Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы 7 страница

Тiл мен әдебиет, Ғұмардың пiкiрiнше, ұлтты сақтаушы күш. “Ана тiлiн бiлмей тұрып ұлт бiлiмiн ала алмайсың. Ұлт бiлiмi болмаса, онда әдебиеттiң болмайтындығы өзi-ақ белгiлi. Әдебиетi жоқ ұлттың өнерi де өрлемейдi. Бiз тiлiмiздi қанша сақтасақ, ұлтымызды да сонша сақтаған боламыз”,-дейдi ол қара сөзiнiң бiрiнде. Бұл концепцияны милләтшiлдiк кезеңiнде бiрсыпыра ақын-жазушы айтқан болатын. Алайда Ғ.Қараштың олардан ерекшелiгi – “тiл-әдебиет – ұлт негiзi” тұжырымдамасын жан-жақты таратып жазды. Мысалы, “Айқапта” “Ғ.М.” деген псевдонимiмен жариялаған “Тiл-әдебиет” мақаласында қаламгер: “Жансыз кеуде дүниеде жасай алмас. Шiрiп, топыраққа айналып жоқ болар. Тiлi, әдебиетi болмаған милләттiң де тап сол жансыз кеудеден айырмасы болмас. Өзiнде айырым әдебиетi болмаған милләттер де жасай алмас. Әдебиетi, яғни жаны бар милләттерге азық болар, жем болар. Сөйте-сөйте ол милләт өзi де дүниеден жоқ болар”-деп келiп, келелi әңгiме бастайды. Бұл танымдық әңгiмесiне Ғұмар “Фәһәрiстiң” төрт тұжырымын дәйек етедi. Осы тұста “Фәһәрiстiң” не екенiн байыптап алайық. Ғұмар Қараш бұл адам аты ма, жоқ кiтап атауы ма – ол жағын жазбаған. Сондықтан бiз оны тек жобалап қана айта аламыз. Арабтағы “фихрист” деген сөздiң қазақша баламасы – мазмұн. Х ғасырда Бағдатта өмiр сүрген әйгiлi араб әдебиетшiсi Ибн ан-Надим “әл-Фихрст” деген кiтап жазған. Мұнда өзiне дейiнгi және тұсындағы араб тiлдi әдеби кiтаптар мен трактаттарға мейлiнше толық сипаттама берген. Бiздiң аңғаруымызша, ан-Надимнен кейiн де “фихрст” жазушылар болған. Сол себептi Ғұмар пайдаланған дерек – кiсiнiң емес, кiтаптың аты. Алайда ол кiмнiң еңбегi екенiн Ғ.Қараш мәтiнiне сүйенiп арабқа жүйрiк ғалымдарымыз зерттеуi тиiс. Оны дәл тану қазақ әдебиеттануы мен тарихы үшiн дiлгiр деп бiлемiз.

Ғұмар дәйек алған “Фәһәрiстiң” 4 тұжырымы мынандай: 1. тiл-әдебиет – милләттiң жаны және рухы; 2. әдебиетi жоқ ұлт қайғы, қуанышын жеткiзе алмай, бiрлiгiн жоғалтып ел болудан қалады; 3. тiл-әдебиеттен айырылған елдiң балалары басқа жұрттың тiл-әдебиетiн меңгерiп, өз ұлтынан кетедi, сондықтан балаға тiл-әдебиеттi жасынан сiңiрту керек; 4. тiл-әдебиет – бар бақыттың, өнер-ғылымның, дiннiң, мәдениеттiң негiзi (Мақалада әр тұжырым таратылып ұсынылған).

