|
Читайте также: |
Абай – қазақ руханиятындағы аса айрықша тұлға. Ол – Алаштың рухани жетiлуiнiң (кемел адам) рәмiзi. Сондықтан оған әр дәуiр өзiнше баға бередi. Мысалы, Әлихан кезеңiнде (Алаш кезеңi) Абайға орыс пен Батыстың ағарған ортасымен, рухты тұлғаларымен дәнекер ретiнде қарады. Мұны Ә.Бөкейханның мына сөзi растайды: “Михаэлис болмаса, бұған Абай шимайлы ғұмырында жолықпаса, Абай ана Қозы Көрпеш-Баянды, Тарғынды, қыпшақ Қобыланды батырды, Едiгенi шығарған ақындар аяғын құшар едi”
Қаламгер: Абай Пушкин-Лермонтов-Толстой жолымен жүрiп, қазақ поэзиясын тазартты, көтердi, жетiлдiрдi дегендi айтады.
Әлихан Бөкейханның жаңа әдебиеттi жүйелеуге күш-жiгер жұмсаған еңбегi 1914 жылы жазған “Роман деген не?” атты мақаласынан көрiнедi. Мақала, сөз жоқ, қазақ романының туу дәуiрiнде игi iске ұйытқы болу үшiн жазылды. Әйтсе де мәселенi былай қойған дұрыс секiлдi: бұл еңбек қазақ қауымына не бердi және қазақ әдебиетiне не бердi? Ендi санамалаймыз: бiрiншi, қазақ үшiн жаңа әдебиет түрi (жанры) – романның не екенi, қашаннан бары, халыққа қандай олжа әперетiнi жазылды (еуропалық әдебиеттiң әлiппесi); екiншi, руханият пен өмiрге жаңаша қарау, оны бар қайшылығымен түсiну романның әлеуметтiк-тәрбиелiк қуатына сәйкес сөз болды; үшiншi, жаңа әдебиет – рухани күштiң жаңа тынысы есебiнде сараланды; төртiншi, әлеуетке ие дәстүрлi әдебиеттен – нәр, еуропалық әдебиеттен – үлгi алған жаңа әдебиеттiң мәнi, мақсаты және бағдары тұңғыш рет талданды. Ә.Бөкейханның осы мақаласы және бiр маңызды iс атқарды. Ол тұңғыш роман – “Бақытсыз Жамалдың” (М.Дулатұлы) әдебиетiмiздегi орнын байыптап бердi.
1914 жылы 6-10 желтоқсанда Петерборда мұсылман съезi өттi, оған Әлихандар қатынасты. Осы жиынның тартысты тұсы шариғатты қабылдау-қабылдамауға қатысты мәселеде көрiндi. Бақытжандар қабылдау керек дедi. Әлихан болса “қазiргi шындық басқа, тiптi қабылдадық делiк, қазақ iшi оны бұрмалап, шариғат атауына қиянат жасайды” дедi. Бұл мәселенi кең түсiндiру үшiн Ә.Бөкейхан “Бақытсыз Жамалдан” ұзақ мысал келтiредi. Мұны бiз шартты түрде “Бақытсыз Жамалды” шариғат жолымен байланыста түсiндiру” деп атаймыз. Исламнан хабары мол Әлихан Хұжрат (С.48), Нұр (С.24). Ниса (С.4), Бақара (С.2), Мәида (С.5) сүрелерiнен дәйек ала отырып, шариғат пен күрделi заман (Ә.Бөкейхан заманы) арасындағы қайшылықты дәлелдеуге тырысады. Сөйтiп, Жамалдарды бақытсыз еткен дәуiр дiнге де опа бермегенiн және алда да оны титықтататынын байыптайды.
Әлихан Бөкейханның әдеби-эстетикалық таным-түйсiгiнiң биiк шыңы – “Ән-өлең һәм оның құралы” атты мақаласы. Бұл романды талдаған еңбегiнен алты айдан кейiн жарық көрген. Қаламгердiң “ән-өлең” деп отырғанын бiз бүгiн бiр-ақ сөзбен - “ән” сөзiмен ғана айтамыз. Мақаланы жазу үстiнде Әлихан әрi суретшi, әрi сыршыл, әрi ғалым ретiнде көрiнiп отырады. Бұл тандем қайраткер шығармашылығының әлеуетi мен тегеуiрiнiн байқатады. Бұл құбылысты алаштың рухани сұранымына Ә.Бөкейханның қосқан үлесi деу орынды.
