Змены ў геапалітычнай сітуацыі ў свеце ў1960—1980-гг.

Тэндэнцыі сусветнага развіцця. Галоўнымі палітычнымі і эканаміч-нымі фактарамі, якія аказвалі ўплыў на сусветнае развіццё ў 60—80-я гг. XX ст., былі:

1) фарміраванне сусветнай сістэмы сацыялізму і эканамічнае спабор-ніцтва дзвюх суеветных сістэм;

2) крушэнне каланіяльнай сістэмы, утварэнне новых незалежных дзяржаў у Азіі, Афрыцы, Лацінскай Амерыцы і барацьба за новы эканамічны парадак;

3) развіццё інтэграцыйных працэсаў пад уздзеяннем аб'ектыўнай тэндэн-цыі інтэрнацыяналізацыі сусветнай гаспадаркі, стрыжнем якіх стала заходне-еўрапейская інтэграцыя.

У гэтыя гады ў развіцці міжнародных адносін намеціліся новыя тэндэн-цыі. Першай тэндэнцыяй было некаторае паслабленне канфрантацыі паміж дзвюма сусветнымі звышдзяржавамі. Штуршком да гэтага паслужыў Ка-рыбскі крызіс 1962 г., які ледзь не паставіў свет на мяжу новай сусветнай вайны. Крызіс заставіў кіраўніцтва ЗША і СССР зразумець небяспеку право-дзімага імі курсу ва ўмовах ядзернага супрацьстаяння. У 1963 г. у Маскве быў падпісаны дагавор аб забароне выпрабавання ядзернай зброі ў трох ася-роддзях: у атмасферы, космасе і пад вадой, а ў 1968 г. — дагавор аб не-распаўсюджванні ядзернай зброі.

1970-я гады вядомыя ў развіцці міжнародных адносін як перыяд раз-радкі міжнароднай напружанасці. Галоўнымі фактарамі пацяплення адно-сін паміж двума супрацьлегльімі лагерамі былі: устанаўленне ваенна-стратэ-гічнага парытэту паміж СССР і ЗША, выкарыстанне ўзаемавыгадных магчы-масцей супрацоўніцтва для пад'ёму дабрабыту сваіх народаў. У гады разрадкі адбылася нармалізацыя адносін ФРГ з Польшчай, Чэхаславакіяй, ГДР, што дазволіла правесці ў 1975 г. у Хельсінкі Нараду па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, выніковыя дакументы якога замацавалі пасляваенныя межы ў Еў-ропе. На нарадзе былі зацверджаны на меры краін капіталістычнага і сацыя-лістычнага лагераў развіваць узаемавыгаднае супрадоўніцтва ў галіне зкано-мікі, навукі і тэхнікі, абароны навакольнага асяроддзя, а таксама ў гуманітар-ных і іншых галінах дзейнасці.

Важнае значэнне для зніжэння наеннага супрацьстаяння ў свеце мела заключэнне ў 1972 і 1979 гг. савецка-амерыканскіх пагадненняў аб абмежаванні стратэгічыых наступальных узбраенняў.

Палітычнае ўрэгуляванне дазволіла пашырыць маштабы эканамічнага супрацоўніцтва ў Еўропе. Буйнейшым эканамічным партнёрам СССР і са-цыялістычных краін становіцца ФРГ. У 70-я гг. былі заключаыы тры буй-ных пагадненні на пастаўку ў ФРГ савецкага прыроднага газа і на пастаўкі ў СССР заходнегерманскіх труб вялікага дыяметра, машын і абсталявання для будаўніцтва магістральных газаправодаў. У 1970—1980 гг. тавараабарот ФРГ з сацыялістычнымі краінамі ўзрос у тры разы.

Другой тэндэнцыяй стала паслабленне жорсткай біпалярнасці свету. Вялікі ўплыў на геапалітычнае развіццё ў свеце пачынаюць аказваць дзяр-жавы, якія вызваліліся ад каланіяльнай залежнасці.

Перамога над Германіяй і Японіяй у Другой сусветнай вайне стварыла спрыялыіыя ўмовы для перамогі народна-дэмакратычных рэвалюцый у Паў-ночным В'етнаме, Паўночнай Карэі, Кітаі. Распалася Брытанская імперыя ў Паўднёвай Азіі. Народы Індыі, Шры Ланкі, Пакістана, Бірмы, Малайзіі вы-зваліліся ад брытанскага каланіялізму. Незалежнасці дабіліся Інданезія, Філі-піны, Сірыя, Ліван, Егіпет, Ірак і іншыя арабскія краіны.

Пасля Азіі стала на шлях незалежнага развіцця Афрыка, прычым толькі за 1960 г. ("год Афрыкі") дабіліся палітычнай самастойнасці 17 дзяржаў —- былых калоній Англіі, Францыі, Італіі, Бельгіі. У снежні 1960 г. ААН прыня-ла Дэкларацыю аб наданні незалежнасці ўсім каланіяльным народам. На месцы каланіяльнага свету ўзнік вялікі "трэці свет", які ахапіў мноства новых і старых суверэнных дзяржаў Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі, Акеаніі.

У 1961 г. узнік рух Недалучэння, які аб'ядноўваў вялікую групу дзяржаў Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі, што паклалі ў аснову сваёй знешняй палі-тыкі адмову ў ваенных блоках і адмову ад прадастаўлення сваёй тэрыторыі пад замежныя ваенныя базы. Болыную частку з іх склалі дзяржавы, якія скінулі каланіяльны прыгнёт і на тэрыторыі якіх пражывала ў 60-я гг. каля 1/3 насельніцтва свету. Гэтыя краіны ўнеслі станоўчы ўклад у рашэнне важных міжнародных пытанняў у рамках ААН, выступаючы за ўсеагульнае і поўнае раззбраенне, ліквідацыю эканамічнай залежнасці, развіццё ўзаема-выгаднага супрацоўніцтва.