Ғ.Қараштың “Тiл-әдебиет” мақаласы – ақынның ұлт әдебиетiн қалай дамытуға болатыны туралы айтқан ойы мен тұжырымдамасы. “Нағыздығы, байлығы жағынан қарағанда тiлiмiз осман һәм татар, кей басқа туғандарымыздың тiлдерiнен көп алда-дүр. Iләкин әдеби жағынан қарағанда тiлiмiздiң олардың тiлiнен артта екендiгiнде iңкәр айтып болмайды”,-деген қаламгер бай тiлдi қағазға түсiру мен жүйелеудi күн тәртiбiне қояды. Балаға – рух, атаға – сенiм, ақынға – қанат, абызға – ой сыйлайтын қазақ тiлi мен әдебиетiнiң тағдырына өз тағдырын байыптағандай қарайды.

Алаш көшбасшысы Әлихан Бөкейхан 1913 жылы империя астанасына бөкейліктердің атынан «белгілі қазақ ақыны Ғұмар Қарашұлының» аманат арқалап барып, «бас министрге қағаз бергенін» жазады. Ал осы азаматтың Алаш қозғалысы барысындағы маңдай тері өлшеусіз (ол Алаш Орданың сайланған қазиы еді). Тек қана дін ісін насихаттау мен ақындық аясында қалмай, ұлт қайраткері дәрежесіне көтерілген Ғұмардың ғұмырбаян тағылымы һәм ой-пайымы қашан да азат Қазақстанның рухани қажетіне жарай бермек.

Көлбай Төгісов те (1879-1919) өзге Алаш арыстары секілді өзінің ағартушылық бағыттағы шығармаларын жазады. Бұл өлеңдердің басты тақырыбы халықты білім-ғылымға үндеу, оларды оянуға шақыру еді. Қарумен күрестің, білекпен күш сынасудың күні өткенін түсінген ақын жас ұрпақты ел игілігі үшін қызмет етуге үндейді.

Дарияны бір тамшы сүт ағарта ма?

Ғаділдік үстем болмай бақ арта ма?

Шындық пен өтірікті айырмасаң,

Тарихыңда жазылар қара таңба.

Бір бес күнге аптығып аңғалданып

Адамшылық “туынан” бекер қалма,-

деп, келер күннің опасыз бейнесін алыстан болжаған Көлбай Төгісов ел тағдыры сынға түскен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрді. Бұл жылдар қарапайым халық түгілі қазақ зиялыларының, оқыған көзі ашық азаматтардың өзін сергелдеңге салып, сең соққан балықтай есеңгіреткен кезең болатын. Тіпті түпкі арманы бір, аңсары ортақ, мүддесі мен мұраты бір арнада тоғысқан ұлтымыздың ұлы көшбасшыларының арасында ауыз бірлік жоғалып, сүттей ұйыған ел бірлігіне сызат түсіп, тұрымтай тұсына кеткен кесірлі дәуір өз үстемдігін жүргізіп баққан.

Көлбай Төгісов Семей облысы (Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) Зайсан уезінің Шорға болысында дүниеге келген. Қалың найманның Қара керей руының ішіндегі Байыс – Мұрын - Байжігіттен тарайтын дәулетті отбасында туған Көлбайдың арғы аталары да билік етіп, сөз ұстаған ұлағатты әулет болған. Арғы аталары Арқаға аты аңыз болып тараған Ұлтарақ би, Бөжей би, Құт, Шоянбай, Төгіс, Бөгіс, секілді дәулеті мен сәулеті жарасқан, халқының қамын жеген адамдар. Осындай берекесі тасыған белгілі ортада туып өскен жас Көлбайдың тағылым алған бесігі өнерге бай, өлеңге құмар киелі топырақ болған. Мәселен, Шоянбай ұрпақтарынан сегіз адам қажылыққа барған. Соның ішінде Көлбайдың әкесі Төгіс те, оның ұлдары Айдас пен Андабай да болған. Төгіс осы қажылық сапарында қайтыс болған. Осы деректердің өзі-ақ жас таланттың кейін ел мүддесін көксеген көсемге айналуының бір себебі оның имандылықтан нәр алған өмір өнегесінде жатқанын дәлелдейді.