Әлихан және ұлт руханияты дегенде, мына жайды ескерген абзал: ол – ел зәрулiгiн шешу үшiн қайраткер де, қаламгер де болды. Әйтпесе жазу мәселесiнде Әлихан орысша анағұрлым кең көсiлетiн (мұны өзi жиi айтады). Бұл жағынан ол – Шоқан санатындағы қаламгер. Алайда Алаш шағы – бастапқы ағартушылық шағы емес едi. Сондықтан кеше ғана “Сибирские вопросы”, т.б. орысша басылымдарда нөмiр құрғатпай көлемдi мақалалар жазып жүрген Ә.Бөкейхан ендi елi үшiн “қайта құрылды”. Туған тiлiнде аз (көлемдi емес) жазса да, саз жаза бастады. Әр сөзге мән берiп, ақыл-ой жүгiн артты. Мысалы, меценат тарапынан қазақ романына сын сұралғанда, “мұны менен гөрi Шәкәрiм, Ахмет, Мiржақып жақсы жазады” деп қарапайымдылық танытқан Әлихан ретi келсе өзi де жазатынын бiлдiрiп: “Бұлар Аполлоннан бата алған жоқ”,-дейдi. Бұл, әрине, әрiптестiк жеңiл қалжың. Бiрақ осы бiр ауыз қазақ тiлiндегi Әлихан сөзiне сауатты Батыс пен Шығысқа (эллиндiк мәдениет ислам өркениетiне әсер еткенi мәлiм) түсiнiктi ой сыйып кеткен.
Немесе, ән туралы мақаласындағы алаштың төл ұғымындағы: “адам көңiлдегiсiн алғаш сөзбен қияды” деген сөйлемiне назар аударалықшы. Бұл сөз – ұзақ жыл орыс сөзiн қолданған Әлиханның тiлдiк қорының тек-тамырын нұсқайды. Ана тiлiнiң уызына жарыған адам ғана “көңiлдегiнi сөзбен қияды”. “Қайғы-қапасын шығарады, мауқын басады” (бұл да Ә.Бөкейхан сөзi).
Осы ретте бiзге Әлихан эпиграф, әйтпесе мысал ретiнде пайдаланған өлең үзiндiлерi оның рухани түйсiгiмен қабысып жатқандай көрiнедi. Айталық, ол Е.П.Михаэлис жөнiнде жазған мақаласында Сәбит Дөнентайұлының “Қазақта” басылған “Жанға” атты өлеңiнен мына шумақты ұсынады:
Уай! Жаным, сен денеде аз күн қонақ,
Заман жоқ көп тұруға өмiр шолақ.
Жас мезгiл екi айналмас, мойнын бұрмас,
Жұмыс ет, оқтай зырлап, қардай борап.
Сәбит сөзi – қара өлеңге негiзделген қазақ философиясы. Сөйте тұра мұнда өрiске ұмтылған алаш баласына қажет жаңа философия да бар. Бұл пайымын Ә.Бөкейхан В.Г.Короленконың “От” әңгiмесiн тәржiмелегенде Нарманбет өлеңiнен алған эпиграфпен дамытады. Ол үзiндi мынау:
Қуандым түнде жүрiп күн шығар деп,
Болса да бұлыт бүркеу, жел қуар деп.
Лирикалық қаһарман оптимист. Ертеңiне сенедi. Табиғат құбылысын реттеген Жаратқан бәрiн орнына келтiредi деп үмiттенедi. Алланың үйлестiруiн күтедi. Бұл – Алаш ойы, отаршылдықтан көз ашпаған халық арманы.