Дазвол дзяржаўнай незалежнасці не азначаў набыцця эканамічнай не-залежнасці. Структура эканомікі большасці краін, арыентаваная на экспарт сыравіны і прадуктаў і імпарт гатовай прадукцыі, засталася ранейшай. У апошнім пашырыўся артыкул дарагога ўзбраення. Паўсюдна ствараліся ўз-броеныя сілы — у значнай ступені гэта тлумачылася неабходнасцю сама-стойна (без метраполій) вырашаць мясцовыя падчас вельмі заблытаныя пра-блемы старой міжпляменнай варожасці. Залежнасць ад знешняга гандлю абумовіла захаванне ўлады ў адсталых краінах у руках кампрадораў — пра-даўцоў і перапрадаўцоў імпартных тавараў — з бясконцай чарадой дзяржаў-ных пераваротаў, якія змянялі каля руля розныя ваенна-кампрадорскія гру-пы. У выніку "трэці свет" падзяліўся на краіны каыіталістычнай і краіны сацыялістычнай арыентацыі — у залежнасці ад таго, адкуль яны атрымлі-валі ўзбраенне, фінансавую дапамогу. У 70—80-я гг. у шэрагу дзяржаў "трэцяга свету" пачала набіраць моц гаспадарчая лібералізацыя заходняга тыпу. Эканамічныя рэформы, заахвочванне прыватнага сектара і развіццё канкурэнцыі дазволілі перайсці да стварэння сучаснай зканомікі ў Сінгапу-ры, Паўднёвай Карэі, Малайзіі, хуткімі тэмпамі развівалася эканоміка Мексікі, Венесуэлы, Чылі, Тайланда і інш.

Асобы шлях развіцця пад уплывам ідэй ісламу выбралі мусульманскія краіны. Найбольш буйнымі з іх па колькасці жыхароў з'яўляюцца Інданезія (164 млн), Пакістан (115 млн), Бангладэш (91 млн), Іран (59 млн), Турцыя (58 млн), Егіпет (50 млн), Марока, Алжыр (па 26 млн), Ірак (18 млн). Пасля Другой сусветнай вайны пануючай ідэалогіяй у свеце ісламу стаў нацыя-налізм, пад сцягамі якога амаль усе краіны ісламу атрымалі незалежнасць. Але палітычная незалежнасць не прывяла да эканамічнай самастойнасці, захавалася значная залежнасць мусульманскіх дзяржаў ад вядучых дзяржаў Захаду.

Да сярэдзіны 1970-х гг. у ісламе дамінавалі рэфармісцкія, мадэрнісцкія плыні. Яны ўяўлялі сабой злучэнне дэмакратычных ідэй і сацыялізму з ісла-мам. Ісламскія сацыялісты, напрыклад, адстойвалі тэзіс, што іслам — сацыя-лістычная па сваёй сутнасці рэлігія, а прытрымліванне ўстановак Карана абазначае ўстанаўленне грамадства сацыяльнай справядлівасці і дэмакратыі. "Інданезійскі нацыяналізм", "ісламскі сацыялізм", "арабскі нацыяналізм" і "арабскі сацыялізм", "турэцкі нацыяналізм", "алжырскі сацыялізм" і іншыя тэорыі былі афіцыйнай ідэалогіяй у шматлікіх мусульманскіх краінах.

Пасля араба-ізраільскіх войнаў 1967 і 1973 гг., у якіх арабы пацярпелі па-ражэнні, а таксама збліжэння Егіпта з ЗША ў ісламе ўзмацнілася фундамен-талісцкая плынь. Перамога ісламскай рэвалюцыі ў Іране ў 1978—1979 гг. вы-клікала ісламскі бум у свеце, хвалю ісламскага фундаменталізму. Асноўнымі прадстаўнікамі яго стала арганізацыя "Браты мусульмане" і шыіцкае духавенства ў Іране на чале з Хамейні.

"Фундаменталісты" сталі адстойваць ідэі асобага "ісламскага шляху раз-віцця", адрознага ад краін Захаду і СССР, патрабаваць стварэння "ісламскай дзяржавы", заснаванай на працоўнай уласнасці, забароне ліхвярства і спеку-ляцыі, салідарнасці і брацтве, пад лозунгам "Ад кожнага — па магчымасцях, кожнаму па благачыннасці".

Аднак палітычная незалежнасць не прывяла да гаспадарчай самастой-насці мусульманскіх дзяржаў, а ўзровень жыцця насельніцтва не палепшыў-ся, у выніку ў мусульманскім грамадстве замацаваліся негатыўныя адносіны да Захаду. Фундаменталізм знайшоў апору ў асяроддзі ніжэйшых слаёў на-сельніцтва, для якіх характэрны адчай і схільнасць да крайніх метадаў сацыяльнага пратэсту.

Небяспека распаўсюджвання ісламскага фундаменталізму ў свеце, яшчэ не ўсвядомленая да канца ў перыяд 1960— 1970-х гг., з'яўляецца ў экстрэ-місцкай накіраванасці ідэалогіі і дзейнасці арганізацый мусульман, якія зак-лікаюць да свяшчэннай вайны — "джыхаду" супраць "няверных". Па сваёй сутнасці гэта абвяшчэнне вайны бедных краін "трэцяга свету" багатым індустрыяльна развітым краінам, абумоўленае вялікім разрывам ва ўзроўнях іх эканамічнага развіцця. Такая вайна ва ўмовах уладання ядзернай зброяй тоіць у сабе небяспеку сусветнага канфлікту. Такім чынам, у 60—70-я гг. XX ст. на арэну сусветнай палітыкі выходзяць краіны "трэцяга свету", якія аказваюць істотны ўплыў на геапалітычную сітуацыю.

Трэцяй тэндэнцыяй сусветнага развіцця ў 60—80-я гг, XX ст. у свеце з'явілася ўзмацненне інтэграцыйных працэсаў, прыкладам чаго стала заходнееўрапейская інтэграцыя.

Ідэя агульнаеўрапейскага супрацоўніцтва набыла шмат прыхільнікаў пасля Другой сусветнай вайны. Яны зыходзілі з таго, што пасля двух раз-буральных сусветных канфліктаў толькі агульнымі намаганнямі можна зноў паставіць Еўропу на ногі. Рух наперад да інтэграцыі быў прадыктаваны ча-тырма асноўнымі матывамі.

Па-першае, з-за разладаў і войнаў Еўропа стала губляць сваё традыцый-нае месца ў цэнтры сусветнай арэны. Яно аказалася занятым новымі звыш-дзяржавамі — СССР і ЗША. 1991 г. — ФРГ, у 1995г. — Аўстрыя, Швецыя і Фінляндыя.

