|
Читайте также: |
Ақын С.Торайғыров абайтануды өлең жолдарымен зерделеп, дамыта түсті. М.Дулатұлының мақалаларынан қазақ әдебиеттануының басты мәселелері аңғарылады. Ұлттың жазба әдебиетінің негізін Абай қалаған болса, оны алғашқы құрушылардың бірі Шоқан екені анықталған.
Ғасыр басындағы қазақ зиялылары К.Ысқақұлы, Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлының т.б. әдебиеттану саласындағы ойлары тың жаңа ізденістері Т.Кәкішев, Ж.Смағұл, Ө.Әбдіманов еңбектерінде арнайы зерттелгенін айта кету орынды[1].
Әдебиеттер:
1. 2 Торайғыров Сұлтанмахмұт. Шығармаларының толық жинағы. Алматы, 1933. –11-б.
3. 7 Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапхана қоры. 656-б. 313-бет.
4. 8Торайғырұлы Сұлтанмахмұт. Шығармаларының толық жинағы. А., 1933. 17-бет.
5. 9Сонда, 21-бет.
6. 10 Торайғыров С. Екі томдық. Екінші том. А., 1962. 256-бет.
7. 11Еспембетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. А., 1992. 30-бет.
8. [1] Жазу тәртібі // «Айқап», 1912.
Дәріс. Ұлттық саяси күрестің әдебиеттегі көрінісі мен жаңа ағартушылықтағы бастамашыл істер. Әлихан, Ахмет, Міржақып шығармашылығы
Мақсаты: Ұлттық саяси күрестің әдебиеттегі көрінісі мен жаңа ағартушылықтағы бастамашыл істер. Әлихан, Ахмет, Міржақып шығармашылығындағы саяси-әлеуметтік, оқу-ағарту мәселелерін талдап түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әлихан Бөкейханов шығармашылығы.
2. Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы
3. Міржақып шығармашылығындағы
Дәріс мәтіні (тезис)
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетiнде көрiнген елшiлдiк-ұлтшылдық ағым жөнiнде мынандай қорытынды жасауға болады: Бiрiншiден, бұл ағым қазақ өмiрiнiң нақты жағдайына байланысты туды. Яки, елшiлдiк-ұлтшылдық – Ресей империясының адам хұқын аяққа таптап, ұлтты ыдырату пиғылына жауап едi. Екiншiден, Ресей империясында мекен еткен шет ұлттардың өмiрiнде, руханиятында көрiнген милләтшiлдiктiң мазмұны ұқсас болғанымен, формасы әр түрлi болды. Бұл ретте түрiк-мұсылман халықтары, тіпті бостандыққа тілектес басқа халықтар бiр арнадан табылды. Қазақ зиялылары милләт сөзiнен тартыныңқырап, ұлт, жұрт сөздерiн актив қолданысқа түсiруi – ортақ күрестегi форманың ғана ерекшелiгi. Үшiншiден, бастапқы елшілдік қимыл-қозғалыстарды Алаш қозғалысына ұластырар тұста қазақ қаламгерлерi аса белсендiлiк танытты. Олар елдiң ауыр жағдайын, оның орын алу себептерiн саралап қана қоймай, қиындықтан құтылудың жөн-жобасын ойлантуға тырысты. Арды алға тартып, намысты қайрады. Төртiншiден, мән-мағынасы тұрғысынан елшiл-ұлтшыл әдебиет қазақ жәдитшiлдiгiн дамытып, Алаштың негiзгi ағартушылығына үлес болып қосылды.