Әлихан көп еңбегiнде Абайдың асыл сөзiн дәйек етедi. 1914 жылы мұсылман съезiнде Бақытжан Қаратайұлы татар ағайындардың “бiр тiл жасайық” дегенiне ерiп, “қазақта тiл жоқ” дей салғанда, Әлихан Бөкейхан “Қазаққа” Абай, Шәкәрiм, Мiржақып, Мағжан өлеңдерiнен үзiндi келтiрiп, “бәйге алатын тiл осындай болады” деп жазған-ды. Мұны да қайраткердiң көркемдiктi саралаған қызметiне балауға тиiстiмiз.
Ә.Бөкейхан – қазақ ауданында ғана қалған қаламгер емес. Ол әр кездерi Л.Толстойды, Ги де Мопассанды, А.П.Чеховты, Д.М.Мамин-Сибирякты, Н.Марксты ана тiлiне аударды. Әр кез ойын шетелдiк ғұламалар сөзiмен дәйектеп отырды. Аталған жазушыларды «өз жұртының бетiнiң қызылы, ұяты” деп жазды.
Сонымен, тағдыр мен тарих аталған кезең руханиятынан жаңаруды, елдiк жолында тастүйiн болуды талап еттi. Осыған сәйкес көзқарас ағымы да жаңғыру, жинақталу, елдi рухани тұрғыдан ағарту мақсатын көздедi. Бұл шақта авторлық әдебиеттiң бағдары бұлдыр едi. Абай құбылысы әлi игерiлмеген-дi. Сондықтан бастауында Әлихан тұрған алашшыл ағым жаңа руханияттың “әлiппесiн” жазды. Жаңа ағымының жетекшiсi Ә.Бөкейхан болуының негiзi бар. Ол қазақ арасында өссе де, орыс ортасында жетiлдi. ХIХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басының шындығында қазақ руханияты Еуропаға бет түзеп барып қана жаңара алар едi. Оның үстiне бұл кез – қазақ ағартушылығының өрiстей бастаған кезi болатын. Сондықтан Алаш қайраткерлерi халыққа қажеттi, оның еңсесін көтеретін рухани дүниелерге мұқтаж-тын. Әлихан осы шараны жүйелеудi өзi бас болып қолға алды.
Әдебиеттегi жаңа ағымды iлгерiлетуге атсалысқан азаматтың бiрi – Ахмет Байтұрсынұлы (1873-1937).Ол – негiзгi ағартушылықтың берiк ұстыны едi. Ағартушының елу жылдық мерейтойы қарсаңында Мұхтар Әуезұлы оның ұшан-теңiз еңбегiн нақты үш тiркеске сыйдырған болатын: “Ақаң ашқан қазақ мектебi, Ақаң түрлеген ана тiлi, Ақаң салған әдебиеттегi елшiлдiк ұран”. Мiне, осыған қарап, А.Байтұрсынұлы өз кезеңiнде ұлттың рухани ұстазы болғанын ұғынамыз. Әлбетте, жәдитшiлдiктiң Алаш қозғалысына ұласар шағында Ахметтiң мол күш-жiгерi елдi ағарту (баспасөз, оқулық шығару) iсiне жұмсалды. Орайы келгенде ғана әдебиетке қатысты ой айтты. Бiрақ бұл ойы темiрқазықтай едi. Сонымен бiрге осы уақытта әдебиеттануымыздың алтын қорына қосылған “Қазақтың бас ақыны” атты зерттеу мақаласын жазды.
Ахмет – ең алдымен ағартушы. Ол – поэзияда да, көсемсөзде де, ғылым-iлiмде де ағартушы. Өзi: “Әуелi бiз елдi түзеудi бала оқыту iсiн түзеуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билiк те, халықтық та оқумен түзеледi. Қазақ iшiндегi неше түрлi кемшiлiктiң көбi түзелгенде оқуменен түзеледi”,-деп (бас мақала) жазғанындай, аталған шақта алашқа сауатты, бiлгiр Ахмет ағартушы ретiнде қажет болатын.