К.Төгісовтің жалпы білім дәрежесі туралы айтар болсақ, ол әуелі Зайсан ауыл шаруашылық мектебін, Орынбордағы заң оқуын бітірген. Санк-Петербург университетін экстерн жолмен тамамдаған. Бірақ заман ағымы Көлбайдың ел ішіндегі саясаттан тыс қалмауына алғышарт жасаған.

Патшалық Ресейдің ашықтан-ашық жүргізіп отырған отарлық саясатына қарсы шыққан зиялы қауыммен тізе қоса күреске қатысуы Көлбайдың азаматтық бейнесін биіктетіп қана қоймай, оның туындыгерлік, шығармашылық жолының ашылуына да оң ықпал етеді.Алдымен әлеуметік-саяси мәселелер жас қайраткердің қолына қалам алғызып, публицистикалық еңбектер жазуына себеп болады. Ол 1905-1907 жылдары Алаш арыстары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Ж.Ақбаевтармен бірге патша өкіметіне қарсы “Петициаға” қатысып, оның мақсат-мұраттары жөнінде “Семипалатинский листок” газетіне дүркін-дүркін жігерге толы мақалаларын жариялайды. Осы тұста оның жазған бірқатар хабарламалық сипаттағы мақалалары Санк-Петербургтегі “Наша жизнь”, “Речь” газеттерінде де жарияланып жатады.

Отыншы Әлжанов, Өмірбек Жамулов, Шәкәрім Құдайбердиев, Көкбай Жантаев, Бияхмет Сәрсенов, Ш. Қосшығұловтармен бірге ел азаттығы жолында бірге жүреді. Әділдіктің ақ туын биікке көтере ұстаған Көлбай әрдайым қуғын көрген қазақтың бас көтерер азаматтарына араша түсіп отырады. Оның ұстанған үлкен жолы қазақ жеріне орыс шаруаларының ағылып көшуіне жол бермеу, автономия құру мәселесімен тығыз байланыста болды. (Семипалатинский листок, 1907). Сол үшін бірнеше рет патша жендеттерінің қысымымен түрмеге де қамалады.

К.Төгісов өз мақалаларын “Киргиз-Кайсак”, “К-Найманский”, “Степняк”, “Киргиз-Степняк” деген бүркеншік аттармен жариялауға мәжбүр болады.

Көлбай Төгісовтың шығармаларының денін сол күннің өзекті мәселелерін көтерген публицистикалық мақалалар құрайды. Әйтсе де, “қазаққа қара сөзден өлең жақын” екенін ескерген қаламгер сәті түскенде өз ойын өлең-жырмен де өрнектеген. Алаш арыстарының қалың ұйқыдағы елін оянуға шақырған үндеуіне ақын да өз дауысын қосады. Оған “Әй, Қазақ!” атты алпыс жолдан тұратын жыр ұраны дәлел. Ақын осы өлеңде бұл дүниенің өткіншілігін көлденең тарта отырып, сол аз өмірдің мәні келешек үшін атқарар істе, ұрпағына қалдырар өнеге ізінде екендігін айтады. Халықтың наным-сеніміне сәйкес о дүиеге барғанда сұрау салынып “өткен ісіңе жауап беруге мәжбүр болған шағыңда не айтасың?” деген сауалды көлденең тартады. Осы арқылы “бұ дүниеде амал көп, сұрау жоқ; о дүниеде сұрау көп, амал жоқ” деген имандылық қағидасын қазық етіп алып, қалың көпке ой тастайды. Қараңғы тұман басқан сызда жатып, тар жерде опасыз сұм дүниенің аясында кешкен әр ісің үшін жауапқа тартылғанда кешегі белшеңнен батқан байлығың да, билік құрған патшалығың да, көзің тоймаған дүниең де әдіра қалады. Онда көп ақшаңның да құны жоқ, саған параға сатылып шен ұстатқан ұлықтарың да қайран қыла алмайды деп иманды іс жасаудың сауабын дәлелдейді. Қарнының тойғанына мәз болған, қара басының қамынан әрі озбаған мәнсіз өмірді сөнген шамға, көктемде еріген қарға теңейді. Яғни атың өшіп, ізің сөніп қалмау үшін елге пайдалы бір іс тындыру керегін толғай отырып, өзінің идеяларын ұсынады.

