Сялянскія хваляванні

Сялянкі рух у 1861-1863 гг. Па маштабах i характару барацьбы ў парэформеннае 40-годдзе ў сялянскім руху ў Беларусі можна вылучыць пяць асноўных этапаў. Першы з ix ахоплівае выступленні сялян у першыя парэформенныя гады ў адказ на грабежніцкі характар адмены прыгону.

Рэформа 1861 г., праведзеная царскім самадзяржаўем i памешчыкамі, не адпавядала інтарэсам сялянства, не спраўдзіла яго надзей. Сяляне спадзяваліся, што доўгачаканае вызвал енне забяспечыць ім гаспадарчую i асабістую незалежнасць ад пана. Абвяшчэнне ж усіх зямель панскіх маёнткаў уласнасцю памешчыка пагражала ў вачах сялянства пазбаўленнем яго ранейшых надзелаў, несправядлівым прысваеннем ix дваранскім саслоўем.

Царскі ўрад, разумеючы непазбежнасць сялянскіх хваляванняў пасля "даравання ім волі", прывёў у баявую гатоўнасць паліцыю, жандармерыю i войска. Для абнародавання царскага маніфеста ад 19 лютага 1861 г. i "аховы спакою i парадку" ва ўсе губерні Расійскай імперыі, у тым ліку заходнія, былі накіраваны генералы i флігель-ад'ютанты царскай світы з шырокімі паўнамоцтвамі. Становішча ў Беларусі моцна непакоіла самадзяржаўе ў сувязі з уздымам тут, як i ў суседніх Каралеўстве Польскім i Літве, польскага нацыянальна-вызваленчага руху. У Беларусі было сканцэнтравана больш за 100 тыс. рэгулярных войскаў¹. Вялікае значэнне ўрад надаваў дзейнасці

_____________

¹ Фридман М.Б. Отмена крепостного права в Белоруссии. СПб.

244

праваслаўнага духавенства, якое было абавязана сачыць за настроямі i паводзінамі сялян i ў сваіх пропаведзях заклікаць прыхаджан да паслухмянасці цару, памешчыкам i мясцовым уладам.

У Беларусі царскі маніфест быў абнародаваны ва ўсіх губернскіх гарадах з 8 па 12 сакавіка, у сельскай мясцовасці - у красавіку-маі.

Абнародаванне маніфеста з'явілася штуршком для новага этапу сялянскага руху ў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Беларускім рэгіёне. Зыходзячы з данясенняў з месцаў, міністр унутраных спраў адзначаў, што асабліва "непрыхільнае" ўражанне ад маніфеста назіраласяў Беларусі i Літве¹. Наиболь­шее абурэнне сялян выклікала "часоваабавязанае" становішча на працягу двух гадоў, калі яны па-ранейшаму абавязаны былі адбываць паншчыну ці плаціць аброк. Паўсюдна ў вёсцы назіралася хваляванне, якое часта вылівалася ў адкрытую форму - адмову выходзіць на паншчыну, нежаданне падпарадкоўвацца памешчыкам, нягледзячы на ўгаворы i пагрозы ўлад. Там жа, дзе сяляне знешне слухаліся, стала звычайнай з'явай наўмысна нядбайнае выкананне паншчынных работ.

Разам з тым сяляне, як i раней, лічылі цара сваім абаронцам i не хацелі верыць, што менавіта ён выдаў закон, які пакідаў ix у кабале ў памешчыкаў. У свядомасці сялян склалася цвёрдае ўяўленне аб фалыпывасці маніфеста, аб тым, што мясцовыя ўлады дзеля выгады дваранства схавалі ад ix "сапраўдную волю". Некаторыя сяляне нават узбуджалі іскі аб вызваленні. 3 адмовы прызнаць сапраўднасць маніфеста і "Палажэнняў" 19 лютага 1861 г. сваю залежнасць ад памешчыка пачыналася большасць сялянскіх хваляванняў у Беларусі ў першы час пасля адмены прыгону.

Усяго ў Беларусі ў сакавіку - чэрвені 1861 г., паводле далека не поўных даных, зафіксавана 311 сялянскіх хваляванняў, што складала каля 4/5 агульнай колькасці выступленняў за год. Хваляванні ахапілі 262 маёнткі, 1305 вёсак з 91,3 тыс. жыхароў мужчынскага полу. У 108 выпадках супраць сялян была ўжыта зброя. Беларускі рэгіён поруч з цэнтральна-чарназёмнымі губернямі, Літвой i Украінай выйшаў на адно з першых месцаў па колькасці сялянскіх выступленняў. Ix адметнай асаблівасцю ў першыя месяцы пасля апавяшчэння рэформы была масавасць. Трэба адзначыць таксама ўзросшую стойкасць i ўпартасць сялян. У 29 выпадках яны актыўна процідзейнічалі войскам i паліцыі, адмаўляліся выдаваць "зачыншчыкаў", аказвалі супраціўленне ix арышту i адбівалі арыштаваных². Улады шырока практыкавалі пасылку вайскоўцаў для экзекуцыі i пастою, масавыя распра­вы над сялянамі. Паводле няпоўных даных, у Беларусі на працягу адзнача-нага часу салдаты знаходзіліся на пастоі ў 37 маёнтках, былі арыштаваны 74 селяніны, 2429 - пакараны розгамі³.

Царызму ўдалося адбіць першы націск сялянскага руху ў адказ на рэформу. У другой палове 1861 г. назіраецца паступовы спад сялянскіх выступленняў. У ліпені - снежні гэтага ж года ў Беларусі адбылося толькі 68 хваляванняў⁴. Адной з прычын такога спаду з'явіліся ўзмоцненыя рэпрэсіі, якія царскае самадзяржаўе абрушыла на сялян. Сваю ролю адыгралі і ix ца-

_____________

¹ Отмена крепостного права. Доклады министров внутренних дел о проведении крестьянской реформы. 1861-1862. М; Л„ 1950. С.8.

² Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной ситуации // Революционная ситуация в России в 1859-1861 гг. М„ 1963. С.262, 266, 267, 270.

³ Крестьянское движение в Белопуссии после отмены крепостного права (1861 -1862 гг.). Мн., 1959. С.120,137, 213, 236,319.

⁴ Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной ситуации. С.270.

245

рысцкія ілюзіі. Менавіта ў гэты час у вёсках пачалі распаусюджнавда чуткі аб тым, што нібыта рыхтуецца новы ўказ аб "поўнай волі", які ўвойдзе ў сілу праз два гады пасля маніфеста 19 лютага 1861 г.

У другой палове 1861 г. з'явілася новая форма сялянскай барацьбы, што было звязана з выбарамі органаў сельскага i валаснога кіравання. Царская адміністрацыя i памешчыкі імкнуліся, каб гэтыя органы ўзначалілі ix стаўленікі, якія б паслухмяна выконвалі волю ўлад. Сяляне выступалі супраць умяшання апошніх у ход выбараў, абаранялі сваіх прадстаўнікоў. Усяго ў Беларусі ў гэты перыяд адбылося 20 сялянскіх хваляванняў, якія былі звязаны з выбарамі валасных i сельскіх службовых асоб (валасных старшын, пісараў, сельскіх стараст)¹.