Қазақ қауымын жаңарту қозғалысының басында тұрған Әлихан Бөкейханның (1870-1938) қызметiн бiрыңғай саясатпен шектеуге болмайды. Алаштық кезеңнiң күллi зәрулiгiн сезiнген ол: “Бiлгендi қылам дегенге жұрт керегi қойып жатыр ма? …Мен сыншы (руханият жанашыры деп те түсiнiңiз – Д.Қ.) фарызын өткеруге құл болдым”,-деп жазды. Бұл – бiр. Екiншi, А.Байтұрсынұлы сынды мәдениет секелері өмiр сахнасына шығу үшiн оларға мұрындық болар тыңнан боразда салған қаламгерлер керек едi. Қазақтың данышпан ақыны Абай туралы баспа жүзін көрген алғашқы ең толымды, терең ғылыми еңбек Әлихан Бөкейханның “Абай (Ибрагим) Кунанбаев” (Семипалатинские областные ведмости”, 1906, №250-252) деген орыс тілінде жазылған мақаласы.
Шындығына келгенде, Абай мен Әлиханның жас айырмасы екі-ақ мүшел, екеуі де бір атыраптың, Семей губерниясы, Қарқаралы уезінің адамдары, сондықтан бұлардың көзі тірісінде ұшырасуы, сұхбаттасуы әбден ықтимал, бірақ ондай сөзді Әлихан жазбайды. Абайдың ұлы Тұрағұлмен, ағаларының балалары Шәкәрім, Кәкітайлармен қалай танысты, қалай достасты, қалай хат жазысты - бұлар туралы анық деректер келтіреді. Қалай дегенде, Әлиханның Абайды, оның айналасын, шығармаларын өте терең білгендігін айтылмыш мақаладан анық көреміз.
Бұл өзі көлемді болмағанмен деректерге, мәліметтерге, тұжырымдарға, ой-пікірге аса бай еңбек Тобықты руының Түркістаннан Шыңғыстауға келуі, Абайдың туысы, ата-тегі әкесі Құнанбайдан тартып, бабалары өскенбай, Ырғызбай, нағашылары Қаракесек Бошаннан шыққан Бертіс би, Шаншардың әйгілі қулары Қонтай, Тонтайлар түгел аталып, тіпті Қонтайдың, жазыла-жазыла қожа-молдалардан да ұят болды – енді өлмесе болмас” деген сөзіне дейін келтіріледі. Абайдың Семейдегі Ахмет Риза медресесінде 4 жыл, орысша 3 ай оқумен мектептік білімінің шектеліп, қалған уақытта өз бетімен ізденіп араб, парсы тілдерін үйреніп, ислам, шығыс байлығын игеріп, орыс тілі арқылы Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Тургенев, Достоевский, Белинский, Салтыков-Щедрин, Крылов, Толстой, Добролюбов, Писарев, Чернышевский шығармаларын оқып, терең аударып, Спенсердің “Тәжірибелер”, Льюистің “Позитивті философия”, Дрепердің “Европаның ақыл-ой дамуы” кітаптарын зерттеп, европалық биік мәдениет деңгейіне көтерілгенін көрсетеді. Абай ізденістеріне ықпал еткен, әртүрлі кітаптар оқуына жөн сілтеген Грос, Михаэлис секілді саяси қуғындағы адамдар есімі айтылады.
Абайдың қоғамдық қызметі, ескілікпен күресі, ел арасындағы даңқы, бірте-бірте ақындыққа мүлде ден қоюы, шығармаларындағы басты сарындар, Пушкиннің “Евгений Онегин”, Лермонтовтың “Ой”, “Қанжар”, “Желкен”, “Дұға”, Крыловтың мысалдары секілді туындыларын қазақшаға аударуы, оларға музыка шығаруы, қазақ әншілерінің бұларды орындауы – осылар түгел сөз болған.
Балаларына білім беруді мақсат еткен Абайдың ұлы Әбдірахманды Петьербургта оқытуы, ол азаматтың қыршын кетуі, Мағауияның өлімі, тіршіліктің көп күресінің қажытып, ақыры данышпан ақынның опат болуын айта келіп, Әлихан Бөкейхан Абай шығармалары Европаның ең атақты ақындарына абырой даңқ әперер еді деген байлам жасайды.
