Р. Хәмид — фикер драмалары остасы. Аның геройлары озын монологлар аркылы, төрле бәхәсләр оештырып, илебез тарихында җибәрелгән хаталар турында сөйләшергә ярата. Әгәр аның барлык драмаларын бер җепкә тезеп чыксаң, ил белән бергә татар кешеләре узган юл да күз алдына килә. Ул бу тарихны нигездә бер авыл — Аксыргак кешеләре язмышы аркылы тудыра. Кайчандыр гөрләп утырган ул, гражданнар сугышын, колхозлаштыру елларын кичкән, таралган, югала барган...
Төрле пьесада бер үк авыл кешеләре төрле исемнәр белән бирелә, әмма язмышларындагы уртак вакыйгалар аркасында, без бер авыл гына түгел, бер гаилә тарихын күз алдына китерәбез. Дөрес, әсәрдән әсәргә исеме үзгәрми генә күчкән геройлар да юк түгел.
Язылу вакытларын исәпкә алмастан, без бу драмаларны түбәндәге эзлеклелектә бирер идек: «Кайтыр идем», «Синең урыныңа кайттым», «Китәм инде», «Майның унбишләрендә», «Олы юлның тузаны», «Диде кардәш», «Җиде баҗа». Атамаларның баштагылары дәвамлы хәрәкәтне күз алдына китерә. Идея ноктасыннан караганда да, алар шушы ук эзлеклелектә торырга тиешле. Безнең уйлавыбызча, Р. Хәмид бер башланган темадан этәрелеп, яңа темаларга чыга, вакытны төрле якка киңәйтә. Уртак вакыйгалардан төрле юнәлештә читкә китү юлы белән дә ул язу чималын арттыра.
«Кайтыр идем» пьесасында җентекләп тасвирланган Кыдаш буендагы авыл, элеккеге матурлыкларын югалта барып, бөтенләй үк ташландык хәлгә килә. Шулай икәнлекне күрсәтү өчен, автор аерым детальләрне, бер әсәрдән икенчесенә санын киметә-киметә, һаман кулланырга мәҗбүр. Бу — сәхнә бирелешендәге күчемлелеккә китерә. Әле капка баганасындагы алтын йолдызлар, текә яр, офыкка тоташкан юл һәм башкалар «Пыяла кыз», «Майның унбишләрендә» әсәрләрендә дә саклана.
Авыл югалса, тарих онытыла. Без аны белергә, ата-баба йолаларын сакларга тиеш. Драмадан драмага күчеп килгән фикерләрнең берсе — әнә шул.
Өлкәннәрнең үткәнгә төкереп караулары яшь буынның тәрбиясендә чагыла. Олы буынның үзара мөнәсәбәтләре — балаларына өлге. Аларның тупаслыгына, дорфалыгына шаккатырга кирәк түгел. Зәкуан, Наил өчен әдәплелек кысалары юк. Зирәк кебекләр тупаслыкны битлек иткән. Үткәннәрдәге хаталарның чишелешен киләчәккә калдырырга ярамый, ди үз әсәрләрендә драматург. Гаилә һәр әгъзасы бәхетле булганда гына сәламәт, бербөтен. Олы йөрәкле кешеләр башкалар хакына үз бәхетен корбан итүгә сәләтле.
Бала ата-ананың үзенә карата кылган хаталарын бервакытта да кичерми. Башкалар бу хакта кычкырып ук әйтмәсә дә, Ирада хисләрен яшерә алмый. Баланың кемлеге, милләтенә мөнәсәбәте дә тәрбиягә бәйле. Мәхәббәткә нигезләнсә дә, катнаш никахларның бәхетле булуы шик тудыра. «Диде кардәш», «Пыяла кыз», «Каен җиле» әсәрләре шул хакта сөйли. Алда әйтелгән фикерләр Р. Хәмиднең бөтен иҗатын сугара.
Драматург председатель образларына аерым игътибар күрсәтә («Синең урыныңа кайттым», «Җиде баҗа»). Аларның авыллар язмышы өчен җаваплылыгын ассызыклый. Рәисләр алмашынып тора, авыллар бер тирәдә таптана. Аның киләчәге өчен тырышмаганнар кирәк түгел, тырышканнарның кадере юк...
Р. Хәмид драмаларында вакыйга, проблема, урын, күренеш, деталь, характер күчемлелеге күзәтелә. Хәтта охшаш вакыйгалар кулланылганнары да бар («Кайтыр идем», «Пыяла кыз»), шунлыктан әсәрләрнең эчтәлеген аерым-аерым истә тоту бик кыен. Кайбер геройларның бер әсәрдән икенчесенә исемнәре генә күчә шикелле... Кыскасы, уртак нәрсәләрдән файдалануның уңай һәм тискәре яклары да күзәтелә.
«Жиде баҗа» пьесасындагы геройларга бәяләмә
Р. Хәмиднең «Җиде баҗа» пьесасында вакыйгалар колхоз үзәге саналган авылда бара. Драматург теләсә кайдан җыелган кешеләр яшәгән авылга исем дә биреп тормый. Ясалма рәвештә эреләндерелгән үзәктә ике тапкыр Социалистик Хезмәт Герое Күгәй Гыймазетдиновка һәйкәл ачарга җыеналар. Әнә шул һәйкәлне эзләү барышында төрле гаделсезлекләр, кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләр ачыклана, илдә колхозларга карата алып барылган сәясәтнең мәгънәсезлеге күрсәтелә.