У 1862 г. быў адзначаны новы ўздым сялянскага руху ў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Беларусі. Паводле няпоўных даных, тут адбыліся 152 выступленні. Па-ранейшаму сяляне адмаўляліся выконваць йавіннасці на ка-рысць памешчыкаў (44 выпадкі), не падпарадкоўваліся валасным i сельскім службовым асобам, якія был i прызначаны наперакор жаданню вёскі (12 выпадкаў), секлі панскія лясы (18 выпадкаў). Але найбольш вострая барацьба (78 выпадкаў) разгарнулася ў сувязі з увядзеннем устаўных грамат, пры складанні якіх памешчыкі рабілі значныя адрэзкі надзельнай зямлі, імкнуліся павялічыць сялянскія павіннасці. На складанне i ўвод у дзеянне ўстаўных грамат законам адводзілася два гады, аднак урад сутыкнуўся з масавай адмовай сялян падпісваць ix. У сувязі з асабліва шырокім аграбленнем i ўзмоцненай эксплуатацыяй памешчыкамі напярэдадні рэформы 1861 г. i на пачатковым этапе яе рэалізацыі на 1 студзеня 1863 г. у пяці заходніх гу­бернях з 3985 устаўных грамат 3127 (78,5%) не былі падпісаны сялянамі, тады як у рускіх губернях гэтыя граматы пачалі дзейнічаць у адносінах да 68,6 % часоваабавязаных сялян. У гэтых адносінах Беларусь займала апош-няе месца ў еўрапейскай частцы краіны. Увядзенне ў дзеянне ўстаўных гра­мат тут было закончана толькі ў маі 1864 г.²

У канцы 1862 г. царскаму ўраду рэцрэсіямі i дробнымі ўступкамі ўдалося аслабіць сялянскі рух. Але барацьба сялян адыграла станоўчую ролю, паказала, што яни не змірыліся з грабежніцкімі ўмовамі рэформы 1861 г. Гэта барацьба аслабляла пазіцыі царызму i памешчыкаў у Беларусь

Пачатак 1863 г. характарызаваўся новым уздымам сялянскага руху, што было звязана са спадзяваннямі сялян атрымаць 19 лютага "сапраўдную волю". У сувязі з гэтым асабліва моцныя хваляванні адбыліся ў Беларусі і Літве³. Тут у многіх месцах цэлыя воласці адмаўляліся ад выкання павіннасцей на карысць памешчыкау. У Беларусі ў сваю чаргу па масавасці руху асабліва вылучаліся беларускія паветы Гродзенскай губерні. У прыватнасці, непадпарадкаванне мясцовым уладам i дваровай адмініетрацыі ахапіла большасць валасцей Брэсцкага павета. Пра масавыя адмовы сялян выходзіць на працу да памешчыкау паступалі звесткі з Ваўкавыскага, Слонімскага паветаў.

Пасля падаўлення паўстання 1863 г. у Бвларусі царскі ўрад перайшоў да рашучай барацьбы з сялянскімі выступлениямі. У новых палітычных умо-

_______________

¹ Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной ситуации. С.270.

² Крестьянское движение 1827-1869 гг. / Сост. Е.А. Мороховец. М.;Л., 1931. Вып.2. С.28; Отмена крепостного права. С.285-287; Фридман М.Б. Крестьянское движение в Белоруссии в годы революционной ситуации. С.271.

³ Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып.2. С.52.

246

вах сялянскі рух пайшоў на спад. Адыгралі важную ролю i змены ў першапачатковых умовах вызвалення сялян - перавод ix на абавязковы выкуп i зніжэнне выкупных плацяжоў. Тым не менш барацьба сялян супраць памешчыкаў, перажыткаў прыгонніцтва i царскіх улад, хоць i ў меншай ступені, працягвалася таксама ў наступныя гады. Асновай сялянскага руху з'яўляліся абеззямеленне, збядненне большасці сялянства пры захаванні панавання латыфундыяльнага землеўладання дваранства.

Выступленні сялян у сярэдзіне 60-70-х гг. Другі этап сялянскай барацьбы ў Беларусі ахоплівае перыяд з 1864 па 1875 г. Ён характарызуецца паступовым спадам сялянскага руху. У гэтыя гады зафіксавана 218 выступленняў, або ў сярэднім па 18 у год. 3 ix 110 складалі выступленні на аснове пазямельных адносін, барацьба супраць панскага прыгнёту i 101 - хваляванні супраць улад. Асноўнымі (нормамі барацьбы былі выступленні ў сувязі з адмежаваннем зямель на карысць памешчыкаў, адмоваўносіць выкупныя плацяжы i падаткі, самавольны захоп зямлі i маёмасці¹.

Найбольш буйныя хваляванні сялян адбываліся ў сувязі з тым, што віленскія генерал-губернатары Э. Баранаў, a затым Л. Патапаў імкнуліся адабраць ад сялян тыя ўступкі, якіх яны дабіліся ў выніку паўстання 1863 г. i сваіх выступленняў супраць грабежніцкіх умоў рэформы 1861 г. У шэрагу паветаў праверачныя камісіі вызначалі "лішкі" сялянскай надзельнай зямлі i імкнуліся ix забраць на карысць памешчыкаў².

Сялянскія выступленні на гэтай глебе адбываліся ў многіх валасцях Рэ-чыцкага, Слуцкага, Бабруйскага, Пінскага паветаў. Актыўную барацьбу су­праць адмежавання зямель на карысць памешчыкаў вялі сяляне Магілёўскай i Віцебскай губерняў. У Віленскай губерні выступленнямі су­праць размежавання быў ахоплены шэраг населеных пунктаў Лідскага, Дзісенскага i Вілейскага паветаў.

Пры вельмі дрэннай забяспсчапасці сялянства лесам, асабліва будаўнічым, вялікае распаўсюджанне ў Беларусі атрымалі высечкі панскіх i казённых лясоў. Ёсць усе падставы сцвярджаць, што не было ніводнай вёскі, жыхары якой не парушалі б у той ці іншай меры лясны статут. Судовыя ўстановы былі запоўнены справамі аб высечках лесу. Блізкімі па змесце да высечак відамі барацьбы з'яўляліся патравы і самавольны выпас жывёлы. Прычына гэтай з'явы - вострая патрэбнасць у пашах. У асноўным выпас жывёлы адбываўся ў скрытай форме, індывідуальна ці дробнымі групамі і таму не паддаецца статыстычнаму ўліку. Разам з высечкамі лесу патравы i самавольны выпас жывёлы былі найбольш распаўсюджанымі відамі сялян­скага руху ў Беларусі (за 1864-1875 гг. выяўлена 50 выпадкаў)³.

Другім па значэнні і распаўсюджанасці напрамкам сялянскага руху былі сутыкненні з уладамі. У сваёй большасці яны ўзнікалі на аснове аграрнай ба­рацьбы сялян i з'яўляліся самаабаронай, адказам на дзеянні ўлад пры яе падаўленні. Сутыкненні сялян з уладамі набывалі розныя формы. Гэта i адмовы ад унясення аброку, выкупных плацяжоў і іншых казённых падаткаў, ад выканання судовых рашэнняў, пастаноў сялянскіх міравых устаноў, на­туральных павіннасцей, у прыватнасці рэкруцкай i дарожнай, выступленні на глебе перасяленняў i інш. Сутыкненні з уладамі насілі востры, адкрыты, упарты характар.

_______________

¹ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. Мн., 1993. С.47- 48.

² Зайоннковский П.А. Проведение в жизнь крестьянской реформы 1861 г. М., 1958. С.380-389.

³ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.47.

247

Масавыя адмовы сялян ад выплаты аброку назіраліея ў Цэнтральнай i Заходняй Беларусь Самымі актыўнымі былі сяляне Мінскай губерні. Тут у 1864 г. сялянскі рух супраць унясення аброку востры характар набыў у Рэчыцкім i Мазырскім паветах. У хваляванні ўдзельнічалі жыхары 11 валасцей. Значнае перавышэнне цаны зямлі па выкупу супраць яе рыначнай вартасці выклікала ўсеагульнае абурэнне i адкрыты пратэст сялянскіх мае на Магілёўшчыне. Так, вясной 1864 г. хваля выступленняў супраць унясення выкупу пракацілася па Рагачоўскім павеце. У Стрэшынскай воласці супраць узносу выкупных плацяжоў выступілі сяляне шасці вёсак, у Палескай - столькі ж. Выступленні былі падаўлены з дапамогай вайскоўцаў. У 1867 г. вялікія беспарадкі на глебе адмоў ад выкупных плацяжоў мелі месца ў Лепельскім павеце Віцебскай губерні. Адмовы ад узносу ix i пагашэння нядоімак назіраліся ў Вілейскім, Дзісенскім паветах Віленскай губерні¹.