Әлихан Бөкейханның ғылыми, көсемсөз, әдеби мұрасының ішінде жеке кітаптарға арналып жазылған, бірқыдыру мақала, рецензиялар бар. Алғашқы Құдайбердіұлының “Түрк, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” (“Қазақ” газеті, 1913, № 12) кітабы сөз болады. Шежіре неше бет, бағасы қанша, қашан басылды, бұрын мұндай еңбектің шықпағандығы, тарихи мәнділігі айтылады да, кейбір нақты мәселелер сараланады. Әсіресе керей руының тарихы, олардың бір кезде христиан дінінде болғандығы, кіреш таңбаны зиратқа, малға басу себептері көрсетіледі. Шәкерім деректеріне қосы Әлихан “Адамзат тарихы” кітабынан, Н.Н.Пантусов зерттеулерінен, географиялық қоғам жазбаларынан қосымша дәйектер келтіреді. Қырғыздардың мөлшермен 1200 жыл шамасында Сібірден Алатауға қоныс аудару себептеріне назар аударылады. Абақан Аша, Қырғыз, Том, Енесай секілді топонимдерге мән беріледі. Алаш ұраны – қалмақтар Ахмет ханды Алаша деп атағаннан шықты деген Шәкерім болжамына орай Әлихан тарихи ұқсату тәсілін қолданып, неміс сөзін орыстар қалай шығарғанын айта келіп, бұл мәселені терең зерттеуді, Найман, Тама елдері жайлайтын Ұлытаудағы, Қаракеңгір бойындағы Алаша, Жошы хандар бейіттеріне қатысты ескі әңгімелерді, көне заманда туған көшпелілер өмірінен хабар беретін өлеңнен, Кеңгірбай биге Қараменде бидің арқылы да Әлихан өз пікірлерін дәлелдей түседі. Автор ғылыми дәлдіктен ауытқымайды. Шәкерім сөздерін қай беттен алғанын нақты көрсетеді.
Және бір сын мақаласын Әлихан тағы да Шәкерім туындысына арнаған. (“Қазақ” газеті, 1915, № 121). Бұл жолы 1912 жылы басылған “Қалқаман-Мамыр” дастаны талданады. Әуелі Шәкерімнің шежіре жазғандығын, Абайдың ағасы Құдайбердінің баласы екендігін, Абайдың көзі тірісінде көлеңкеде жүргенін, Иван Гусев деген орыс жазушысының “Шәкерімнің білімі қазақта жоқ екен” деген сөздерін келтіріп, “Мұсылманшылық”, “Қазақ айнасы”, “Жолсыз жаза” кітаптарын шығарғанын айтып алып, содан кейін “Қалқаман-Мамырға” ойысады.
Әлиханның көркем шығармаға қояр талабы ұлы жазушылар Абай, Пушкин, Лермонтов, Шекспир, Толстой биіктеріне орайлас, тарихи шындықты дәл берген туындылар қатарында “Патша Борич Годунов”, “Көпес Калашников туралы жыр” айтылып, Шәкерім дастанын сол өлшеммен қарауға талап жасайды, “Белинский сөзге ақын емес, ойға ақын еді” деп те ескертеді. Қазақ ақыны да жұрттың салтын, мінезін, іс қылығын терең көрсетсін деген шарт айтылады. Осы биік тұрғысынан Шәкерім поэмасы талқыға түседі. “Дүниеде адам баласы айналып өтпес екі-ақ көпір бар: бірі - өлім, бірі - махаббат” дей келіп, Әлихан осы ретте поэманың мықтылығы мен олқылығы қай тұстарда деген сауалдарға жауап береді. Қалқаман, Мамыр, Көкенай мінез-әрекеттеріндегі сенімді-сенімсіз жәйттерді көрсетеді. Әдеби шарттылық емес, өмір шындығы, заман мінезі дұрыс көрсетілген кезде туған өлеңдерді сыншы дәл тауып, дұрыс көрсетіп отырған. Қазақтың тұрмыс-салт заңы, шариғат талаптары, махаббат бұйрығы – осылардың поэмадағы көрінісі деген сауалдарға Әлихан толымды жауап береді. Негізінен шығарманы жоғары бағалай отырып, ақауларды да тап басып айтады. Ең соңында оқырман жайына ауысып, кітаптың таралуына мән беріп, “Қобыландыны” елдің талап әкеткенін ескертіп, Ахметтің “Масасы” секілді жаңа емлемен басу жақсы екендігін көрсетеді.