Көптен бері ойлаушы ем мен бейшара,

Сіздер мұны қолға алып, ойлап қара.

Екі өлмек жалғыз жанға ғаділ емес,

Өлсін өтірік жалғанда болып пара, -

деп, өзінің көптен ойында жүрген сөзін, көкірегіндегі шерін жыр етіп төгеді. Оқығандар дұшпанға батыр болып дүрдиіп, айбат көрсетіп, күресіп жүрсе де, қалың қазақ бас көтермей ұйқыда жатыр деп налиды. Осы бір қамсыз тіршілік ақынның жүрегін, ішін өртеп тынышынан айырады. Езгіде жатса да, есін жимаған сорлы елін осы тығырықтан алып шығатын жол қайда деп шағала көңіл шарқ ұрады. Адасқан жұртын жарыққа бастайтын, қараңғылық зынданынан құтылуға ұмтылдыратын бір-ақ жол бар екенін меңзейді. Ол - ғылым жолы. Ғылымға бет бұрмаған халықтың күні қараң, болашағы баянсыз, келешегі күңгірт. Ақын Көлбай Төгісов сөзін тыңдар жан таппай қиналған тұста өзіне-өзі бір сәт тоқтау салып, баз кешеді. Заманның қыл көпірінен, дәуірдің тозақ өртінен халқын аман алып шығатын амал іздеп аласұрған ақын көңілі сары уайымға салынатындай.

Бұл бір жұмбақ, ойландым, шеше алмадым,

Ерте ойландым, сандалдым, жете алмадым.

Ішім толған қан, жара, сыртым дүрдей,

Надандық қақпанынан өте алмадым.

Талаптандым, талпындым, көп ойладым,

Шекпегінен зорлықтың кете алмадым.

Мен шаршадым, қаламым, сен де тоқта,

Кім естиді сөзіңді, ісің жоқ па?!

Қанша айтсаң да тіліңді қазақ алмас,

Құр босқа мерт боларсың осы жұртқа, -

деп, бір сәт бүкіл дүниеден түңілгендей күй кешкен ақын қайтадан өзін қамшылап, қалың өртке – ұйқы дертке қанатымен су сепкен қарлығаштай шырқырап араша түседі. Ол ендігі жерде өзіне атылар оқтың барын біле тұра басын өлімге тігеді. Ол үшін терең ақылмен философиялық мәні айырықша тұжырым жасайды. Ақын риторикалық сұрау сипатындағы өлең жолдарымен халқын ойлануға жетелейді. Дарияны бір тамшы сүт ағарта алар ма деген жұмбақ сұрақты алға тартып, әділдікке бет бұруын сұрайды. Шындық пен өтіріктің арасын айырмасаң, өз тарихыңа қара таңба түсіресің деп алдын ала сақтандырады. Бес күн жалғанда аптығып, аңғалдықпен адамшылықтан алыс қалмауың керек, әділдіктің ақ туын жықпаған ел болсаң ғана бақытқа жетесің деген тілегін айтады. Сөйте тұра әлі де дауылды, сынға толы жаңа ғасырдың туып келе жатқанын ел санасына сіңіріп алғы күнге үміт артады. Бұл ғасыр қазақтың ғасыры болса екен деген асқақ арман ақын жүрегіне дем береді.

Адасқан алашыңды жолға бастап,

Жүректің дәрі ізделік жарасына.

Көзіңді аш таң келеді, оян, қазақ!