“Қазақ” газетiнiң бастапқы уақытындағы бiр нөмiрiнде (бас мақала) әлгi ойын Ахмет былай деп өрбiтедi: “Докторлық ғылымын оқығандар денсаулық жайынан керек кiтаптар жазуға мүмкiн нәрсе; шаруа жайын оқығандар шаруа жайынан қазаққа керек жақсы кiтаптар жазуға мүмкiн нәрсе; оқыту жайын жақсы бiлетiндер мектеп кiтаптарын жақсылап шығаруға мүмкiн нәрсе; әдебиет ауданында жүйрiктер халықтың қылығын, құлқын түзетуге керегi бар жақсы романдар уа ғайри (және басқа – Д.Қ.) сондай сөздер шығаруға мүмкiн нәрсе”.
Ахмет Байтұрсынұлының ендiгi бiр бас мақаласынан нелiктен тездете жаңа әдебиеттi жандандыруды қолға алғандары мәлiм болады. “Тарих жолына қарағанда келiмсек жұрт күштi болса, тұрғын жұрт аяқ асты болып, азып-тозып, жоғалмақшы. …Басқа жұртпен араласқанда, өз алдына ұлт болып, өз алдына тiлi бар, өз тiлiнде жазылған сөзi (әдебиетi) бар жұрттарға не тұрады? Өз тiлiмен сөйлескен, өз тiлiмен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды”,-дейдi ол.
Мiне, осының баршасы Ахметтiң – ағартушы, ұстаз Ахметтiң - әдебиетке қазақтың жоғын жоқтап келгенiн айғақтайды. Әлбетте, ол нағыз ақындықтың (мысалы, Абай санатындағы ақындықтың) қадiр-қасиетiн бiлдi. 1909 жылы Петерборда басылған “Қырық мысал” жинағының (мұны да Әлихан бастыртқан, бұл жинақты жарияламақшы болғанын ол тiптi 1905 жылы айтқан-ды: тез шықпауына себеп – Абай кiтабындағыдай жағдай) бiр қайырымында қаламгер:
Ахмет, осы айтқаның жетер, тоқта!
Көрдiң бе, сөзiң онша ажарлы емес,
Ұялмай сынатарға салып топқа.
Алайда тыңдағандар бiр ойланар… -
дейдi өзiне. Мұндай сөз иманды адамның ғана аузынан шықса керек. Осыны айту арқылы ол алашта сөзiнен бiр кiнәрат таппайтын Абайдай тұлға барын нұсқағандай. Үлкен әдебиеттi меңзегендей. Көркемдiктi iздегендей.
Ә.Бөкейхан тәрiздi А.Байтұрсынұлы да қазақ әдебиетiне кең өрiс тiледi. Нақты сол кезде Батысты сiңiрген орыстан көп үйренудiң қажеттiгiн түсiндiрдi. Алаш әдебиетi жаңарса, жаңа түрмен биiктесе дегендi Ахмет те айтты. “Қырық мысалда” “Өзен мен қарасу” мысал-тәржiмесiн ұсына отырып, оның түйiндемесiнде былай дейдi:
Мысалы үлкен өзен тынбай аққан –
Халықтар мехнат шегiп, рахат тапқан.
…Меңзеймiн қарасуды, қазақ, саған,
Талпынбай талап ойлап қарап жатқан.
Мысалдың аты – мысал. Мұны өмiрдiң көп саласына қолдануға болады. Бұл – руханият саласының мысалы десек ше. Орайы жоқ та емес. Қалай дегенде Ахмет қазаққа тоған-тiршiлiктi емес, ағынды өмiрдi қалады. Егер қазақ әдебиетi ескi сарында қалмай, Абайша түлесе, көркемөнердi байытса, ағыны әлем әдебиетi мұхитына құяды дейтiн ой Ахмет пайымының астарында тұр.
А.Байтұрсынұлы – қазақ тiлiнiң де, сөзiнiң де шеберi. Сондықтан оның әдеби талғамы биiк. 1911 жылы “Маса” жинағына кiрген “Жиған-терген” атты өлеңiнде поэзиядағы “сыңғырлаған келiсiмдi” төмендегiдей көрсетедi:
Оюын ойып,
Орындап қойып,
Түр салғандай өрнекке.
Қиыннан қиып,
Қиырдан жиып,
Құрап сөздi термекке,
Еңбекке егiз, тiл мен жақ,
Ерiнбесең, сөйлеп бақ!