Әлихан қаламынан шыққан ең көлемді әдеби, ғылыми, фольклорлық еңбек – “Қарақыпшақ Қобыланды” деп аталады (“Қазақ” газеті, 1915, № 126-129). Бұл – шағын 8 бап, бөлімшеден тұратын бас-аяғы дөп-дөңгелек, ықшам ғана монографиялық очерк, әйгілі халық жыры туралы жұп-жұмыр зерттеу, бірінші бөлімшеде “Қарақыпшақ Қобыланды” жырының мазмұны қысқаша ғана баяндалады. Тоқсандағы Тоқтарбай мен алпыстағы Аналықтың бір перзентке зар болып, әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып, құдайдан бала сұрап, әулиеге түнеп, түсінде аян бергенін, тоғыз ай, он күннен соң алпыстағы Аналықтың бір ұл, бір қыз тапқаны, олардың аттары Қобыланды, Қарлыға қойылғандығы баяндалады. Қобыландының қызылбас еліне жорығы. Көклан кемпірмен кездесуі, жүз құлаш биіктен теңге атып түсіріп, Құртқа қызға үйленуі, қалмақ Қазанды шабуы, Көбіктімен шайқасып, қолға түсуі, құтылуы, Алшағырмен қақтығыс, ақырғы жеңісі, мұратқа жетуін сыншы қысқа ғана баяндап береді. Зерттеуде ерекше мән берілген мәселе – жырдағы Қобыландының өмірде болған, болмағандығы, мұндағы айтылған жәйттердің, баян етілген оқиғалардың тарихи деректермен сәйкестігі және сәйкес еместігі.
Сол үшін автор Шәкерім, Шоқан, белгілі башқұрт ғалымы Ахмет Заки еңбектеріне сілтеме береді. Ғалым тарихи шолу жасап, мойындалған дәлді фактілерді келтіре отырып, Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы нәсілінен шыққан Тоқтамыс хан заманындағы Едіге, Ақсақ Темір соғыстарын айта келіп, сол дәуірдегі Қобыланды батыр әрекеті 14 ғасыр ортасына лайық екенін көрсетеді. Арғын биі Дайырқожаның әділдігі үшін Ақжол аталуы, Әбілхайыр ханның қазысы болуы, оның күндестікпен өлтірілуі, осы орайда туған тарихи жырға, Шәкерім мәліметтеріне сүйеніп, Қобыланды қызылбас та емес, қалмақ та емес, қазақтың өз ішінде күрескен деген пікір түйеді. Бұл 15 ғасыр Жырда айтылатын қазан хан да Жошы нәсілінен. Ол шамасы 1300 жылдары өмір кешкен. Тағы бір Қазанхан 1332 жылы таққа отырыпты. Қарақыпшақ Қобыланды осы 1347 жылы опат болған. Қазан ханмен соғысуы мүмкін деген тұжырым жасалады. Зерттеуші жырда айтылатын Алшағырдың түп-тұқиянына зер салып, Өзбек хан, Орақ батыр, ағайынды қырғыз батырлары Абантай, Тайлақ дәуірлеріне де көңіл бөледі. Шоқан жазып алған “Манас” жырының “Көкетай асы” бөліміндегі Көкетай мен Көбікті хан арасынан байланыс іздейді. Расында да Көкетайдың мәнгені шатырдай боз ат. Көкетай ханның қызының аты да Қарлығаш.