Нягледзячы на тое што развіццё заходнееўрапейскага інтэграцыйнага працэсу з канца 50-х гг. працякала нераўнамерна і часам супярэчліва, мэты, пастаўленыя пры ўтварэнні ЕЭС, рэалізоўваліся дастаткова паспяхова.

На першым этапе развіцця эканамічнай інтэграцыі (канец 50-х — сярэдзіна 70-х гг.):

былі ліквідаваны гандлёвыя абмежаванні ва ўзаемным гандлі краін-удзельніц;

створаны мытны саюз;

дасягнута свабода перамяшчэння капіталу, аказання паслуг;

забяспечаны свабодная міграцыя рабочай сілы і выбар месца жыхарства;

стаў фарміравацца адзіны аграрны рынак і рынак працы.

Ствараецца комплексная кіраўніцкая структура ЕЭС: Савет Міністраў ЕЭС, Камісія еўрапейскіх таварыстваў, Еўрапейскі Савет, Еўрапейскі суд, Еўрапейскі парламент.

Поспехі ў галіне эканамічнай інтэграцыі прывялі да аднаўлення ў па-чатку 60-х гг. ідэй палітычнай інтэграцыі, у 1961 —1962 гг. распрацоўваліся праекты палітычнай хартыі для стварэння "Саюза народаў". Хоць рознага-лоссі паміж краінамі-ўдзельніцамі адносна прыроды і формы палітычнага са-юза не дазволілі рэалізаваць гэту ідэю, у 1970 г. створана Еўрапейскае палі-тычнае супрацоўніцтва (ЕПС) як інструмент каардынацыі знешняй палітыкі.

На другім этапе (сярэдзіна 70-х — сярэдзіна 80-х гг.) заходне-еўра-пейскай інтэграцыі ўдалося прыняць праграму еўрапейскага валютнага су-працоўніцтва (у 1979 г. ствараецца Еўрапейская валютная сістэма - ЕВС), стварыць механізм знешнепалітычных кансультацый.

На Міланскай сустрэчы кіраўнікоў Супольнасці летам 1985 г. быў вы-значаны шлях да Еўрапейскага Саюза праз стварэнне эканамічнай прасторы без унутраных межаў, уключэнне ў сферу яго дзейнасці пытанняў бяспекі і абароны, удасканаленне механізму прыняцця рашэнняў праз расшырэнне паўнамоцтваў Еўрапейскага парламента. Важным крокам на гэтым шляху было прыняцце Адзінага Еўрапейскага акта (АЕА), які ўступіў у сілу ў 1987 г. У ім былі дэталёва вызначаны ІІрававыя рамкі складвання адзінага рынку, супрацоўніцтва ў навукова-тэхнічнай сферы, у галіне абароны на-вакольнага асяроддзя і стварэнне з гэтай мэтай адзінай эканамічнай і прававой базы.

Вехай у гісторыі наглыблення еўрапейскай інтэграцыі стала падпісанне ў Маастрыхце ў лютым 1992 г. 12 краінамі Дагавора аб Еўрапейскім Саюзе, які прадугледжваў яго трансфармацыю ў эканамічны, палітычны і валютны саюз. Значэнне гэтага дагавора параўнальна з Парыжскім і Рымскім дагаво-рамі — новая, трэцяя ступень заходнееўрапейскай інтэграцыі.

Маастрыхцкі дагавор сведчыў аб заканчэнні 35-гадовага перыяду ў гіс-торыі ЕС, паколькі супольнасць будуецца фактычна на прынцыпах федэра-лізму, што дапускае пераход да правядзення адзінай знешняй палітыкі, су-месныя дзеянні ў абарончых пытаннях, адзінай еўрапейскай прасторы, адзі-най валюты, больш шырокіх паўнамоцтваў для Еўрапейскага парламента.

Ядром ЕС па-ранейшаму застаецца Еўрапейская эканамічная суполь-насць, якая ўключае эканамічны і валютны саюз. Другая апора — агульная знешняя палітыка і палітыка бяспекі.

Яна засноўваецца на наступных прынцыпах:

абарона агульных каштоўнасцей, асноўных інтарэсаў і незалежнасці Еўрапейскага Саюза;

умацаванне бяспекі Саюза і яго дзяржаў-членаў;

захаванне міру і ўмацаванне міжнароднай бяспекі ў адпаведнасці з прынцыпамі Устава ААН, Нарады па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, прапанаваным у Хельсінкскім заключным акце 1975 г.;

садзейнічанне міжнароднаму супрацоўніцтву; умацаванне і развіццё дэ-макратыі і правазаконнасці, забеспячэнне захавання правоў чалавека і асноўных свабод грамадзян.

Трэцяй апорай палітычнага саюза стала супрацоўніцтва ў галіне права-суддзя і ўнутраных спраў. Яно ўключае барацьбу з гандлем наркотыкамі і іншымі аспектамі міжнароднай злачыннасці, рашэнне праблемы іміграцыі і атрымання палітычнага прытулку і г.д.

Такім чынам, у другой палове 40-х — 80-я гг. XX ст. склалася і разві-валася новая сістэма міжнародных адносін, заснаваная на біпалярнасці свету, У цзнтры яе знаходзіліся вялікія дзяржавы — СССР і ЗША, краіны - ўладальніцы ядзернай зброі, маючыя розныя эканамічныя і палітычныя сіс-тэмы, са сваімі саюзнікамі і сатэлітамі. На арэну сусветнай палітыкі пасту-пова выходзяць краіны "трэцяга свету", якія пачынаюць аказваць уплыў на геапалітычную сітуацыю ў свеце.

60. Спробы дэмакратызацыі палітычнай сістэмы пасля смерці Сталіна

Пачатак перамен у грамадска-палітычным жыцці СССР, у тым лiку i БССР, быў звязаны са смерцю Сталiна (5 сакавiка 1953 г.) i перастаноўкамi ў вышэйшых эшалонах улады. Cама па сабе смерць правадыра выклiкала са-праўдны шок у грамадстве. У Маскве пад час жалобных мерапрыемстваў за-гiнула шмат народу. У Мiнску некалькi cутак запар да помнiка Сталiну цяг-нулiся сотнi тысяч людзей, каб выказаць свой смутак.