Малазямелле i галеча, уціск памешчыкаў i царскіх чыноўнікаў з'явіліся прычынай таго, што беларускіх сялян пачалі вабіць свабодныя землі поўдня i паўднёвага ўсходу краіны. Пад уздзеяннем чутак аб вызваленні сялян ад надаткаў i рэкруцкай павіннасці ў паўднёвых губернях Расіі ў 1867 г. хваляванні ахапілі Быхаўскі павет Магілёўскай губерні. Летам 1868 г. буйныя хваляванні адбыліся ў Барысаўскім i Ігуменскім паветах Мінскай губерні. Сяляне тут самавольна збіралі валасныя сходы, на якіх назначалі i адпраўлялі хадакоў для агляду зямель у Самарскую i Арэнбургскую губерні. Для прадухілення перасяленчага руху ўлады прымалі розныя захады: ад угаворванняў да распраў з дапамогай паліцыі, казакаў і воінскіх каманд². У канцы 1868 г. урад увогуле забараніў на нявызначаны тэрмін перасяленні з заходніх губерняў³.

Сялянскія хваляванні ў другой палове 70-х - пачатку 80-х гг, Трэці этап сялянскага руху ахоплівае 1876 - 1882 гг. На працягу гэтага перыяду назіраўся прыкметны рост сялянскага руху. На яго прыпадаюць 204 выступ­ленне або ў сярэднім па 29 у год. 3 ix 132 складалі хваляванні на аснове пазя-мельных адносін i 70 - выступление накіраваныя супраць царскіх улад. У параўнанніз 1864- 1875 гг. удзельная вага першых узрасла з 50,5 да 64,2%. Прыкметна актывізаваліся такія формы хваляванняў, як барацьба супраць адмежавання зямлі на карысць памешчыкаў, захопы лугоў i пашы, самавольны выпас жывёлы i патравы. Адным з самых пашыраных відаў сялян­скага руху заставаліся высечкі панскіх і казённых лясоў. Ажыўленне сялян­скага руху было звязана з цяжкім эканамічным становішчам пераважнай большасці сялянства, якое пагоршылася ў выніку расійска-турэцкай вайны 1877-1878 гг. На плечы сялян лёг асноўны цяжар вайны. Веска пазбавілася найбольш працаздольнай мужчынскай рабочай сілы, часткі сялянскіх ко­ней, яшчэ больш збяднела⁴. Антыфеадальная барацьба еялянства, яго выступленні супраць адміністрацыйна-паліцэйскага ўціску ў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Беларусі, з'явілася адным з галоўных фактараў, што прывялі да крызісу самадзяржаўя на рубяжы 70-80-х гг. XIX ст. Уздым сялян-

______________

¹ Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып.2. С.92; Красный архив. М, 1940. Т.1 (98). С.215; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.61, 63-65.

² Крестьянское движение 1827-1869 гг. Вып. 2. С. 147; Крестьянское движение в России в 1861-1869 гг.: Сб. документов / Под ред. Л.М.Иванова. М., 1964. С.797.

³ Верещагин П.Д. Крестьянские переселения из Белоруссии (вторая половина XIX в.). С.35.

⁴ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.47-48, 76-77, 86-87.

248

скага руху быў адной з найважнейшых праяў другой рэвалюцыйнай сітуацыі, якая ўзнікла ў Расіі ў 1879-1880 гг.

У барацьбе за атрыманне зямлі асабліва вялікую актыўнасць праяўляла шматлікая саслоўная трупа сялян - вольных людзей, што арандавалі пан­скую зямлю. На высяленне з маёнткаў пасля заканчэння тэрміну арэндь: (1876) яны адказалі масавым супраціўленнем. У прыватнасці, такі характар набылі хваляванні вольных людзей у маёнтках князёў П. Вітгенштэйна і Радзівілаў у Мінскай губерні¹.

У гэты перыяд пры адмежаванні сялянскай зямлі ад панскай найбольш актыўна выступалі сяляне Гродзенскай i Віленскай губерняў. Спробы мясцовай адміністрацыі паскорыць межавыя работы натыкаліся наўпартае супраціўленне з боку сялян. Каля паловы сутыкненняў пры размежаванні было падаўлена пры дапамозе воінскіх падраздзяленняў i казацкіх сотняў Змагаючыся з сялянамі, памешчыкі выкарыстоўвалі ўсю моц адміністрацыйна-судовай сістэмы. Улады распраўляліся з сялянскімі хваляваннямі. што былі накіраваны як супраць памешчыкаў, так i супраць ix саміх. Найбольшая колькасць хваляванняў супраць улад (46 з 70) адбылася ў Мінскай i Магілёўскай губернях. У асноўным яны былі звязаны з адмовай сялян выконваць судовыя рашэнні, пастановы i распараджэнні адміністрацыйных i сялянскіх міравых устаноў².

Шэраг выступленняў быў накіраваны супраць валасной i сельскан адміністрацыі. На сельскіх i валасных сходах старасты i асабліва валасныя старшыны ў сваёй большасці выбіраліся з ліку так званых добранадзейных. паслухмяных сялян, якія з'яўляліся стаўленікамі міравых пасрэднікаў. Многія з ix скампраметавалі сябе ў вачах аднавяскоўцаў супрацоўніцтвам з памешчыкамі, рознымі злоўжываннямі. Сяляне самавольна здымалі з пасал такіх службовых асоб i замянялі ix сваімі кандыдатамі. Такія хваляванні адбываліся ў Любчанскай воласці Навагрудскага павета, Валасевіцкай i Бя-рэзінскай валасцях Барысаўскага павета, Грозаўскай воласці Слуцкага па­вета³.

У канцы 70-х - пачатку 80-х гг. у Беларусі, як i ў іншых рэгіёнах краіны. пашыраліся чуткі аб усеагульным перадзеле зямлі i паніжэнні павіннасцей. Яны адлюстроўвалі імкненне сялян знішчыць панскае землеўладанне i іншыя перажыткі прыгонніцтва. У Беларусі з восені 1878 г. гэтыя чуткі шырока распаўсюджваліся ў Пружанскім, Слонімскім, Ваўкавыскім, Брэсцкім, Кобрынскім паветах Гродзенскай губерні. Імі былі ахоплены таксама некаторыя паветы Віцебскай, Віленскай, Мінскай i Магілёўскай губерняў. Гэта выклікала вялікі непакой улад. Урад неаднаразова звяртаў увагу мясцовай адміністрацыі на неабходнасць рашучай барацьбы з такімі з'явамі⁴.

Барацьба сялян у 1883-1894 гг. Чацвёрты этап сялянскіх хваляванняў у Беларусі ахоплівае 1883-1894 гг. i характарызуецца далейшым абвастрэннем класавай барацьбы на вёсцы, уздымам барацьбы сялян. У гэты перыяд адбылося 375 выступленняў, ці ў сярэднім 31 выступление ў год. 3 ix 253 (67,5 %) было накіравана супраць панскага прыгнёту, 116 (30,9 %) - су-

_______________

¹ Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг.: Сб. документов / Под ред. П.А. Зайончковского. М., 1968. С.240,448-449; Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. С. 187.

² Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.96.

³ Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг. С.208, 444, 513, 517; Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг.: Сб. документов. М., 1960. С.65-66.

⁴ Крестьянское движение в России в 1870-1880 гг. С.207,210,328,542; Крук УЛ. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.80-84.

249

праць царскай адміністрацыі i паліцыі. Сялянскі рух развіваўся ва ўмовах узмацнёйня напаўпрыгонніцкай i капіталістычнай эксплуатацыі, пад уплывамузросшага рабочага руху, ва ўмовах палітычнай рэакцыі, курс на якую быў узяты ўрадам пасля забойства нарадавольцамі імператара Александра II. Царызм прымаў рдзнастайныя захады для падаўлення народных рухаў. Як i ў папярэдні час, барацьба беларускіх сялян мела яскрава выражаную антыпанскую накіраванасць. Па-ранейшаму пераважалі такія формы руху, як су-праціўленне пры размежаванні зямельных угоддзяў, самавольны выпас i патравы, высечкі лесу, захопы лугоў i пашы, ворнай зямлі¹.