Осындай сан-алуан деректерді келтіре отырып, Әлихан Бөкейхан “Қарақыпшақ Қобыланды” жыры бір оқиғаның көрінісі, бір белгілі адамның ғұмырбаяны емес, ақын қиялы екшеп, өзгертіп, көптеген қоспалармен жаңғыртып жасаған көркем шығарма деген байлам жасайды. Жырды халықтың тұрмыс-салтын, тіршілік болмысын көрсететін рухани мәдениет ескерткіші ретінде бағалап тануды ұсынады.
Ең алдымен ғалым “Қарақыпшақ Қобыланды” жырына кейінгі дәуірлер әсерінен қосылған жамауларды өте дәл, нақты көрсетіп, кей тұста “Сал-сал”, “Зарқұм” қиссаларына ұқсап кеткендігін үлкен кемшілік, халық мұрасының қадірін түсіру деп санайды. Қобыландының аударыспақ ойнап, көкбар тарту орнына, теңге алып ойнауын, Тайбурыл атқа жемге қызыл дәрі қосып жегізуін, Қобыландының ашытып бал ішуін зерттеуші кейіннен қосылған берідегі ақындардың қолтаңбасы екендігін ажыратып, сол сияқты солдат, сухар, медаль, шай, алтыатар, сағат секілді сөздерде Қобыланды заманының шындығын бере алмайтынын дұрыс көрсетеді. Автор “Қобыландыға” заманына ұқсамайтын жырларды, қазақ жұртының мәдениет тарихына ешбір пайдасы жоқ өлеңдерді әлгі “Сал-сал”, “Зарқұм” дағы құл және надан ақындар қосқан деп ашынады. Жырдағы қазақтың ескі наным-сенімін, тұрмыс-салтын шындықпен көрсететін суреттерді Әлихан Бөкейхан дәл тауып, жіті көрсетіп, ерекше мадақтап отырады. Қобыландының Қазан ханның қаласын алуы, Тайбурылдың шабысы “шын қазақ ақынының сөзі-ау” деп қошемет етіледі. Әлихан Бөкейханның фольклоршы ретіндегі ой-тұжырымдары “Қазақ жыры “Қобыландыдағы” әйел бейнесі” (1899) деген орысша жазылған еңбегінде жалғаса түседі. Ол 1899 жылы “Туркестанские ведомости” (Ташкент) газетiнiң үш нөмiрiнде жарияланған. Бұл еңбегiнiң мақсатын автор былай көрсетедi: “Екi сенiм тоғысында мәжуси қазақ әйелi кiм едi, ол қайтiп мұсылман болды, әйелге деген мұсылман қазақ пен мәжуси қазақтардың көзқарастары қалай едi – деген қызықты сұраққа “Қобыландыдан” артық ешқандай жыр жауап бере алмайды. …Бiз осыны қарастыруды жөн көрдiк”.
Қаламгер Аналық, Құртқа, Көкiлан (Көктен) кемпiр, Қарлығаш, Қарлыға бейнелерiндегi ерте дәуiрдiң таным тамтықтарын, тарихи шындық жұқанасын зерделейдi. Бұдан Әлихан жырдан таза тарихи шындық iздеп отыр деген ой тумауы керек. Қаламгер теориялық тұрғыдан фольклор жiтi сараланбаған кезеңде бiлiмдi адам ретiнде оның танымдық астарына үңiледi.
Қаламгерлiк ныспысына “Қыр баласы” деген атауды қалаған автор қазақ даласы-алаш менталитетi-ұлт өнерi байланысын да қисынды түсiндiредi: “Көрiктi болмаса да кең жазиралы, бөтеннiң қолы жетпейтiн қазақ даласы перзенттерiнiң бойындағы бұлалықты, саф ұлттық сипатты, халықтық даралық қасиеттi ұзақ уақыт сақтап келдi. Дала-ана өзгенiң ықпалынан қорғағандықтан, қазақтар дәстүрiн, мiнез-құлқын, өмiр сүру салтын сол күйiнде сақтады. …Ұлт ұйысты. “Алаш” деген ұранға тiк тұрып, бауырына көмекке келдi. …Қазақтың осы ерекше және қызық өмiрi айнаға түскендей, бай һәм сан салалы ауызша поэзиясынан көрiндi”.