Неўзабаве з Прэзiдыуму ЦК КПСС было выведзена 15 чал з 25, а коль-касць кандыдатаў скарочана з 11 да 4. У вынiку пасаду Старшынi Савета Мі-ністраў заняў Малянкоў (ён жа старшынстваваў на пасяджэннях Прэзiдыуму ЦК), Хрушчоў узначалiў узначалiў Сакратарыят ЦК КПСС, Берыя – Міністэрства унутраных спраў (якi аб’ядноўваў ранейшыя МУС i Міністэрства дзяржаўнай бяспекі), Булганiн - Мiнiстэрства Абароны (яго намеснікі Васiлеўскi i Жукаў), Варашылаў - старшыня Вярхоўнага Савета, Швернiк – Усесаюзнага Цэнтральнага Савета прафесійных саюзаў.

Здавалася, што замены Сталіну ніколі не будзе, таму ў газетах усё час-цей пра прынцып калектыўнага кiраўнiцтва.

У БССР, абласцях i раёнах адбылiся пленумы, прысвечаныя ўмацаванню калегiяльнасцi ў рабоце партыйных органаў, развiццю крытыкi i самакры-тыкi, павышэнню адказнасцi перад камунiстамi.

Мiнуў трэцi месяц пасля смерцi Сталiна, а канчатковае пытанне аб но-вым кiраўнiку яшчэ не было вырашана. У цэнтры да ўлады iмкнецца Берыя. Яго палiтычны курс пакуль невыразны, але мае прыкметы лiбералiзацыi. Пе=рапыняюць “справу ўрачоў”. Летам на волю вып. 1.181.264 зняволеных

2. 526.402

Назiраецца iмкненне абаперцiся на нацыянальныя кадры. Эмiсары шэфа аб’яднанага МУС-МДБ едуць у Прыбалтыку, Украiну, на Беларусь, дзе кi-раўнiкi “некарэннай” нацыянальнасцi, у асноўным рускiя, тэрмiнова замя-няюцца на “нацыяналаў”. Кiруючая тройка ў асобе Мялянкова–Берыя–Хру-шчова на падставе вывучэння камiсiяй становiшча спраў на Беларусi дае ўказанне: “тав Патолiчава патрэбна адклiкаць, а прызначыць Зiмянiна”.

Яшчэ некалькi месяцаў таму М. В. Зiмянiн быў другім сакратаром ЦК КПБ, яго добра ведалi ў рэспублiцы па партызанскiх справах. Але каб змя-нiць Патолiчава, якi ўжо тры гады працаваў у Мiнску i карыстаўся аўтарытэ-там, патрэбны былi важкiя падставы. Таму ў цэнтры падрыхтавалi запiску аб становiшчы спраў на Беларусi. На яе падставе Прэзiдыум ЦК КПСС 12 чэр-веня 1953 прыняў пастанову “Пытаннi Беларускай ССР i задачы партыйных арганiзацый Кампартыi Беларусi”

25 чэрвеня у Мінску быў склiканы Пленум ЦК КПБ з удзелам сакратароў гаркомаў i райкомаў, адказных работнiкаў ЦК, СМ, грамадскiх арганізацый i творчых саюзаў. У парадак дня паставiлi два пытаннi – пастанову ЦК КПСС i задачы камунiстаў Беларусi i арганiзацыйнае пытанне.

Адкрыць Пленум давялося сакратару ЦК па iдэалогii. Першы сакратар С. Н. Патолiчаў лiчыўся фактычна адхiленым, а з пяцi астатнiх сакратароў у гэты час заставаўся на сваёй пасадзе толькi Гарбуноў. Старшыня даў слова М. В. Зiмянiну. Гэта быў першы ў гiсторыi КПБ даклад на Пленуме, якi чы-таўся на беларускай мове. Так здарылася, што разам з крытыкай Патолiчава высветлiлася неабходнасць у яго далейшай працы на пасадзе I сакратара. I Малянкоў, Хрушчоў i Берыя былi вымушаны пагадзiцца з гэтым.

А 26 чэрвеня 1953 г Берыя i яго блiжэйшыя намеснiкi - Абакумаў (былы МДБ), Кабулаў, Мяркулаў, Дэканозаў, былi арыштаваны. Пасаду мiнiстра МУС заняў Круглоў.

2-7 лiпеня 1953 на Пленуме ЦК КПСС з дакладам “Аб крымiнальных антыпартыйных i антыдзяржаўных дзеяннях Л. П. Берыя” выступiў Малян-коў. Размова выйшла далёка за межы Берыя i закранула асобу Сталiна. Але асноўная вiна за злоўжываннi ахоўных органаў ускладалася на Берыя. У вы-нiку ён быў выведзены з ЦК, выключаны з партыi, прыцягнуты да крымi-нальнай адказнасцi, акрамя таго, абвiнавачаны ў шпiянажы на карысць ан-глiйскай разведкi i растраляны ў снежнi таго ж 1953 года.

Пленум выказаўся за ўзмацненне калектыўнага кiраўнiцтва, за пад-парад-каванне МУС партыйным органам. Але сам тэкст пастановы апублiкаваны не быў, за выключэннем асуджэння Берыя як ворага народа. Некаторая iнфар-мацыя пасылалася праз закрыты лiст партыйным арганізацыям.

Лiпеньскi Пленум меў пераломнае значэнне ў аздараўленнi ўнутрыпар-тыйнага i дзяржаўнага жыцця.

У Малянкова з’явiлася магчымасць стаць афiцыйным лiдэрам у партыi, але неўзабаве з’явiлася кампрамiсная кандыдатура. Вераснёўскi Пленум ЦК КПСС усталяваў пасаду Першага сакратара ЦК КПСС i па прапанове Малянкова абраў на яе М. С. Хрушчова.

З гэтага часу назiраецца прыкметная тэхнакратызацыя партапарату, звяза-ная з актуалiзацыяй гаспадарчых праблем краiны. Так, у канцы 1955 у скла-дзе сакратароў райкомаў i гаркомаў КПБ знаходзiлася 137 IТР i спецыялiстаў сельскай гаспадаркi. Шырока ўваходзiлi ў практыку сумесныя пастановы ЦК КПСС i Саўмiна СССР, якiя павiнны былi сведчыць аб узмацненнi функцый савецкiх органаў, але на справе, як i раней, вызначальную ролю ва ўсiх сфе-рах жыццядзейнасцi краiны адыгрывалi партыйныя кiраўнiкi.