Упартая барацьба працягвалася паміж сялянствам і памешчыкамі пры межавых работах. Сяляне імкнуліся недапусціць далейшага абрабавання ix памешчыкамі, пазбаўлення ўгоддзяў, якімі яны карысталіся даразмежавання. Асноўная частка сутыкненняў (41 з 47) прыпадала на Цэнтральную i Заходнюю Беларусь, дзе неразмежаваных зямель было больш за ўсё².

Шырока оылі распаўсюджаны патравы i самавольны выпас жывёлы на ўласніцкіх угоддзях. У данясенні міністру ўнутраных спраў у 1890 г. мінскі губёрнатар паведамляў, што 60 - 70 % усіх спраў, якія разглядаліся міравымі суддзямі, адносіліся да катэгорыі патраў³. Патравы i самавольны выпас жывёлы займалі значнае месца ў сялянскім руху i астатніх рэгіёнаў Бела­русь Звычайнай з'явай у жыцці беларускай вёскі заставаліся таксама вы-сечкГпанскіх i казённых лясоў. Толькі ў 1889 г. пад следствам у Віцебскай i Лепельскай міравых акругах знаходзілася 1136 чалавек, з якіх суд прызнаў вінаватымі 667. У тым жа годзе ў Полацкім павеце было зафіксавана 421 парушэнне панскай уласнасці, звязанае з раскраданнем лесу i лясных матэрыялаў. Па прыгаворах,міравых суддзяў было асуджана 305 чалавек⁴.

У параўнанні з папярэднімі гадамі пашырыўся такі дзейсны, наступаль-ны'від сялянскага руху, як барацьба за адрэзкі, захоп панскіх зямельных угоддзяў. Абсалютная большасць такіх хваляванняў (81 з 87) выяўлена ў цэінтрьі iна ўсходзё Беларусі, дзе ў многіх мясцовасцях сяляне былі асабліва дрэнна забяспечаны зямлёй. У цеснай сувязі з барацьбой за адрэзкі зна-ходзілася барацьба за сервітуты, якая ў Навагрудскім, Слуцкім, Слонімскім i іншых паветах набыла асабліва востры характар⁵. Разам з тым у адзначаны перыяд гэта наступальная форма сялянскага руху не атрымала масавага распаўсюджання. Пытанне аб ліквідацыі ўсёй панскай зямельнай уласнасці не ставілася.

Як i раней, значнае месца ў сялянскім руху займалі выступленні супраць улад, што адбываліся пры выкананні судовых рашэнняў, пастаноў i pacna-раджэнняў адміністрацыйных і сялянскіх міравых устаноў. Асабліва вострымі былі хваляванні сялян пры вопісе i продажы маёмасці для папаўнення нядоімак, розных штрафаў i інш. Канфлікты з царскай адміністрацыяй мелі месца i пры ацэнцы патраў, у час вобыскаў з мэтай выяўлення высечанага лесу, пры правядзенні памешчыкамі сельскагаспадарчых работ на спрэчных зямельных участках. Нярэдка гэтыя выступленні

________________

¹ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.103-104.

² Там жа. С.111-112.

³ Минские губернские ведомости. 1890. 29 апр.

⁴ Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.197-198, 274-275; Крестьянское движение в России в 1890-1900 гг.: Сб. документов. М., 1959. С.230; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.114-116.

⁵ Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.107,117,277-278,318-320,736-737, 750-751; Крестьянское движениев Россиив 1890-1900 гг. С.255,258; Лрух У.Я. Сялянскірух на Беларусі 1864-1900 гг. С.107-111.

250

перарасталі ў адкрытую ўзброеную барацьбу з паліцыяй i воінскімі камандамі. Летам 1887 г. падобнымі хваляваннямі быў ахоплены шэраг населеных пунктаў Нягневіцкай воласці Навагрудскага павета. Па колькасці выступленняў супраць улад (83 са 116) вызначаліся Мінская i Магілёўскай губерні¹.

Своеасаблівай формай сялянскай барацьбы з'яўляўся масавы рух за пе-расяленне на свабодныя землі, пераважна Сібіры i Далёкага Усходу. У кан-цы 1883 - пачатку 1884 г. ім былі ахоплены 12 валасцей Ігуменскага, Бабруйскага i Слуцкага паветаў Мінскай губерні. Выступленні сялян, якія першапачаткова працякалі ў легальных формах, з цягам часу сталі набываць востры характар, вылівацца ў адкрытыя сутыкненні з уладамі. У канцы 80-х гг. масавы перасяленчы рух ахапіў Чэрыкаўскі, Клімавіцкі i Гомельскі паветы Магілёўскай губерні. Сялянскія хваляванні на глебе перасяленняў у гэтых паветах адбываліся i ў пачатку 90-х гг.²

Сялянскі рух у 1895-1900 гг. Апошні этап сялянскага руху парэфор-меннага перыяду - выступленні 1895-1900 гг. За гэтыя гады зафіксавана 181 хваляванне, або ў сярэднім 30 у год. 3 ix 125 (69,1 %) складалі хваляванні, накіраваныя супраць памешчыкаў, i 50 (27,6 %) - супраць улад³. 3 сярэдзіны 90-х'гг. XIX ст. пачынаецца новы, пралетарскі этап вызваленчага руху народаў Расіі. У Беларусі ўслед за рабочымі актыўна выступалі i сяляне. Ва ўмацаванні сувязей паміж горадам i вёскай значную ролю адыгралі сяляне-адыходнікі, многія тысячы якіх вярталіся ў родныя мясціны.

Барацьба беларускіх сялян хоць i разгортвалася ў новых гістарычных умовах, у якасных адносінах не адрознівалася ад папярэдніх гадоў. У аснове руху ляжала барацьба за зямлю. Змест яе вызначалі захоп i самавольнае карыстанне ворнай зямлёй, аказанне супраціўлення панскаму размежаванню, захоп лугоў i пашы, самавольны выпас жывёлы i патравы, высечкі панскага лесу. Многія з гэтых выступленняў былі звязаны ca змаганнем за зямёльныя сервітуты.

Узраслі прамыя захопы панскай зямлі, галоўным чынам у Магілёўскай губерні, сяляне якой зведалі найбольшы зямельны голад. Па-ранейшаму самымі пашыранымі формамі аграрнага руху ў Беларусі з'яўляліся патра­вы i самавольны выпас жывёлы, высечкі панскага i казённага лесу. У сувязі з тым што працэс размежавання панскіх і сялянскіх зямель быў яшчэ не завершаны, барацьба на гэтай падставе не сціхала і ў названы перыяд, хоць колькасць выступленняў у параўнанні з папярэднім перыядам ска-рацілася. Больш за ўсё такіх хваляванняў (15 з 17) зарэгістравана ў Магілёўскай i Мінскай губернях, дзе ўлады паскорылі правядзенне межавых работ⁴.

Выступленні супраць улад i паліцыі працягвалі насіць востры, адкрыты характар i адзначаліся масавасцю. У адных выпадках да сутыкненняў з ула-дамі прыводзіла барацьба сялян з памешчыкамі на грунце пазямельных адносін. У іншых хваляванні былі выкліканы дзеяннямі саміх улад. Найбольш пашыранымі сярод ix былі хваляванні, звязаныя з адмовай сялян выконваць несправядлівыя, на ix думку, судовыя рашэнкі i розныя пастановы. Масавыя выступленні сялян-чыншавікоў супраць высялення выяўлены ў

____________

¹ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.122,128.

² Крестьянское движение в России в 1881-1889 гг. С.704; Крестьянское движение в России в 1890-1900 гг. С.53-55; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С. 131 -133.

³ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.141-142.

⁴ Там жа.С.141,149-150.

251

Мінскай і Віцебскай губернях, у прыватнасці ў Рэчыцкім, Слуцкім, Віцебскім i Полацкім паветах¹.