Мәз болмай кісіліктің жаласына.

Бүкіл арман-мұратын, өмірлік кредосын бір ауыз сөзбен осылай түйіндеген ақын сөзі өз ғасырының аясындағы Алаш арыстарының дауысымен үндесіп, қазақ көгінде ұран боп самғады. Сондықтан бұл өлеңнің мәні мен маңызы бүгінгі күні де өткір әрі асқақ.

Осы тақырыпта жазылған бірқатар өлеңдер “Надандық құрбаны” атты кітаптың алғы беттерінде жарияланған. “Зармыз”, “Қош”, “Құрбыма”, “Қайғы”, “Адастың, қазақ”, “Дүние келдің”, “Тұр дегенім надандық” секілді өлеңдері ақынның еліне арнау сөзі ретінде бірін-бірі толықтырып отырады. Кешегі асыл дінді қазақтың бүгінде ит пен құсқа жем болған шарасыз күйге түсуі көш бастаған қара жүректермен параға сатылған болыс-билердің кесірі дегенге саяды. Қанша алса да тоймайтын, араны кең билердің табанына тапталған намыс үшін кім жауап беруге тиіс? деген сұрақты Алаш жастарының алдына қояды. Ақынның осы өлеңге “Зармыз” деген ат қоюы халықтың мейірімге, сүйіспеншілікке, әділдікке зар болған күйін көрсетуі мақсатынан туса керек. Ал, “Қош!” атты өлең сол зарлы елдің кешегі мамыражай тіршілігімен, сайын даланы ен жайлап, сары қамыз сапырып, көкорай шалғынды бесік еткен бейбіт өмірімен қоштасуы деп танимыз. Ақын бал дәурен балалық шағымен бірге келмеске кеткен халқының қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған бейбіт күнімен де қоштасып тұрғанын аңдайсыз. Төсі думанға толы Сарыарқаның өткенге сағынышпен қарайлап тұрған, сағымды күндерін армандай аңсаған шарасыз кейпін елестетеді. Өлеңнің өнбойында кешегі Дулат, Ақтайлақ, Ақтамберді көрегендікпен ескерткен ауыр дертке шалдыққан жұрттың бүгінгі күйі арқау болған.

“Құрбыма” өлеңінде ақын өзі сезген жазған жайлардың бел ортасында жүргенін тілге тиек ете отырып, кішілік көрсетеді. Ол елден асқан өнері жоқ болғандықтан, ішінде шаласы болса, ғафу етіңдер деп өтінеді. Жазған дүниесінің барлығы елінің бір керегіне жараса деген мұратын айта отырып қазақтың намысын жанып, өзге елдермен тең тұруға шақырады.

“Надандық құрбаны” Көлбай Төгісовтің жеке шығармашылығында ғана емес, қазақ драматургиясының тарихында өзіндік орны бар тұңғыш пьеса болуымен де құнды. Өз уақытының көкейкесті мәселелерін батыл көтеріп, берік байламын жасаған автор жаңа жолдың көшбасшысы ретінде танылды. Жоғарыда айтылғандай, қараңғылықтың құрбаны болған қандастарының қылықтары мен надан өмір салты қаламгерге көп ой салды. Сол себепті автор пьсаның “Сөз басында” халықтың көзі ашылуына, алға басуына себепші болатын екі нәрсеге назар аудартады. Біріншісі – оқу, екіншісі – сол оқу арқасында жетіліп, жұрттың қамын ойлап, неше түрлі өнер-білімнің кілтін алып, есік ашқан жігіттер. Драматург өзінің бұл шығармасында қазақ даласындағы бел алған келеңсіз құбылыстарды сынау арқылы халықтың көзін ашпақ ниетте екенін былайша білдіреді: “...Міне, осындай қырда болып жатқан көп надандықтың бірер жарымын қолдан келгенше “ойын кітабына” (пьеса) жазып, қазақ жастарына ұсынам. Егер де ұнаса, әр шаһарда, әр ауылда ойнап, қазақтың өз көздеріне көрсетсе, мұндай жолдан тыйылар еді деп үміт қылам” – деп, өзінің түпкі мақсатын, ішкі мүддесін халықтың әлеуметтік жайын түзеуге бағыттағанын баса айтады.