На 1 студ 1954 у шэрагах КПСС знаходзiлася 6, 9 млн камунiстаў, з iх 129 585 у КП Беларусі. Адбыўся абмен парт дакументаў, павысiлася ўвага да прыёму ў партыю моладзi.

Быў прыняты шэраг пастаноў, накiраваных на паляпшэнне дзейнасцi дзяржаўнага апарату. Да пачатку 1954 адм-кiраўнiчы апарат займаў 1/8 ад усiх рабочых i служачых. Усе спробы скарацiць гэты апарат не мелi поспеху. Каб пазбегнуць звышцэнтралiзацыi кiруючых функцый, былi значна пашы-раны правы саюзных рэспублiк i мясцовых органаў.

Адной з самых характэрных падзей другой паловы 50-х – перагляд спраў людей, пацярпеўшых у час сталiнскiх рэпрэсiй у 30-я гг.

Паводле ўказа Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР “Аб амнicтыi” (27 сакавіка 1953) 30 красавiка 1954 Вярхоўны суд СССР рэабiлiтаваў ахвяр так званай “ленiнградскай справы” (Вазнясенскi, Кузняцоў, Радзiёнаў) i пакараў тых, хто фабрыкаваў яе: былы МДБ Абакумаў i тры яго памагатыя былi рас-страляны. У чаканнi суда памёр i мiнiстр Унутраных Спраў БССР Цанава.

У гэты ж час былi перагледжаны ўсе асноўныя “справы” пасляваеннага часу, звязаныя з рэпрэсiямi. Аднак Хрушчоў не асмелiўся пайсцi на перагляд палiтычных працэсаў 30-х гг. Але ў асобных выпадках рэабiлiтацыя датычы-ла i асуджаных у З0-я.: Касiёр, Чубар, Постышаў, Рудзутак, Косараў, Гамар-нiк, Эйхе i iнш.

Разам з тым, партыя i ўрад рабiлi захады, накiраваныя на прадухiленне ў будучым такiх жа парушэнняў дзяржаўнай законнасцi. Так, 1 верасня 1953 была скасавана так званая “Асобая Рада”, захаваная Берыя з сакавiка пры злiццi МДБ i МУС.

Надалей адзначалася, што крымiнальнае пакаранне магло быць назна-чана толькi па прыгавору суда. У сак 1954 на новай падставе быў утвораны Камітэт дзяржаўнай бяспекі пры Саўмiне СССР i саюзных рэспублiк. Кадры КДБ зацвярджалiся ў вышэйшых партыйных i дзяржаўных органах. Паводле пастановы Прэз Вярхоўнага Савета СССР “Аб пракурорскiм наглядзе” ад 24 мая 1955 выкананне законнасцi зрабiлася адным з прыярытэтных накiрункаў дзяржаўнай палiтыкi. Арышты без санкцыi пракурора лiчылiся недапушчаль-нымi. Яшчэ ў 1953 г скасавана забарона шлюбаў памiж грамадзянамi СССР i iншаземцамi, у 1954 крымiнальная адказнасць цяжарных жанчын за ўчы-ненне абортаў.

17 верасня 1955 з'явiўся ўрадавы ўказ “Аб амнiстыi савецкіх грамадзян, якiя супрацоўнiчалi з акупантамi ў перыяд ВАВ 1941-45 гг. Як нi парадак-сальна, але і яна не закранула праблемы трапiўшых у палон.

Лiквiдаваўшы найбольш адыёзныя рудыменты сталiншчыны (ГУЛАГ, пазасудовыя крымiнальныя органы), апарат КПСС аказаў падтрымку Хру-шчову, але не лiквiдаваў камандна-адмiнiстрацыйную сiстэму, бо сам з’яў-ляўся яе часткай.

Негалосна прынятая лiнiя на спыненне палiтычных рэпрэсiй не выкры-вала iх крынiц i асабiстай ролi ў iх Сталiна. Былыя сталiнскiя саратнiкi, якiя заставалiся пры ўладзе, не маглi на гэта пайсцi. Больш таго, афiцыйная парт прапаганда не толькi не iмкнулася выкрыць Сталiна, але, наадварот, умацоў-вала мiф аб iм як вялiкiм правадыры, вялiкiм ленiнцы i г. д. У снежнi 1954 шырока адзначалася яго 75-годдзе. Друк адкрыў з гэтай нагоды спецыяльную рубрыку, дзе з’явiлiся cпецыяльныя артыкулы “I. В. Сталiн - вялiкi прадаў-жальнiк cправы Ленiна”. Iмя Сталiна штодзень упамiналася ў дакладах, вы-ступленнях кiраўнiкоў партыi i дзяржавы.

4 студзеня 1955 Пленум ЦК КПСС прыняў рашэнне ўрачыста адзначыць 22 красавiка – дзень памяцi У.I. Ленiна. У перспектыве ў гэты дзень шырока асвятлiць значнасць i непераможнасць iдэй м/л i дасягнутыя поспехi ў будаў-нiцтве камунiзму. Напярэдаднi свята праводзiць урачыстыя сходы парт, сав i грамадскiх арганiзацый, а таксама даклады i гутаркi на прадпрыемствах, ва ўстановах, калгасах, аб жыццi i дзейнасцi Ленiна.

Стваралася вельмi супярэчлiвая сiтуацыя, пры якой iдэалагiчная крытыка культу асобы, акцыi па перадоленнi яго наступстваў, усё больш адрывалася ад свайго галоўнага суб’екту. Пэўныя выхады са складанага становiшча вы-значыў ХХ з’езд КПСС (14-25 лютага 1956) паводле даклада Хрушчова “Аб кульце асобы i яго вынiках”.

ХХ з’езд КПСС, стаў этапным пунктам у развiццi краiны, у тым лiку БССР. Справаздача ЦК надавала надзею аб пераадоленнi сталiнcкiх пару-шэнняў у жыццi грамадства. У гэтым жа накiрунку была вытрымана паста-нова ЦК КПСС ад 30 чэрвеня 1956 “Аб пераадоленнi культу асобы i яго наступст-ваў”.