Ә.Бөкейханның әдебиет хақындағы алғашқы күрделi мақаласынан-ақ ғылыми даярлығы бар екенi байқалады. Мұны бiз автордың өз бетiнше құнттап жинаған бiлiмi деп есептеймiз. Көлемi әжептәуiр бұл зерттеу көркемөнер мен тарих байланысын зерделеудiң бағдарын аңғартады. Қаламгер шын тарихтың эпикалық санада жаңғыруын байыптайды. Мақаланың ой астарынан: қазақ тарихын жоқ деме, қазақ поэзиясын осал деме, эпикалық сананы тұрлаусыз деме – деген автор пiкiрiн ұғамыз.
1914 жылы Қазанда “Үмiт” баспасынан Қостанай уезi, Қарабалық болысының қазағы Бiржан Толымбайұлының жырлауын Махмұдсұлтан Тұяқбайұлы қағазға түсiрген “Қарақыпшақ Қобыланды батыр” жыры нұсқасына Ә.Бөкейхан 1915 жылы “Қазақ” газетiнiң бетiнде пiкiр бiлдiредi. Бұл мақаладағы автор идеясы еңбектiң эпиграфынан көрiнедi. Оған қаламгер Абайдың “Өлең – сөздiң патшасы, сөз сарасы” деп басталатын өлеңiнiң алғашқы шумағы мен екiншi шумағының екi тармағын лайықтап алыпты. Яғни, Әлихан жыршы Бiржан айтқан “Қобыландының” көркемдiгiн сараптауды ойлаған. Сөйте тұра, қаламгердiң аталған жырды саралау тәсiлi “тыңнан жол салғандай”. Автор алғаш тарихи Қобыланды кiм болуы мүмкiн және жырдағы оқиғалар қай дәуiрлердiң елесi деген сұраққа Шәкәрiм, З.У.Тоған, Шоқан еңбектерiне сүйене отырып жауап iздейдi. Қаламгер өмiрдегi Қобыландыдан гөрi жырдың негiзiн құраған тарихи дәуiрлердi iздеген тәрiздi. Аталған мақаласынан Әлиханның тарихи шарттылықты түсiнгенiн байқау қиынға соқпайды (“Қазақ тарихына файдалы сөз “Қобыландыда” аз көрiнедi”).
Ә.Бөкейхан осы еңбегiнде тарихи дәуiр сипатын анықтайтын екi белгi (“тарихтың сарын жолы”) бар деген қорытындыға келедi. Оның бiрi – “соғыс iстерi”, екiншiсi – “жұрттың болмыс-салты, рухани мәдениетiнiң дәрежесi”. “Анық тарих – осы екiншiсi. Бұған жем нәрселер (материалдар) – жақсы, шын ақындар шығарған, бұзылмаған жырларда болады”,-дейдi ол.
Қажетті мұраға жанашырлықты Ә.Бөкейханның “Қалқаман-Мамыр” атты Шәкәрiмнiң осы ныспылас жырын талдауға құрылған мақаласынан көремiз. Ақын кiтабы 1912 жылы шыққан-ды. Әлихан оған үш жылдан кейiн оралыпты. Бақсақ, бiр жағынан қаламгердiң көздегенi – “Қалқаман-Мамырды” оқушыларға жаю” екен. Мақаланың басында Әлихан Шәкәрiм шығармашылығына жалпы шолу жасайды. Бұдан да бiраз жайт аңғарамыз: ақын аты қазақ ауданынан шығып, Иван Филиппович Гусевтердi (бұл тұлғаны шәкәрiмтанушылар анықтаса дұрыс болар едi) мойындатыпты…
Ә.Бөкейхан “Қалқаман-Мамыр” жанрын “тарихи хроника” деп анықтайды. Қаламгер пiкiрiнше, оқиға өмiрден алынған, ел аузында жүрiп, Шәкәрiмнiң жырына арқау болған. Ендеше бiрiншi шарт – шығармада Қалқаман-Мамыр заманындағы “қазақ жұртының салты, қазақ мiнезi, қазақтың iс-қылығы” көрiнуi керек (алдыңғы мақаласындағы оймен сабақтас). Әлихан “көп бергеннен көп сұралады” дей отырып, аталған мәселе бойынша Шәкәрiмнiң “жақыннан қайырып, ойдағыдай толымды қылып жазбағанын” сынайды. Әрине, жанашырлықпен сынайды.