Һәйкәлне әтисенең туган авылы беткәнгә күңеле рәнҗегән Искәндәр яшергән булып чыга. Кешеләре тырыш, урыны матур авылның тарих сәхифәләреннән сызылып ташлануын кичерә алмый ул, ташландык җирләрне арендага алып, яшелчә-җимешчелек тармагын тергезергә уйлый.
Бөтен персонажларның чын йөзе, кичергән фаҗигаләре ачылып беткәч, һәйкәл табыла. Искәндәр исә бу эше белән, әгәр кешенең йөзе авылдашлары каршысында якты икән, исеме болай да яшәячәген аңлатырга тели. Исән чагында үзеңә һәйкәл куярга ризалык бирү дә әдәплелек кысаларына сыймый, ди автор. Шушы хакта кабул ителгән указ әлеге фикерне раслый.
Р. Хәмиднең бу әсәрендә дә геройлар артык кырыс. Бер-берсенә тәнкыйди күз белән карыйлар, аңлашырга, гафу итешергә атлыгып тормыйлар, мөнәсәбәтләрне гел киеренке тоталар.
Дөреслек өчен көрәшергә алынган Искәндәр дә шул ук сыйфатлардан азат түгел.
Пьеса үзәгенә куелган Гыймазетдиновлар гаиләсенең язмышы бик тәфсилле тасвирланган, һәм һәр әгъзасына бәяләмә бирү кыен түгел.
Менә Күгәй. Гаилә башлыгы. Авылда иң хөрмәтле кеше. Эшчән, көчле ихтыярлы. Исеменә, «күк кебек бөек, югары» мәгънәсе салынган. Үз гомерендә төрле нахакларны күп кичергән. Себергә сөрелгән, төрмәдә утырган, тормыш тәҗрибәсе бик зур. Улы Искәндәр күп вакыт аңа таяна.
Искәндәрдә полководецлар холкы: күпләр җиңеп чыкмастай эшләргә алына. Сабырлыгы да җитәрлек. Гаилә, мәхәббәт мәсьәләләрендә йөрәгенәрәк таяна шикелле.
Вилена — Күгәйнең булачак килене. Ирләрне кайда яшәвенә карап сайлый. «Ты что, до сих пор не понял, почему я не живу с Дулатом?»,— ди ул Искәндәргә, иреннән аерылу сәбәбенең авылда яшәргә теләмәү икәнлегенә ишарәләп. Искәндәр белән дә торып бетә алмас шикелле.
Күгәйнең хатыны Көбра исеменә «иң бөек, иң зур дәрәҗәле хатын-кыз» мәгънәсе салынган. Гаиләсендә ул үзен бик югары куя. Иренең, балаларының даны өчен дә тырыша. Гаделлек тарафдары, бу сыйфат һөнәренә дә бәйле булса кирәк. Даяны аңлап бетерә алмый, аның фаҗигале язмышында зур роль уйный.
Ә Дая рәислектән киткән кешедән алданган. Күңеле анда-монда бәргәләнә, гаделсезлекләрне авыр кичерә.
«Бала багучы хатын-кыз» булырга тиешле Даяның көмәне төшә. Исеменең икенче мәгънәсе — «интегүчеләргә су чыганагын күрсәтүче». Хакыйкатьне күрсәтергә омтылуы белән әлеге образ исеменең бу мәгънәви йөген дә күтәрә.
Гыймазетдиновлар гаиләсенә карамаган геройларның атына салынган мәгънәләр дә игътибарга лаек. Чуракай хезмәтче дигәнне аңлата. Чуракай да гомере буе югарыдагыларга хезмәт иткән. Хезмәт итүе колларча — иренеп, җиренә җиткермичә генә. Җор телле, акыллы ул. Совет системасында рәхәт яшәү юлларын тиз тапкан. Картлык гомерен каравылчылыкта уздыра. Үзе зур дәрәҗәләргә ирешмәгәнгә, Күгәй кебекләрдән көнләшә, астыртын гына андыйларга каршы көрәшә дә.
Сатай. Китапларга сөекле, якын туган мәгънәсе теркәлгән. Халыкта ул сүзне исәр урынына да кулланалар. Сатай — авыл советы рәисе, һәйкәл салу белән артык мавыгып киткән, һәйкәл югалгач, бик куркып калган. Бераз гайбәтчәнрәк тә шикелле.
Дулат кебекләр Сатайны урынына бик тиз утырта. Аның, Дая турында сөйләп, үз эшләрен яшерүен Дулат бик тиз аңлап ала.
Сатай — катлаулы образ. Үзе белемле, тырыш, бераз бозыграк һәм дәрәҗәле кешеләргә ялагай да. Ялтырарга тырышуы әнә шуннан килә.
Дулат — дәүләт мәгънәсе салынган исемнең фонетик варианты. Аның колхозны җитәкләве табигый. Ул үзеннән алдагы рәисләрдән миһербанлылыгы, кешеләрне бәяли белүе белән аерылып тора, шәхси проблемаларга батмый, авыл кешеләрен кайгыртуын туктатмый, Искәндәргә дә үч сакламый.
Бу әсәрдә, холык сыйфатлары нинди генә булмасын, күпчелек геройлар уңай якка үзгәрешләр көтеп яши, авылда гаделлек торгызыласына өметләнә.
Р. Хәмид тудырган геройлар җәмгыятебездә хөкем сөргән рухи халәтнең ниндилеген күрсәтеп торалар.
Дата добавления: 2015-10-28; просмотров: 64 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Еникинең шул исемдәге хикәясендә җиз кыңгырау образы | | | Күренекле шәхесләрнең образларын тудырган шагыйрь |