Па ўказаннi ЦК КПСС следчымi органамi БССР праведзена праверка су-довых спраў даваенных гадоў. У вынiку было ўстаноўлена, што iснаванне на Беларусi антысавецкага падполля ў 1937-38 было вынiкам фальсiфiкацыi, а шэраг асоб - Гiкала, Галадзед, Кнорын, Убарэвiч, Чарвякоў, Шаранговiч, А. I. Крынiцкi, Валковiч, Дзенiскевiч, Стакун падлягалi першачарговай рэабiлi-тацыi. Усяго з 1956 па 1962 было рэабiлiтавана 29012 чал., далёка не ўсе. Да 1994 г. гэта лiчба дасягнула больш як 160 тыс.

У чэрвенi 1957 выявiлася спроба рэанiмацыi сталiнскiх метадаў кiраў-нiцтва. На Прэзiдыуме ЦК Молатаў i Малянкоў паставiлi пытанне аб вы-зва-леннi Хрушчова ад пасады I сакратара. Iх падтрымалi Варашылаў, Кагановiч, Булганiн, Пярвухiн, Сабураў. Супраць – Мiкаян, Суслаў, Кiрычэнка. З апорай на ўзброеныя сiлы (Жукаў) i КДБ (Сяроў) большасць членаў ЦК асудзiлi “антыпартыйную групу” i выключылi iх з партыi.

Яшчэ больш моцны ўдар па прыхiльнiках Сталiна быў нанесены ХХ з’ездам КПСС (17-31 кастрычнiка 1961 г.), калi ў адпаведнасцi з рашэннем дэлегатаў труна з целам “правадыра ўсiх часоў i народаў” была вынесена з маўзалея, помнiкi ў яго гонар убраны з плошчаў i г. д.

Не менш важнай падзеяй, якая адбылася на з’ездзе, стала прыняцце но-вай, трэцяй па лiку партыйнай праграмы, названай Праграмай пабудовы ка-мунiзму. Для яе рэалiзацыi ставiлася на мэце стварэнне адпаведнай МТБ, па-ступовае пераўтварэнне сацыялiстычных грамадскiх адносiн у камунiстыч-ныя i фармiраванне новай асобы.

У 1958 г. адбыўся вiзiт у Мiнск Хрушчова. З дакладам на беларускай мо-ве выступаў К. Т. Мазураў. Але Хрушчоў у выступленні перад студэнттамі заўважыў, што менавіта беларусы першымі пабудуюць камунізм, бо яны першымі перайшлі на рускую мову.

Пераход савецкага народа да новага этапу свайго развiцця абумоўлiваў яшчэ большага ўзрастання ролi i значнасцi Камунiстычнай партыi. Адпавед-ным чынам гэта запатрабавала ўмацавання камандна-бюракратычнай сiстэмы i вяртання да сталiнскiх метадаў кiравання.

САВЕТЫ

Дэмакратызацыя жыцця станоўча адбiлася на дзейнасцi Саветаў усiх узроўняў. Саветы пачалi лепш выконваць свае гаспадарчыя, арганiзацый ныя i культурна-выхаваўчыя функцыi. У другой палове 50-х на Беларусi, як i паў-сюдна, пачалося абмеркаванне народам дакументаў i законаў, распра-цава-ных ЦК або ўрадам. Праводзiлiся агульнасаюзныя i рэсп нарады па пытаннях развiцця прамысловасцi i сельскай гаспадаркі.

Палажэннi аб сельскiх, пасялковых, раённых, гарадскiх Саветах, зацвер-джаныя Вярхоўным Саветам БССР у 1957-58, адлюстравалi iмкненне да раз-вiцця савецкай дэ-макратыi. Яны заканадаўча замацавалi правы iнтэрпеляцыi дэпутатаў, усталявалi iх недатыкальнасць, вызначылi iнш правы i абавязкi.

У 1950-х гг была пашырана самастойнасць саюзных рэспублiк ў галiне вырашэння мясцовых пытанняў сац-эканамiчнага, культурна-выхаваўчага i палiтычнага развiцця. У веданне ўрада Беларусi перадавалiся многiя пытаннi планавання прамысловасцi, размяшчэння прадпрыемстваў i ўстаноў, што раней знаходзiлася ў кампетэнцыi саюзнага ўрада.

Пашырэнне правоў саюзных рэспублiк вяло i да ўзрастання ролi ВС, СМ БССР ва ўсiх галiнах жыцця рэспублiкi. Яно было ўзмоцнена тым, што рэс-публiкi атрымалi права на распрацоўку ўласных грамадзянскiх i крымiналь-ных кодэксаў, на адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўладкаванне.

У 1954-55 г. колькасны склад адм-кiруючага апарату зменшылася на 11 тыс чал, што дало дзяржаве эканомiю ў 71 млн руб i дазволiла накiраваць у мясцовыя Саветы звыш 700 вопытных iнструктараў. Тым не менш, ва ўмовах панавання КПСС сапраўднага паўнаўладдзя Саветаў так i не ўдалося дасяг-нуць. Iх кiраўнiцтва абiралася пад партыйным кантролем i пры прамым i непасрэдным удзеле камунiстаў. Роля шэраговых дэпутатаў Саветаў, нават з лiку партыйцаў, таксама была нязначнай.

Вядома, што крытыка культу асобы Сталiна не магла не адбiцца на аўтарытэце ўсёй партыi, таму ў гэты час на першы план выстаўлялася задача уцягнення насельнiцтва ў рознага кшталту палiтычныя кампанii, каб не да-пусцiць дыскрэдыдацыi ўсёй камунiстычнай iдэалогii. Адным са сродкаў пераканання людзей аб Савецкай краiне як самай дэмакратычнай у свеце, з’яўлялiся выбарчыя кампанii. На працягу 1950-х гг працоўныя Беларусi двойчы бралi ўдзел у выбарах у ВС СССР, двойчы ў ВС БССР i тройчы ў мясцовыя органы рэспублiкi. За безальтэрнатыўны спiс кандыдатаў блоку камунiстаў i беспартыйных галасавала звыш 99 % выбаршчыкаў.