Қаламгер Шәкәрiм жырының маңызын, көкейкестiлiгiн жоққа шығармайды. Бiрақ жалпы әдебиеттiң келешек өрiсi мен өресi үшiн елеулi ескертпелер жасайды. Бiрiншi ескертпе: шығарма оқиға болып жатқан дәуiрдiң тынысын көрсетуi керек, кейiпкерлер сол шақтың ұғым-түсiнiгiмен сөйлеуi қажет. Екiншi ескертпе: шығармадағы оқиғалар дамуы, ситуация, бейнелер сипаты өмiрге жақын болуы шарт. Әлиханмен сырлас, алашымен мұңдас Шәкәрiм қажы әдебиеттегi көкейкестi мәселелердi қамтыған аталған мақалаға түсiнiстiкпен қарады.
Ә.Бөкейхан жаңа сападағы көркемдiгi мен ағартушылығы тең авторлық әдебиеттiң тезiрек өркендеуiн қалады. Бұл - әлемнiң бар ұлт-азаттық қозғалысы тұсында руханиятта байқалатын құбылыс. Осы шақта елдi ояту, ағарту, дұрыс бағытқа салу – басты мақсат болады. Рухани жүйенiң бәрi осыған жұмылады. “Қазақ” оқырмандарына арналған бiр мақаласында Әлиханның: “Жұрт надан, газета оқушы жоқ болса, бұған Шекспир, Толстой да түк амал қыла алмайды. …Адам шеберлiгi араласып iс қылмаса, таудай алтын - өлi бiр қазына”,-деп жазуы - бұл ойымызға дәлел.
Әлиханның шынайы тұрпатты авторлық әдебиетке айрықша үмiт артуы 1905 жылы жарияланған Абайға арналған мұнақып-мақаласынан (“Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы”) бастау алады. Бұл еңбек орыс тiлiнде жазылған. Жалпы Әлиханның Абай мұрасына қатысты қызметiн өзiнiң мақалаларынан бiлемiз. Кәкiтай қазасына байланысты мақаласында ол: “Абайдың тәржiме халiн (өмiрбаян – Д.Қ.) жазған – Кәкiтай. …1904-iншi жылы “Абай марқұмның өлеңiн кiтап қылып басыңдар” деп, балаларына хат жаздым. 1905-iншi жылдың әпрел аяғында Кәкiтай Абайдың жазба кiтабын алып, Омбыдағы маған келдi” деп жазады. Бұл деректi Әлихан мұрасын зерттеуші Сұлтанхан Жүсіп: “1906 жылы 9 қаңтарда Әлихан нақақтан тұтқындалып, Павлодар түрмесiне жабылған кезеңде, оның портфелiнен Абай өлеңдерi көшiрмесiнiң қолжазбасы шыққан”,-деп дамытады. Сонда Абайды тану мен танытуға деген ықылас алғаш Ә.Бөкейхан тарапынан байқалған. Бiздiңше, бұл еңбегiнде Әлихан абайтануға қатысты бiрқатар негiзгi мәселелердi анықтаған. Ең алғаш, ақынның шығармашылық бастауы фольклормен сабақтасып жатқанын көрсеткен. Зерттеушiнiң ендiгi бiр табысы – ақын дүниетанымына әсер еткен негiзгi күштiң бiрiн байыптауы. Бұл ретте Әлихан Ресей арқылы келген әлеуметтiк-ағартушылық ойды айрықша атайды.
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 95 | Нарушение авторских прав