Буйныя хваляванні сялян супраць улад адбываліся ў сувязі з барацьбой за перасяленне. У другой палове 90-х гг. на ўсходзе Беларусі назіралася но­вая хваля міграцый, якія прынялі яшчэ больш масавы характар. Яны ахапілі амаль усю тэрыторыю Віцебскай губерні. Сяляне, тайна распрадаўшы сваю маёмасць, накіроўваліся на бліжэйшыя чыгуначныя станцыі. Толыгі вясною 1897 г. заявы аб перасяленні падалі звыш 50 тыс. віцебскіх сялян. Шырокі перасяленчы рух адбываўся i ў Магілёўскай губерні. 3 канца 1895 г. ён Мёў месца ў Быхаўскім i Рагачоўскім, а затым перакінуўся на Клімавіцкі, Чэрыкаўскі i іншыя паветы. У 1896 г. просьбы аб перасяленні былі атрыманы ад 27 тыс. сем'яў, г.зн. амаль ад 1/7 агульнай колькасці сялян губерні. Адбываліся сутычкі з паліцыяй i войскамі. Сялян вярталі на ранейшае месца жыхарства, секлі розгамі².

Па меры развіцця капіталізму, фарміравання сялянскай буржуазіі абвастраліся супярэчнасці ўнутры сялянства. Яны праяўляліся галоўным чынам"ў падпалах i захопах кулацкай маёмасці, процідзеянні кулацкаму засіллю ў органах сялянскага кіравання, перш за ўсё валасных. Аднак такіх выступленняў было нямнога. У парэформенным перыядзе ў Беларусі ix выяўлена 10³. Хаця супярэчнасці паміж сялянскай беднатой i замежным сялянствам узмацняліся, алебарацьба паміж імі ў 60-90-я гг. XIX ст. не дасягнула яшчэ значнага ўзроўню. У гэты час хваляванні сялян былі накіраваны ў асноўным супраць памешчыкаў, царскай адміністрацыі, усіх перажыткаў прыгонніцтва, што аб'ектыўна адлюстроўвала змест буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі, якая наспявала ў Расіі.

У парэформенны перыяд узрасла класавая барацьба на вёсцы. Паводле атрьшаных даных, усяго ў Беларусі ў 1861-1900 гг. адбылося 1509 выступленняў сялян. Сялянскі рух меў ярка выражаны аграрны характар. Пераважная большасць хваляванняў - 1041, або 69 % ix агульнай колькасці, была накіравана супраць панскага прыгнёту. Найбольш пашыранымі формамі сялянскай барацьбы з'яўляліся самавольны выпас жывёлы i патравы, высечкі лесу, супраціўленне пры межавых работах, захоп ворнай зямлі, сенажацей i пашы. На другім месцы знаходзіліся выступленні супраць улад - 447 (29,6 %), якія былі цесна звязаны з аграрнай барацьбой сялян. Найбольшых памераў сялянскія хваляванні дасягнулі ў 1861-1863 гг. у адказ на грабежніцкія ўмовы адмены прыгону, якія асуджалі шырокія масы сялянства на галечу i кабалу. У гэты час многія выступленні сялян вылучаліся масавасцю, спробамі ўнесці зачаткі арганізаванасці ў барацьбе за свае правы. Аднак у цэлым сялянскі рух характарызаваўся разрозненасцю ў дзеяннях сялян, лакальнасцю большай часткі выступленняў, ix стыхійнасцю, недастатковай арганізаванасцю. Колькасна пераважалі абарончыя, пасіўныя формы ба­рацьбы. Адсутнічала сувязь з рабочым класам, сяляие не выстаўлялі ясных i канкрэтных палітычных патрабаванняў. Разам з тым выступленні сялян 60-90-х гг. XIX ст. стварылі ўмовы для пераходу да новага этапу руху - ма-

__________________

¹ Крестьянское движение в России в 1890-1900 гг. С.308-Э09, Ш, 320-322, 400-403, 460-462, 580; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.153,158.

² Дакументы i матэрыялы па гісторыі Беларусі (1772-1903 гг.) Мн., 1940. Т. 2. С.812-813; Витебский листок. 1898. 21, 25, 28 марта; Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900 гг. С.160-161.

³ Крук У.П. Сялянскі рух на Беларусі 1864-1900гг. С.48, 104,142.

252

савай барацьбы за ліквідацыю ўсёй панскай зямельнай уласнасці, што наступіў у час першай расійскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі.

Вострая класавая барацьба ў беларускай парэформеннай вёсцы, як i ў іншых рэгіёнах Расійскай імперыі, сведчыла, што адмена прыгону не зняла з павесткі дня аграрна-сялянскага пытання. Яно працягвала заставацца цент­ральным у той грамадска-палітычнай барацьбе, якая ішла тут у другой палове XIX ст. Як адзначалася, сялянства з'яўлялася самай шматлікай катэгорыяй насельніцтва капіталістычнай Расіі, у тым ліку Беларусі. Яго становішча i барацьба за зямлю, супраць памешчыкаў і ўсіх рэшткаў прыгонніцтва рабілі вялікі ўплыў на сацыяльна-эканамічнае i палітычнае развіццё краіны. Аграрнае пытанне набыло агульнанацыянальнае значэнне.

Рабочы рух

Хваляванні i стачкі рабочых у 1864-1884 гт. У 60-80-я гг. XIX ст. у Бе-ларусі вялося інтэнсіўнае будаўніцтва чыгунак. На землякопныя работы прыцягваліся сотні тысяч сялян. Незвычайна цяжкія ўмовы працы i побыту. дрэннае харчаванне, розныя злоўжыванні i самавольства падрадчыкаў выклікалі пратэст, які найчасцей праяўляўся ў падачы калектыўных скаргаў уладам i ў групавых уцёках з месца працы. Такія выступленні ("хваляванні") вясною i летам 1864 г. адбываліся на будаўніцтве Дзвінска-Віцеб-скай чыгункі ў Дрысенскім, а праз год - у Віцебскім паветах. 3 хваляваннямі на будаўніцтве чыгункі ў Дрысенскім павеце, відаць, былі звязаны ўцёкі васьмі сельскагаспадарчых рабочых з маёнтка Зарэчча.

У 1872 г. хваляванні назіраліся на будаўніцтве Лібава-Роменскай чы-гункі ў Мінскім павеце, у 1883 i 1884 гг. - Віленска-Ровенскай чыгункі на участку Беняконі - Воранава Лідскага і ў мястэчку Моўчадзь Слонімскага паветаў. Два хваляванні ў 70-х гг. адзначаны на прамысловых прадпрыемствах Беларусі.

Усяго ў Беларусі ў 1864-1884 гг. адбылося дзевяць хваляванняў рабо­чых. Ix удзельнікамі з'яўляліся фактычна сяляне, якія часова трапілі ў становішча наёмных работнікаў. Гэтым тлумачыцца поўная адсутнасць у згаданых выступлениях праяў пралетарскай свядомасці i прымітыўнасць формаў пратэсту. Усе выступленні мелі абарончы характар i з'яўляліся рэакцыяй рабочых на празмерную эксплуатацыю i самавольства прадпрымальнікаў.

Якасныя зрухі ў рабочым руху ў Беларусі пачаліся ў другой палове 70-х гг. Яны праявіліся ў прымяненні рабочымі такой эфектыўнай формы барацьбы за паляпшэнне свайго становішча, як страйкі (стачкі). Эфектыўнасць масавых арганізаваных страйкаў да таго часу была добра апрабавана на вопыце барацьбы пралетарыяту заходніх краін.

Першую ў Беларусі стачку ў сакавіку 1876 г. арганізавалі 300 рабочых мінскіх майстэрняў Маскоўска-Брэсцкай чыгункі з патрабаваннем рэгулярнай выдачы заработнай платы. Яе падтрымалі чыгуначнікі ў Стоўбцах (Мінскі павет). У 1879 г. першы страйк арганізавалі рамесныя рабочыя Бе­ларусь Адбыўся ён у Гродне i ахапіў некалькі кравецкіх майстэрняў, рабо­чыя якіх выставілі патрабаванне скарачэння рабочага дня¹.