У складзе Вярхоўнага Савета i Савета Міністраў БССР дамiнавалi людзi, якiя праславiлi сябе ў барацьбе з ворагам. З 1948 па 1968 пасаду старшынi Прэзідыуму ВС займаў Казлоў, урад з 1956 па 59 – Аўхiмовiч, а з 1959 па 1978 - Кiсялёў.

ПРАФСАЮЗЫ

Пасля 1953 г было нямала зроблена па актывiзацыi прафсаюзаў, якiя з году ў год раслi колькасна. Калi ў 1951 у праф ар-цыi БССР налiчвалася 815 тыс, то да IХ з’езда ў сак 1960 г ужо 1 988 400, амаль увесь рабочы клас i iнтэлiгенцыя. Самая масавая непалiтычная арганiзацыя

На неабходнасць павышэння ролi прафсаюзаў звярнуў увагу Х з’езд у 1954 г. Ён запатрабаваў ад усiх работнiкаў больш поўна выкарыстоўваць свае правы ў кiраваннi вытворчымi справамi, арганiзацыi сац спаборнiцтваў, паляпшэннi дабрабыту сав людзей. Для заахвочвання пераможцаў у рэспублi-канскiм спаборнiцтве ў 1957 г быў устаноўлены Пераходны Чырвоны Сцяг i грашовыя прэмii.

Найбольш плённым у пасляваенны час для бел прафсаюзаў з’яўляўся 1958 г., калi адбыўся Пленум, а затым i 8 з’езд яго лепшых прадстаўнiкоў. Старшыня Белсаўпрофа - I. М. Макараў. 74 члены i 25 кандыдатаў.

Так, УIII з’езд прафсаюзаў БССР (май 1958) падвёў вынiкi сваёй дзей-насцi за пасляваенныя гады i акрэслiў шляхi павышэння ролi ў сац будаўнiц-тве: больш актыўна займацца арганiзацыяй сац спаборнiцтва, умацаваннем працоўнай дысцыплiны, уздымам творчай актыўнасцi рабочых i IТР. Яны ўзначалiлi барацьбу працоўных калектываў за эфектыўнае выкарыстанне тэхнiкi i абсталявання, эканомii сыравiны i матэрыялаў.

У адпаведнасцi з пастановай СМ БССР (1958 г.) Дзяржплан, Мiнiстэр-ствы i ўстановы БССР павiнны былi разглядаць пытаннi планавання, ар-ганiзацыi вытворчасцi, зарплаты, культурна-бытавога абслугоўвання i г. д., якiя закраналi iнтарэсы працоўных, з удзелам прадстаўнiкоў прафсаю-заў або пасля ўзгаднення з прафсаюзамi. У лiпенi 1958 Прэз ВС СССР зацвердзiў палажэнне аб правах фабрычных, заводскіх i мясцовых камiтэтаў.

Згодна з iм пашыралiся iх правы ў вытворчай дзейнасцi калектыва, у кi-раўнiцтве сацыялістычным спаборнiцтвам, у працоўных, фiнансавых i бы-тавых адносiнах. Па новаму палажэнню без згоды мясцовага камiтэта адмiнi-страцыя не мела права звальняць рабочых i служачых. У распараджэнне Са-ветаў прафсаюзаў перадаваўся бюджэт прафсаюзаў, бюджэт па страхаваннi, пытаннi па ахове працы i тэхнiкi бяспекi, а з 1961 – cанаторыi i дамы адпа-чынку.

Варта адзначыць, што асноўнай задачай прафсаюзаў з’яўлялася вы-творчая сфера. Па iх iнiцыятыве спаборнiцтвы “за званне брыгад выдатнай якасцi”, “за эканомiю iнструментаў”, “за сумяшчэнне прафесiй” (1951-55). Усяго удзельнiчала 95, 2% працоўных. З 1958 г - рух за званне ударнiкаў i брыгад камунiстычнай працы. Пасля 10 з’езда (1962) за пераход перадавiкоў на адстаючыя ўчасткi, за званне “майстар-залатыя рукi”

Актывiзацыя прафсаюзаў выявiлася таксама ў выхаваўчай i культурна-асветнiцкай сферах. Яны з’яўлялiся арганiзатарамi шматлiкiх мерапрыем-стваў па прапагандзе перадавых метадаў працы, камунiстычнага выхавання насельнiцтва, праяўлялi клопат аб стварэннi належных умоў для культурнага адпачынку працоўных i iх дзяцей, развiццю турызму, мастацкай самадзей-насцi. Па iнiцыятыве прафсаюзаў каля 600 прадпрыемстваў каля 600 прад-прыемстваў i ўстаноў будавалi жыццё на свае сродкi. Для кантролю за ходам жыллёва-бытавога будаўнiцтва прафсаюзы прыцягнулi каля 30 тыс чал.

Такiм чынам, першыя крокi, зробленыя ў 50-я гг. па дэмакратызацыi асноў савецкага ладу спрыялi пашырэнню правоў прафсаюзаў, актывiза-цыi iх работы, павелiчэнню iх уплыву на ўсе сферы жыцця рэспублiкi.

КАМСАМОЛ

У1950-я гг. раслi i ўмацоўвалiся камсамольскiя арганiзацыi рэспублiкi. Узрастала iх роля ў грам-палiтычным i гаспадарчым жыццi i ў выхаваннi мо-ладзi. Характэрнай прыкметай часу стала iх колькаснае павелiчэнне. Калi ў 1950 г. у шэрагах ЛКСМБ налiчвалася 367, 5 тыс камсамольцаў, то да 1961 г. ужо 620,5. У 1959-60 гг. I сакратаром ЦК з’яўляўся Крывулiн, у 60-64 – Мак-сiмаў, 64-70 - Жабiцкi i г. д. Высокi аўтарытэт у час вайны i пасляваеннага аднаўлення. Строгi адбор у члены арганiзацыi. Кадры для партыйна-савецкай наменклатуры.

Шэфства камсамола над пiянерскай арганiзацыяй.

Актыўнасць камсамольцаў выявiлася ў барацьбе за сац спаборнiцтва, за ўздым прамысловасцi i сельскай гаспадаркi. Па заклiку партыi камсамол Беларусi ўзяў удзел у асвваеннi цалiны i абложных зямель у Казахстане, Сiбiры, На Алтаi i Урале. Толькi ў 1954-55 гг. у камiтэты паступiла звыш 100 тыс заяў аб жаданнi паехаць на цалiну. З 1954 па 1960 г на пастаянную працу выехала звыш 60 тыс дзяўчат i юнакоў. З 1960 г Беларусь пачала шэфства над Какчэтаўскай вобл Казахстана.