Сонымен бiрге Ахмет ақындықта “бой сүйсiнер саз, ой исiнер сөз” болу қажет деп есептейдi. Әрбiр лепестiң “жүрекке дөп, ойға жөн” келуi шарт деп санайды.
Ахмет – азаматтығы жоғары тұлға. Сондықтан оның жазуға қоятын талабында да азаматтық ар мәселесi алғашқы кезекте жүредi. Мысалы:
Тасалама ойыңды!
…Тiрi көмбей бойыңды,
Жүрегiңнiң жарасын
Көрсет жұртқа, қарасын.
Немесе:
Иланбасам айтпаймын,
Иманымнан қайтпаймын.
Мiне, осы әдеби-эстетикалық ойлардан жырақ емес тұжырымдардың шындығын айғақтай алар Ахмет ғұмырбаянынан сан мысал келтiруге болады. Бiрақ бiзге керегi – қайраткердiң сөз бен iсi бiр жерден шыққаны һәм биiктен көрiнгенi.
1915 жылы Г.Н.Потанинге арнаған өлеңiнде төбеден қарауыл қараған қиын кезеңнiң ахуалын сипаттай келе, орыс зиялысы келешек қазақ бақытына ортақтаса алады деген оймен:
Жаз келер, жадыраған күндер туар,
Жыр жырлап, ту түбiнде шуақтайтын,-
деп жазады. Бұл – орайлы ғана айтқан ой емес, бұл – арман-мақсат. Халықшыл Ахмет әдебиет мерейiн ел мерейiнен бөлек қарамайды.
ХХ ғасырдың 10-жылдары А.Байтұрсынұлының әдеби-эстетикалық көзқарасын және жаңа әдебиеттiң негiзiн қалау ағымына қосқан үлесiн байқататын еңбегi – Абай туралы жазған “Қазақтың бас ақыны” атты мақаласы. Бұл мұра зерттеу жұмысы деуге лайық.
Еңбек: “Қазақтың бас ақыны – Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында бiз бiлетiн ақын болған жоқ”,-деп басталады. Мұндағы “бас ақын” – бiздiң ұғымымыздағы “классик”. “Онан асқан … ақын болған жоқ” деуi – бiр жағынан Абайдың әдебиетке құбылыс болып енуiн көрсетсе, екiншi жағынан оның жаңа әдебиеттi бастағанын айғақтайды. Мiне, ұлы тұлғаны осылай екi тұрғыдан алып зерделеу жұмыстың өн бойында қос желi болып тартылған. Ахмет Абай шығармашылығын сараптай отырып, саф әдебиет пен көрнектi ақын-жазушы қандай болады деген сұраққа өзiнше жауап iздеген.
А.Байтұрсынұлы осы еңбегiнде шеберлiктiң үш негiзiн (“Үш керек”) анықтайды. Олар: 1. “сөздiң шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлiгi керек”; 2. “ұнамды, орынды, дәмдi болуына сыншылдық керек”; 3. “мағыналы, маңызды болуына бiлiм керек”.
Абайда байқалған бұл үш негiздi Ахмет, сөз жоқ, ендiгi ақын-жазушыда болса екен деген ниетпен жазды деп санаймыз.
Қаламгер Абайды ой мен көркемдiк бiрлiгiнiң биiгi деп есептейдi де, қаймана оқушы сол асқарға ұмтылса деп тiлейдi. Бұл ретте ол: “… Абай сөздерi жалпы адамның түсiнуiне ауыр екенi рас. Бiрақ ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған кемшiлiк емес, оқушылардың түсiнерлiк дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшiлiк. …Нәрсенiң сырын, қасиетiн бiлiп жазған соң, сөзiнiң бәрi де халыққа тiрелiп, оқушылардың бiлiмiне сын болып, емтихан болып табылады”,-дейдi.
Ахмет бұл зерттеуiнде ақынның шыққан тегiне, өскен ортасына да байыптау жасайды. Құнарсыз топыраққа шықпағанын сипаттап өтедi. Оның бәрiн саралап жату бiздiң мақсатымызға кiрмейдi. Алайда Абай мен оның заманына қатысты А.Байтұрсынұлының мына сөзiн ескермей өте алмаймыз: Абай “бiлiмi көптер билемей, малы көптер билейтiн заманға қарсы туған”. Мұның астарынан ақынның ағартушылығына, әлеуметшiлдiгiне, халықшылдығына, ұлтшылдығына берiлген баға сезiледi. Абайдың елi үшiн жарқын күндердi аңсап күрескенi аңғарылады.