У 1881 г. адбыўся страйк у чыгуначных майстэрнях у Гомелі, выкліканы нявыдачай заработку, аў 1882 г. - у сталярным цэху вагонных майстэрняў у

_______________

¹БичМ.O. Рабочее движение в Белоруссии в1861 - 1904 гг. С.59-60.

Брэст-Літоўску, дзе рабочыя пратэставалі супраць паніжэння зарплаты. Як вынікае з гэтых фактаў, пачынальнікамі стачачнага руху ў Беларусі быліра­бочыя чыгуначных майстэрняў. Паказальна i тое, што ўсе ix стачкі мелі ў тэты час абарончы характар.

Пачатак распаўсюджвання марксізму. У 70-х - пачатку 80-х гг. у практычнай дзейнасці прадстаўнікоў розных плыняў народніцтва выявілася негрунтоўнасць тэорыі сялянскага сацыялізму: сялянства як клас дробных уласнікаў не ўспрымала сацыялістычных ідэй. Не дапамагала i змена тактыкі. Ні мірная прапаганда "Зямлі i волі" i "Чорнага перадзелу", ні індывідуальны палітычны тэрор "Народнай волі", ахвярай якога 1 сакавіка 1881 г. стаў імператар Аляксандр II, не абудзілі сялянскай рэвалюцыі. У сувязі з гэтым народніцтва ў цэлым уступіла ў паласу глыбокага ідэйна-арганізацыйнага крызісу. У пачатку 1882 г. распаўся "Чорны перадзел". У той жа час былі арыштаваны амаль усе члены Выканаўчага камітэта "Народнай волі" іразгромлены яе цэнтральныя арганізацыі. Многія адышлі ад рэвалюцыйнай дзейнасці. Пануючай у народніцтве да канца 90-х гг. стала ліберальна-асветніцкая, рэфармісцкая плынь.

Моцны ўдар па народніцкай ідэалогіі нанеслі лідэры "Чорнага перадзе­лу" Г.Пляханаў, П.Аксельрод і В.Засуліч, якія ў 1883 г. абвясцілі аб сваім разрыве з народніцтвам i прызналі адзіна навуковай тэорыяй сацыялізму вучэнне К.Маркса i Ф.Энгельса. 3 мэтай распаўсюджвання марксізму ў Расіі яны заснавалі ў Швейцарыі першую расійскую марксісцкую арганізацыю - групу "Вызваленне працы" i арганізавалі выданне твораў Маркса i Энгельса ў перакладзе на рускую мову. Адначасова ў сваіх друкаваных працах яны разгарнулі вострую крытыку асноўных пастулатаў тэорыі сялян­скага сацыялізму. Заснавальнікі групы "Вызваленне працы" даказвалі, што парэформенная Расія развіваецца па шляху капіталізму, i менавіта з ім звяз-валі выспяванне перадумоў сацыялістычнай рэвалюцыі. Пры гэтым яны зы-ходзілі з галоўнай ідэі Маркса, што знішчэнне капіталізму i пабудова сацыялізму з'яўляецца "гістарычнай місіяй" пралетарыяту.

У той жа час прапаганду марксізму пачалі дзеячы польскай партыі "Пралетарыят", сярод якіх было нямала ўраджэнцаў Беларусі. Яны выдавалі творы Маркса i Энгельса ў перакладзе на польскую мову. Выданні расійскіх і польскіх марксістаў у 80-х - першай палове 90-х гг. распаўсюджваліся i вы-вучаліся ў рабочых гуртках Вільні, Мінска, Віцебска, Гродна, Смаргоні, Го­меля, падпольных зямляцкіх арганізацыях студэнтаў - ураджэнцаў беларуска-літоўскіх i ўкраінскіх губерняў - у В НУ Пецярбурга i Масквы.

У Мінску прапаганду марксізму ў 1884-1885 гг. пачалі студэнт Дэрпцкага універсітэта Э.Абрамовіч i былы чорнаперадзелец І.Гурвіч. Паводле ўспамінаў апошняга, у заснаваных імі гуртках летам 1886 г. займалася каля 130 мінскіх рабочых¹. Да ліку першых беларускіх марксістаў належалі В. Сяліцкі, С Трусевіч, Я. Спонці. Праграма заняткаў з рабочымі, распрацаваная Э.Абрамовічам, выкарыстоўвалася не толькі ў Мінску, але i ў Вільні i іншых гарадах краю. Гурткі ставілі мэтай падрыхтоўку новых кадраў прапагандыстаў, якія з цягам часу маглі б паўплываць на свядомасць болыпасці рабочых. Прапаганда ў цэлым мела абстрактны, асветніцка-кніжны харак­тар, амаль не звязвалася з рэальным становішчам рабочых². Сацыял-дэмакратычныя гурткі Беларусі ў той час мелі сувязь з групай "Вызваленне пра-

___________

¹ Былое. 1907. № 6. С.74.

²Там жа. С73.

254

цы", партыяй "Пралетарыят", Саюзам польскіх рабочых, сацыял-дэмакра-тычнымі групамі ў Пецярбургу, Маскве, Кіеве.

Выступленні рабочых у 1885-1894 гг. Узнікненне першых сацыял-дэмакратычных гурткоў практычна ніяк не паўплывала на свядомасць рабо­чых. Ix барацьба за паляпшэнне свайго становішча ў гэты час заставалася па-за межамі ўздзеяння сацыял-дэмакратаў. Тым не менш у ёй заўважаюцца прыкметы росту класавай свядомасці i арганізаванасці рабочых.

Найбольш буйныя стачкі ў другой палове 80-х - пачатку 90-х гг. арганізавалі рабочыя чыгуначных майстэрняў. У сакавіку 1886 г. баставалі сталяры ў Гомельскіх майстэрнях, a ў ліпені таго ж года - усе рабочыя гэтага прадпрыемства (472 чалавекі), пратэстуючы супраць паніжэння заробкаў і пагаршэння ўмоў працы. Адміністрацыя чыгункі пад націскам магілёўскага губернатара пайшла на саступкі. У пачатку сакавіка 1894 г. гомельскія чыгуначнікі (696 чалавек) аб'явілі забастоўку з патрабаваннем вярнуць грошы, адлічаныя ў пенсійную касу на крайне нявыгадных для ix умовах. Аднак пад уплывам угавораў i пагроз начальства забастоўка на трэці дзень была спы-нена. Наступление адміністрацыі на правы рабочых i змены правіл унутранага распарадку ў горшы для ix бок выклікалі ў студзені 1893 г. агульны страйк у майстэрнях Палескіх чыгунак у Пінску (500 чалавек). Праз тыдзень ix патрабаванні былі задаволены¹.

У Мінску ў другой палове 80-х гг. пачалася барацьба рамесных рабочых за ўвядзенне 12-гадзіннага рабочага дня (з 6 гадзін раніцы да 6 гадзін вечара) з двухгадзінным перапынкам. 3 гэтым патрабаваннем у 1886 г. баставалі ра­бочыя дзвюх шпалерных майстэрняў, сталяры, друкары (наборшчыкі) і краўчыхі, a ў маі 1887 г. - слесары шасці майстэрняў. Успаміны I.Турвіча сведчаць, што мінскія сацыял-дэмакраты таго часу да адзначаных стачак дачынення не мелі².

У пачатку 90-х гг. у Мінску рамесныя рабочыя дамагаліся скарачэння рабочага дня шляхам падачы ўладам калектыўных прашэнняў. Аднак улады практычна не рэагавалі на ix. Гэта штурхала рабочых да нелегальнага аб'яд-нання на прафесійнай (цэхавай) аснове вакол стачачных кас з мэтай правядзення эканамічных страйкаў, забароненых расійскім заканадаўствам. У 1894 г. у Мінску ўтварыліся стачачныя касы пераплётчыкаў, слесараў, шчаціннікаў i краўцоў, якія аб'ядналі 220 рабочых i паспяхова вытрымалі некалькі страйкаў. У тым жа годзе першыя эканамічныя страйкі арганізавалі рамесныя рабочыя (маляры, слесары i краўцы) Гомеля³.