У 1958 г. у БССР працавала 7 тыс камсамольскiх палiтгурткоў з удзелам каля 150 тыс чал. Тысячы камсамольцаў рыхтавалася да паступлення ў партыю. З паслабленнем “халоднай вайны” i пранiкненнем звестак аб жыццi моладзi за мяжой узмацнiлася патрэба ў актыўнай iдэалагiчнай працы (стыля-гi, рок-н-рол)

Узяўшы курс на пабудову камунiзму, партыя ўзняла тэзiс аб павышэннi сваёй ролi ў жыццi краiны. Адзiнай пануючай iдэалогiяй працягвала заста-вацца камунiстычная.

Пагаршэнне спраў у эканомiцы абвастрала сацыяльную напружанасць у грамадстве. Рабочыя выказвалi нездавальненне недахопам спажывецкiх тава-раў, ростам цэн (Навачэркаск, 1962); cялян раздражняў па-датковы наступ на iх асабiстую гаспадарку i невялiкiм памерам аплаты сваёй працы; вайскоўцы былi незадаволены аднабаковым скарачэннем савецкiх узброеных сiл, ад-праўкай у адстаўку афiцэраў без кампенсацый i перспектыў на ўладкаванне на працу. Адстаўка Жукава за “банапартызм” i iмкненне паставiць сябе вы-шэй за партыйныя органы.

Частыя перабудовы i рэфармаваннi кiруючых структур непакоiлi шмат-лiкае партыйнае i дзяржаўнае чыноўнiцтва. Асаблiвае незадавальненне вы-клікалi прынцып (прыняты ХХII з’ездам КПСС) змяняемасцi кадраў (штогод 25%), падзел абкомаў на прамысловы i сельскагаспадарчы аддзелы, лiк-вiдацыю райкомаў i iнш.

Акрамя таго, узмацнiлася арганiзацыйная блытанiна, калi партыйныя i савецкiя органы падзялiлiся па гаспадарчаму прынцыпу (на Беларусi - у снежнi 1962- студзенi 1963), стварылiся калгасна-саўгасныя ўпраўленнi, а сельскiя райкомы ператварылiся ў партыйныя камiтэты гэтых упраўленняў. Для кiраўнiцтва партыйнымі арганiзацыямi прадпрыемстваў i будоўляў, раз-мешчаных у сельскай мясцовасцi, былi створаны 23 занальныя прамыслова-вытворчыя камiтэты.

У вынiку раён як адмiнiстрацыйна-гаспадарчая адзiнка разрываўся на часткi. З яго складу штучна выдзялялiся так званыя прамыслова-вытворчыя зоны. Стваралiся адпаведныя абласныя камiтэты партыi па кiраўнiцтву пра-мы-словасцю, будаўнiцтвам i сельскай гаспадаркай.

Iмкненне Хрушчова ўзмацнiць iдэалагiчны ўцiск у лiтаратуры (Б. Па-стэрнак, А. Вазнясенскi), выяўленчым мастацтве (Э. Неiзвесны, абстракцыя-нiсты), музыцы (фармалiзм) i г. д. выклiкала негатыўнае да яго стаўленне з боку iнтэлiгенцыi. Усё савецкае грамадства ў цэлым негатыўна аднаслася да яго заяў адносна магчымасцi CCCР за кароткi час абыйсцi па эканамiчных паказчыках перадавыя краiны свету i не пазней 1980 пабудаваць камунiзм.

У вышэйшых эшалонах улады наспела змова. 13 кастрычнiка 1964 на пясяджэннi Прэзiдыума ЦК КПСС Хрушчову былi прад’яўлены прэтэнзii за развал сельскай гаспадаркi, за злоўжываннi ў кадравай палiтыцы, за праявы культу яго асобы. Больш падрабязна гэта прагучала назаўтра, 14 кастрычнiка 1964 г у дакладзе пленуму ЦК Суслава “Аб ненармальным становiшчы, што склалася ў Прэзiдыуме ЦК у сувязi з няправiльнымi дзеяннямi Хрушчова”. Паводле асабiстай просьбе Хрушчова “па ўласным жаданнi” ён быў вызва-лены ад займаемых пасад I сакратара ЦК i старшынi СМ.

НЕКАТОРЫЯ ВЫСНОВЫ

Кароткачасовы перыяд парасткаў дэмакратызацыi грамадска-палітычнага ладу названы хрушчоўскай “адлiгай”.

Рэзкiя кантрасты: з аднаго боку – навукова-тэхнiчны прагрэс (космас, яд-зерная зброя), з другога – хранiчнае адставанне ў сельскай гаспадарцы, дэ-фiцыт прадуктаў спажывання.

Наданне большых правоў Саветам і прафсаюзам, а з другой – па-раней-шаму, рэальная ўлада ў руках партыі. Узяўшы курс на пабудову камунiзму, партыя ўзняла тэзiс аб павышэннi сваёй ролi ў жыццi краiны. Адзiнай пануючай iдэалогiяй працягвала заставацца камунiстычная.

Барацьба з культам асобы, а з другога боку ўсхваленне КПСС і пачатак культу самога Хрушчова.

Амнiстыя i рэабiлiтацыя, а з другога боку – барацьба з iншадумцамi, спецсховiшчы, цэнзура, адсутнасць галоснасцi, “Новачэркаскi растрэл”.

Аднаўленне законнасці і яе парушэнні (“Новачэркаскi растрэл”, справа валютчыкаў)

Энтузiязм мас i валюнтарызм улад.

Адсюль самадыскрэдытацыя сiстэмы (цяга да заходняга, анекдоты, палi-тыч-ая iндэферэнтнасць)

Крытыка Сталіна абярнулася крытыкай партыі, асабліва, наменклатуры. За гэта і адбылося адхіленне Хрушчова.

61. Аднаўленне народнай гападаркі Беларусі і яе далейшае развіццё ў 1944-пачатку 1960-х гг.

Дата добавления: 2015-08-20