А.Байтұрсынұлы, “Абайдың тәржiме хәлiн жазушы Әлихан Бөкейхан” секiлдi, ақын дүниетанымының қалыптасу мәселесiне қатысты орыс зиялылары (Михаэлис, Гросс, т.б.) мен ақындарының (Пушкин, Лермонтов, т.б.) орнын ерекше атайды. “Ғылымды жұртта өлең жазу, сөз жазу нағыз қадiрлi iстiң бiрi екенiн Абай ендi ұққан”, “…Орыс өлеңдерiнiң өрнектерi қазақ тiлiне жарайтындығын бастап көрсеткендiк – зор көсемдiк” деген жолдар – соның нәтижесiн айрықшалаудың айғағы. Бұл орайдағы Ахмет тұжырымдары ешқашан құнын жоймақ емес. Дегенмен аталған кезең үшiн мұндай ой – бағдар түзудiң, бағыт алудың белгiсi едi. Абайдан кейiн көрiнетiн поэзия биiгi – Мағжанның орыс символистерiмен, декадентшiлдерiмен қоян-қолтықтасып жатуының сыры осында.
“Қазақтың бас ақыны” байыптамасында Ахмет Абайдың поэзия мен шығармашылық туралы пайымын “Өлең – сөздiң патшасы, сөз сарасы” атты туындысына сүйенiп қарастырады. Сөйтiп, ақынның екi қасиетiн дөп басып көрсетедi. Ол: 1. “арғы асылынан (негiз дегендi ол шақта осылай қолданған. – Д.Қ.) қарап сөйлегендiгi”: 2. “әр нәрсенiң бар қалыбын сол қалыбынша дұрыс айтуы”.
Талдаудың мәнi – талдау. Байыптау нысанасына әркiм өз пiкiрiн бiлдiруге хұқылы. Осы тұрғыдан келгенде, Ахмет аспандата көтерген ақынынан жалғыз ғана мiн табады. “Ол мiн өлең бунақтары тексерiлiп орнына қойылмағандық”,-дейдi. Кейiн “Әдебиет танытқышында” бұл мәселеге қайта оралады. Бұл мiн, Ахметтiң ойынша, өлеңдi оқығанда, әнге қосқанда дауыс ағынын бұзады. Сондықтан қаламгер ауысқан буындарды “өз орнына” қоюды ұсынады (бұл сөйлемде бiз тырнақшаны әдейi қойдық).
Ахметтанушылар мен жалпы поэзиятанушылар жоғарыда айтылған “мiндi” көбiне айналып өтiп жүр. Бiздiңше, бұлай жасау Абайдың да,Ахметтiң де мұрасына адалдық болып табылмайды. Бұл мәселенi кеңiрек қарау қажет секiлдi. Абай – ескiнiң соңы, жаңаның басы. Сондықтан оның поэзиясында бұрыннан бар жалпы формалық еркiндiк ұшырасуы заңдылық. Және оны табиғилық деп қарау керек. Бунақтың құбылуы туралы көп мысал келтiруге болады (Бүгiнгi поэзиядағы формалық iзденiстер де бұған мысал). Ахмет – жүйелiкке, ғылымға, нағыз ағартушылыққа ұмтылған кезеңнiң тұлғасы. Байтұрсынұлы үшiн бәрiнде жүйе, принцип болу керек. Тiптi оған “ақын бунақтарын ауыстырайықты” айтқызып отырған – осы приципi. Абайды жаңа әдебиеттiң басы десек, ендеше оны да жүйелi қабылдайық, жаңа басылымын ретке келтiрейiк дейдi ол. Фольклортанушылар (академик С.Қасқабасов, т.б.) “Ер Сайынға” А.Байтұрсынұлының бiраз түзетулер жасағанын айтып-жазып жүр. Мұны Ахметтiң өзi де жасырмаған: “Ер Сайынның” мұқабасына “Жыршылар аузынан алып, өңдеп өткерушi – Байтұрсынұлы Ақымет” деп жазған. Олай болса, осының бәрiн – ғылымға, жүйелiкке өтердегi мiндеттi түрде бастан кешiрер құбылыс деп қабылдау керек. “Бұл – қате қадам” деу терiс. Бұл – баспалдақ. Баспалдақсыз табалдырыққа кiсi қалай көтерiлмек? Зәулiм үйге қайтiп еңбек? Баспалдақсыз аласа үйге ғана кiруге болады…
Мiне, көркемдiк және зерделiлiктi танудағы осы табиғи пайымдар Ахмет көрген Абай “мiнiн” толық түсiндiрiп бере алды.