У цэлым за 1885-1894 гг. у Беларусі адбыліся 22 стачкі і 4 хваляванні ра­бочых. У стачках удзельнічалі больш за 1800 чалавек, з ix прыблізна 5/6 складалі рабочыя чыгуначных майстэрняў. Вынікі барацьбы вядомы ў 12 выпадках. У 10 з ix рабочыя дамагліся поспеху. Параўнанне паказчыкаў заг 1885-1894 гг. з папярэднім перыядам сведчыць аб прыкметным колькас-ным i якасным росце рабочага руху. Перш за ўсё гэта праявілася ў замацаванні стачак як асноўнай формы барацьбы i ва ўзнікненні сярод рамесных рабочых зародкаў прафесійных саюзаў (стачачных кас). У ідэйных адносінах важным было з'яўленне першых сацыялістычных гурткоў - народніцкіх і сацыял-дэмакратычных.

______________

^{­­­­­­­­­­­­1} Дакументы i матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т.2. С.822-824; Рабочее движение в России в XIX в. Т.З. 4.1. С.411-413; Т.З. 4.2. С.284-285.

² Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1862-1904 гг. С.87-88.

³ Там жа. С.88-89.

255

Пераход сацыял-дэмакратаў да масавай агітацыі. Наўласным вопыце, а таксама пад уплывам практыкі Саюза польскіх рабочых асобныя сацыял-дэмакраты Беларусі i Літвы (В.Сяліцкі, Я.Спонці, С.Трусевіч) паступова пераконваліся ў тым, што шляхам кніжна-асветніцкай дзейнасці i прапаганды марксізму ў вузкіх, заканспіраваных гуртках нельга дамагчыся пашырэння свайго ўздзеяння на масу рабочых i ўзначаліць рабочы рух.

Неабходнасць пераходу ад гуртковай прапаганды да масавай эка-намічнай агітацыі тэарэтычна абгрунтоўвалася ў брашуры віленскага сацыял-дэмакрата А.Крэмера "Аб агітацыі", напісанай у 1894 г. i выдадзенай у 1897 г. пад рэдакцыяй Ю.Мартава Саюзам рускіх сацыял-дэмакратаў за мя-жой. Да часу выдання яна шырока распаўсюджвалася ў спісах не толькі ў Беларусі i Літве, але i ў гарадах Расіі. На аснове вопыту віленскіх сацыял-дэмакратаў у брашуры рэзка крытыкаваліся недахопы ў дзейнасці гурткоў, найперш - адсутнасць сувязяў з масамі рабочых i магчымасці ўплываць на ix. Першачарговай задачай сацыял-дэмакратаў прызнавалася арганізацыя эканамічнай барацьбы рабочых, якая характарызавалася як лепшая школа выхавання свядомасці пралетарыяту. Палітычная агітацыя адкладвалася на больш далёкую перспектыву са спасылкай на наяўнасць у шырокіх масах ра­бочых царысцкіх ілюзій.

Пераход да новай тактыкі паводле "віленскай праграмы" (брашуры "Аб агітацыі") адбываўся шляхам вырашэння трыадзінай задачы: 1) рэарганізацыя цэхавых кас узаемадапамогі ў стачачныя касы; 2) усталяванне з імі непасрэднай сувязі сацыял-дэмакратычнага цэнтра ў форме рэгулярных "сходаў агітатараў"; 3) прыстасаванне прапагандысцкіх гурткоў для падрыхтоўкі агітатараў і кіраўнікоў масавага рабочага руху.

Масава-агітацыйная дзейнасць патрабавала ўліку нацыянальных, най­перш моўных, асаблівасцей пралетарыяту Беларусі i Літвы. Гэта неўзабаве прывяло да арганізацыйнага адасаблення яўрэйскіх i хрысціянскіх сацы-ял-дэмакратаў, якія арыентаваліся на дзейнасць у сваім нацыянальным ася-роддзі. Такім чынам, к сярэдзіне 90-х гг. у Вільні i Мінску ўзніклі асобныя яўрэйскія i польска-беларуска-літоўскія сацыял-дэмакратычныя ар-ганізацыі. У 1895 г. на першамайскім сходзе актыву яўрэйскіх сацыял-дэ-макратаў у Вільні Ю.Мартаў сфармуляваў ідэю аб неабходнасці стварэння "спецыяльна яўрэйскай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі, якая з'явілася б кіраўніком i выхавацелем яўрэйскага пралетарыяту ў барацьбе за эканамічнае, грамадзянскае i палітычнае вызваленне"¹. Такая ж тэндэнцыя праяўлялася i ў дзейнасці літоўскіх сацыял-дэмакратаў у Вільні.

Уздым рабочага руху. Утварэнне рабочых саюзаў i партый. Разгортванне эканамічнай агітацыі сацыял-дэмакратаў суправаджалася хуткім уздымам стачачнай барацьбы рабочых, асабліва ў сферы рамеснай i дробна-капіталістычнай прамысловасці, у якой колькасна значна пераважалі яўрэі. Найбольшыя маштабы яна набыла ў Мінску. Пад уплывам агітацыі яўрэйскай сацыял-дэмакратычнай групы на чале з П.Берманам i Я.Гурвіч з сярэдзіны 1894 г. да сярэдзіны 1896 г. у горадзе ўтварыліся 23 нелегальныя прафесійныя саюзы рамесных рабочых i саюз прыказчыкаў, заснаваныя на стачачных касах. Яны аб'ядноўвалі амаль 1200 чалавек, што складала 86,5 % агульнай колькасці работнікаў адпаведных прафесій. За тыя ж два гады ў Мінску былі праведзены 54 страйкі з удзелам 480 рамесных рабочых. 50 страйкаў закончыліся поўнай ці частковай перамогай рабочых. Тройчы,

______________

¹ Цыт. па: Рафес М. Очерки по истории Бунда. М., 1923. С.35-36.

256

але беспаспяхова, баставалі ў пачатку 1895 г. 355 рабочых мінскіх майстэрняў Маскоўска-Брэсцкай чыгункі¹.

У 1895-1897 гг. эканамічная агітацыя паводле "віленскай праграмы" пачалася ў Смаргоні, Ашмянах, Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, Пінску i мела вынікам утварэнне ў гэтых гарадах вакол стачачных кас значных рабо­чых арганізацый. Пад ix кіраўніцтвам разгортвалася барацьба рабочых за паляпшэнне свайго становішча. Усяго за адзначаныя гады ў Беларусі было праведзена 114 страйкаў, у якіх удзельнічалі каля 5,1 тыс. рабочых. У пера-важнай большасці выступленні мелі наступальны характар i заканчваліся саступкамі прадпрымальнікаў. Пад уплывам сацыял-дэмакратаў рабочыя Мінска, Брэста, Гомеля, Смаргоні, Ашмян у 1895 - 1896 гг. пачалі адзначаць на канспіратыўных сходах 1 мая як Дзень міжнароднай пралетарскай салідарнасці².