Пьесада бір отбасының ауқымында замана дертін, қараңғылықтың себебінен босқа қырылған жайын суреттейді. Он сегіз кейіпкері бар бұл туындыда бас-аяғы үш перделік оқиғалардың аясына дәуір шындығын сыйғызғаны автордың тырнақалды еңбегінде-ақ үлкен жетістікке қол жеткізгенін дәлелдейді.

Волостной управитель Байжанның әйелдерімен, бала-шағасымен, күзетшілерімен арасындағы қарым-қатынас көп шындықтың бетін ашады. Мәселен, жан-жағына билік айтып үстем қарап отырған Рабиға да, жастықтың жетегімен сырттан қызық іздейтін Нүрила да, баланың үстінде өмірімен қоштасқан Майсара да ескіліктің құрбандары. Олар - дәстүр дегенді сылтау етіп, әйел үстіне әйел болып келіп, тағдырдың тәлкегіне мойын ұсынса да, іштей өз наразылықтарын басқа жолмен шешуге тырысқан пенделер. Он жастағы Якуб та надандықтың құрбаны. Өйткені ол қожа-молдалардың үшкірмесін ем санайтын ескіліктің жолымен жанбай жатып сөнуге мәжбүр. Дәрігерлік көмек көрсетуге келген орыс фельшерінен Якубтың ажалын ата-анасы өздері сатып алады. Болыс Андрейге үш сом күміс ақша беріп шығарып салады. Тіпті болыс Андрей ренжіп кетпесе екен деген тілекпен қой сойып қонақ етуге дайын. Осы тілекті қалт жібермей қапыда соғып үйренген дәрігер де осы сәтті пайдаланып, бәйбішеден елтірі сұрап ала қояды. Кішкене ғана бір деталь ел ішіндегі сауатсыз надандық пен отаршыл зымияндықтың өзара аңдысқан аянышты қалпын танытады. Болыс баламды орыстың қолынан құтқардым деп мәз болса, жат дәрігер дарақы жұрттың аузын ұрғанына риза. Болыс шариғатқа шек келтірмей кәпірден құтылдым деп қуанса, надан елдің бірі емес жүзі өліп жатса да, бөтендігін көрсететін кірме шипагер көлденең табыс алғанына мәз.

Пьесадағы келесі бір надандықтың құрбаны - болыстың үшінші тоқалы Майсара. Жас әйелдің бала үстінде қиналғаны өз алдына, оның онсыз да шырқыраған жанын тәніне тиген соққы одан сайын өршіте түседі. Соңында Майсара да көз жұмады, екі адам бірдей ескіліктің бұғауында тұншығып жан тәсілім қылады. Бірі өмірге ұрпақ әкелу үшін жанын қиса, екіншісі дүние есігін ашпай жатып ана құрсағында мәңгілікке аттанады. Бұл бір ғана Байжан болыстың үйіндегі жағдай, ал екінші болыстың ауылдасы Тоқсанбайдың да айналасында болып жатқан трагедия аз емес. Оның қызы жас сұлу Хадиша мен Асфандияр бір-біріне жасы да сай, басы да тең жұп бола тұра зымияндықтың құрбаны болады. Осылайша пьесада автор өмір сүрген дәуірдің, әлеуметтік ортаның өмір шындығы көркем шындыққа ұласады. 1915 жылы жазылған қазақ тарихындағы тұңғыш драматургиялық шығармада автор К.Төгісов ерекше жанр арқылы кең ауқымдағы мәселелерді барынша жинақтай алған. Ешқандай суреттеу, баяндау, түсіндіру болмайтын драмалық шығарманың кейіпкерлері олардың санаулы сәтте ғана көрініп қалатын әрекеттері арқылы сомдалады. Бұл тұрғыдан келгенде Көлбай Төгісовтің персонаждары бір-бір типке айналып шыға келген. Мәселен, Байжанның ескілік көзқарасы басым болса да оның замандасы би Аманбайдың Асфандиярдың сыртынан айтқан сөздерінде орысша араластырып сөйлеп өздерін сол ортаның озық адамдары деп санайтын психологиясы көрінеді. Болыс пен Амантай орыс сөзін қолдануда бір-бірімен бесекелес сияқты...