Сөйтiп, Ахмет Байтұрсынұлының бұл кезеңдегi әдеби-эстетикалық тұжырымдары мен әдебиеттi жүйелеуге қосқан үлесiн бажайлай келе, төмендегiдей қорытынды жасаймыз: Бiрiншiден, ол әдебиет пен әдеби процестiң ағартушылық функциясына ерекше үмiт артты. Қолынан жазу келетiндер ұлттық iс – жазушылыққа жәрдемiн тигiзсе екен деген пiкiрде болды. Екiншiден, жаңа әдебиеттiң тез қалыптасуын күткен қаламгер оның ой-сын-бiлiм бiрлiгiне бой түзеуiн қалады. Бұл ретте Абай iзденiсiн үлгi еттi. Үшiншiден,қазақ әдебиетiне кең өрiс нұсқады. Томаға-тұйықтық пен өткендi ғана өнеге етудi бiржақтылық деп есептедi. Адамзатқа ортақ игiлiк, iзденiс – қазаққа жат емес деп шештi. Осы орайда да Абай еңбегiн мысалға келтiрiп отырады.
Бұл үш түйiн жинақтала келiп, Мұхтар Әуезұлы айтқан “Ақаң салған әдебиеттегi елшiлдiк ұранды” анықтайды.
Алаш тұсындағы қоғамдық-саяси iсте Әлихан мен Ахмет сапынан табылған, осы екi тұлғаның әлеуметтiк-рухани қызметiне тыныс болған азаматтың бiрi – Мiржақып Дулатұлы (1885-1935). Ұлттық манифеске баланған “Оян, қазақ!” пен тұңғыш қазақ романының авторы жаңа руханият ғимаратын тұрғызу шарасының жуан ортасында жүрдi. Әдеби бiлiмдi өз бетiнше алған Мiржақып: “Адам ғылым мен өнер үшiн жаратылған емес, ғылым мен өнер – адам үшiн шыққан, адамның өзi тiршiлiгiне керек болған кезде ойлап тапқан нәрселер. …Тiршiлiк – бәсеке, жарыс. Дүние – бәйге үлестiрушi. Озғанға қарай бәйге бередi. …Дүниенiң iсi осылай болған соң, адамнан адам, жұрттан жұрт, ұлттан ұлт озсам дейдi”,-деген көзқарасты ұстанып, елге қызмет жасауға жұмылған жаңа руханияттың деңгейiн көтеруге атсалысты. Қаламгердiң әдеби-эстетикалық ой-тұжырымы ХХ ғасыр басында жетекшi күшке айналған – ұлтты ұйыстыру және өркендету идеясын тиянақ етушi ағымды байытты. 1907 жылы Петербургте жалғыз ғана нөмірі шыққан “Серке” газетінде Міржақыптың “Жастарға” деген өлеңі басылады. Ал осы газеттің жарық көре алмай кеткен екінші санына Дулатұлы “Біздің мақсаттарымыз” атты мақала жазған екен, газеттің шықпай жатып тұншықтырылуына басты бір себеп болған осы мақала екен деген де деректер бар. 1910 жылы Қазандағы Каримовтар баспасынан “Бақытсыз Жамал” деген атпен жарық көреді. Қазақ әдебиеті тарихындағы тұңғыш роман дүниеге осылай келеді.
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 52 | Нарушение авторских прав