алыну — ике милләтнең дә фаҗигасе, дигән бик тә тирән фикерләр әйтә әдип. Ул теләсә кайсы сугышның хезмәт кешесенә карата эшләнгән хыянәт икәнлеген күрсәтә.

Дата добавления: 2015-10-28