Көлбай Төгісовтің айтыс жанрына қатысты еңбегі - Гүлжан мен Ақтамбердінің арасындағы сөз қақтығысын толық түсіндірген жыр нұсқасы. Автордың өзі бұл айтысты жазудағы мақсатын қазақтың дарындылығын, сөз өнерінің жетістігін дәлелдеу деп айтады. Ол бір тойда кездейсоқ кезігіп қалғанда осындай шеберлік танытқан дарынды жастардың арнайы білім алса, өзге елдерден оқ бойы озарына сенім білдіреді. Ол тіпті қазақ баласы оқыса, Пушкиннен кем болмас еді деп пікірін ашық айтады. Осы орайда Абайды Пушкинмен тең қоя сөйлейді. Ең соңында “Қазақтың туысы ешбір жаннан төмен емес. Бірақ бізді ақсатып, соқыр қып тұрған оқу дариясынан татпағандық”, - деп ашына жазады. Осының өзі-ақ көзі ашық, көкірегі ояу Көлбай Төгісов сынды асыл азаматтың әрбір ісі халқын оятуға, білімнің қажеттігін түсіндіруге арналғанын айғақтайды.

Айтыстың басы Ақтамбердінің атынан айтылатын кіріспе сөзбен басталады. Онда Ақтамбердінің Көкей қызды не үшін аңсағанын, оны қайда, қандай жағдайда кездестіргенін баяндаумен басталады. Ол ең әуелі Жұманбаймен тілдесіп, оның байлығына, мырзалығына ризалығын білдіреді. Осы сәтте қоңыраулатып пәуеске жеккен Көкей қыз айтыса кетеді. Екі ақынның сөз саптасы қыз бен жігіт айтысынан гөрі еліндегі, руындағы игі жақсыларды бай манаптарды қолпаштайтын, солармен мақтанатын ру ақындарына ұқсайды. Қыз аузымен айтысатын өлең жолдарында ақиық Біржан салдың аты әлденеше рет қайталанады. Ал Ақтамбердінің пірі – Тобықтының ішіндегі Шәкәрім. Түрлі теңеулермен, айшықты эпитеттермен көмкерілген бұл айтыстың мақамы да, даму жүйесі де кейде тіпті өлең өрімдері де Біржан – Сара айтысына көп ұқсайды. Екеуі де өз елінің атқа мінер арда ұлдарынан гөрі бай-шонжарларын тілге көбірек тиек етеді. Арасында бірін-бірі мұқату үшін қарсы жақтың кемшіліктерін әшкере қылып отырады. Сөз қақтығысында қыз бен жігіттің бір-біріне қыр көрсете сөйлейтін өктем оспақтары бой көрсетіп қалады. Бір тұстарда әр ақын өзін мадақтап көтере сөйлегенмен, Біржан мен Сара секілді бірін-бірі дәріптейтін сұлу жыр мұнда ұшыраспайды. Айтыс соңында Гүлжан қыз Ақтамбердіден жеңілгенін ашық мойындайды. Осы бір үрдіс қазақтың ғана еншісіне тиесілі аталы сөзге тоқтау дәстүрінің айқын көрінісі болып қалады.

Дата добавления: 2015-12-01