Узнікненне буйных агульнагарадскіх арганізацый рабочых у шэрагу га-радоў беларуска-літоўскіх губерняў ставіла на парадак дня ix аб'яднанне ў рэгіянальныя рабочыя саюзы i нацыянальныя сацыял-дэмакратычныя партыі. Як ужо адзначалася, імкненне да аб'яднання рабочых па нацыяналь-най прыкмеце праяўлялася пры пераходзе да масавай агітацыі ў асяроддзі яўрэйскіх i нацыянальна настроеных літоўскіх сацыял-дэмакратаў. Апошнія імкнуліся прывіць апалячаным рабочым-літоўцам разам з сацыял-дэмакратычнай ідэалогіяй нацыянальную свядомасць i вялі агітацыю на літоўскай мове. Такой дзейнасцю ў Вільні займалася група А.Дамашэвіча. Пад назвай "Літоўская сацыял-дэмакратыя" выступалі таксама марксісты Літвы-Беларусі, якія вялі агітацыйную дзейнасць ў асяроддзі рабочых-хрысціян (беларусаў, рускіх, палякаў), карыстаючыся рускай i польскай мовамі. Не цураліся яны i рабочых-яўрэяў. У якасці лідэра гэтай часткі сацыял-дэмакратаў Літвы-Беларусі ў сярэдзіне 90-х гг. вызначыўся С. Трусевіч (псеўданім - Казімір Злеўскі). Летам 1895г. ён пераехаў з Мінска ў Вільню, дзе неўзабаве стварыў групу з рабочых чыгуначнікаў i гарбароў. Пад яго кіраўніцтвам дзейнічалі таксама сацыял-дэмакратычныя групы ў Мінску i Смаргоні. Назву "Літва" С.Трусевіч i яго паплечнікі разумелі ў гістарычным значзнні i адносілі яе да Віленскай, Мінскай i Гродзенскай гу-берняў, не звязваючы з літоўскім этнасам.

У красавіку 1896 г. з удзелам С.Трусевіча адбыўся з'езд Літоўскай сацыял-дэмакратыі. З'езд абвясціў аб утварэнні Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі, прыняў яе праграму i вызначыў тактыку. У першым пункце праграмы фармулявалася патрабаванне стварэння самастойнай Літоўскай дэмакратычнай рэспублікі. У рэзалюцыях з'езда канстатавалася поўнае супадзенне палітычных інтарэсаў пралетарыяту Польшчы, Літвы i Pyci (Беларусі i Украіны) i заяўлялася аб тым, што агульнымі сіламі ён зможа дамагчыся незалежнай ад Расіі федэрацыі Польшчы, Літвы, Беларусі i Украіны. Пытанні аб звяржэнні самадзяржаўя ў Расіі i ўзаемадзеянні з расійскім пралетарыятам не ставіліся³. Раней падобную пазіцыю заняла Польская сацыялістычная партыя (ППС).

С Трусевіч рашуча выступіў супраць такіх установак ЛСДП, расцаніўшы ix як сепаратысцкія, але падтрымкі не знайшоў i пакінуў з'езд. У маі 1896 г. па яго ініцыятыве быў скліканы з'езд прадстаўнікоў Віленскай,

______________

¹Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1862-1904 гг. С.96, 98-100.

²Там жа. С.101-109.

³Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883-1903 гг. Мн., 1973. С.84-86.

257

Мінскай і Смаргонскай рабочых арганізацый, наякім быў утвораны Рабочы саюз Літвы (РСЛ). Яго праграма зыходзіла з тэзіса, што "барацьба з рускім дэспатызмам можа быць паспяховай толькі пры ўмове цеснага аб'яднання ўсіх сацыял-дэмакратычных груп Расіі". На гэтай падставе РСЛ прызнаў для сябе неабходным уступленне ў будучую Расійскую сацыял-дэмакратычную партыю на правах аўтаномнай арганізацыі. "Змагаючыся разам з ра­бочим! ўсёй Расіі, мы заваюем неабходную нам канстытуцыю, якая будзе ад-ным з этапаў на шляху да сацыялістычнага ладу", - гаварылася ў праграме. Нацыянальнае пытанне ў ёй абміналася. Самай важнай i актуальнай сваей задачай РСЛ прызнаваў "агітацыю сярод рабочых мае Літвы на аснове ix паўсядзённых эканамічных інтарэсаў". Разам з тым ставілася задача выка-рыстання ў агітацыі любога выпадку, які паказваў адносіны ўрада да рабочага класа, а таксама ўкаранення ў свядомасці рабочых пастулата, што толькі замена капіталістычнага ладу сацыялістычным вызваліць ix ад эксплуата-цыі¹.

У верасні 1897 г. адбыўся з'езд прадстаўнікоў яўрэйскіх сацыял-дэмак­ратычных арганізацый Вільні, Мінска, Віцебска, Беластока i Варшавы, які прыняў рашэнне аб утварэнні Усеагульнага яўрэйскага рабочага саюза ў Літве, Польшчы i Расіі - Бунд. Разам з тым з'езд выказаўся за ўступленне Бунда ў агульнарасійскую сацыял-дэмакратычную партыю пры ўмове заха-вання за ім аўтаноміі ў сферы абслугоўвання спецыяльных патрэб яўрэйскага пралетарыяту, зацвердзіў газету "Арбайтэр Штыме" ("Рабочы голас") цэнтральным друкаваным органам i выбраў ЦК Бунда ў складзе А.Крэмера, А.Мутніка і У.Касоўскага. Найважнейшай сваей задачай Бунд лічыў разгортванне эканамічнай барацьбы яўрэйскіх рабочых, якую прызнаваў леп-шай формай выхавання ix палітычнай свядомасці.

Утварэнне Бунда выклікала неадназначную рэакцыю ў мясцовых рабо­чых арганізацыях. У Мінску значная частка арганізаваных рамесных рабо­чых не пагадзілася з эканамічным ухілам i нацыянальным сепаратызмам Бунда, парвала з ім i склала ядро мясцовай арганізацыі Рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі, якая стала прапагандаваць ідэі тэрарыстычнай барацьбы з самадзяржаўем. Супраць уступлення ў Бунд выказалася прыблізна 1/3 членаў Гродзенскай рабочай арганізацыі. Яны стварылі асобную арганізацыю на чале з Рабочым камітэтам, якая неўзабаве далучылася да ППС².

На хвалі ўздыму рабочага i сацыял-дэмакратычнага руху ў Расіі ў 1896 — 1897 гг. выспявала ідэя ўтварэння агульнарасійскай сацыял-дэмакратычнай партыі. Яна была рэалізавана ў пачатку сакавіка 1898 г. на з'ездзе ў Мінску прадстаўнікоў Пецярбургскага, Маскоўскага, Кіеўскага i Екацярынаслаўскага Саюзаў барацьбы за вызваленне рабочага класа, кіеўскай "Ра­бочай газеты" i Бунда. Дзевяць дэлегатаў з'езда прынялі рашэнне аб аб'яднанні прадстаўленых імі арганізацый у адзіную Расійскую сацыял-дэмакра­тычную рабочую партыю (РСДРП). Пры вырашэнні мясцовых пытанняў кожная арганізацыя захоўвала аўтаномію. Дэлегаты прынялі шэраг статут­ных рашэнняў, выбралі ЦК РСДРП у складзе С.Радчанкі (Пецярбург), Б.Эйдэльмана (Кіеў) і А.Крэмера, зацвердзілі "Рабочую газету" цэнтраль­ным друкаваным органам партыі. Сфармуляваць ідэйна-тактычную платформу партыі з'езд даручыў ЦК у форме маніфеста, выдадзенага ў красавіку

_______________

¹ Бич М.О. Развитие социал-демократического движения в Белоруссии в 1883 - 1903 гг. С.87-88.

² Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.110.

258

1898 г. у друкарні ЦК Бунда ў Бабруйску. У ім у агульнай форме акрэсліваліся задачы партыі ў барацьбе за палітычную свабоду i канчатковае вызваленне ўсіх працоўных ад эксплуатацыі, адзначалася вернасць РСДРП асноўным прынцыпам міжнароднай сацыял-дэмакратыі.

У выніку арыштаў у сакавіку і ліпені 1898 г. РСДРП i Бунд страцілі свае кіруючыя цэнтры. Бундаўцы ў 1899 г. змаглі правесці свой II з'езд i аднавілі цэнтральныя структуры. РСДРП ж, не маючы праграмы i цэнтральных органаў, уступіла ў паласу ідэйна-арганізацыйнага крызісу. У Беларусі ў канцы 90-х гг. дзейнічаў толькі адзін не бундаўскі камітэт РСДРП - Гомельскі, але i ён летам 1900 г. далучыўся да Бунда. У 1898 - 1900 гг. у шэрагу гарадоў і мястэчак Беларусі, Літвы i Усходняй Польшчы ўзніклі прафесійныя ар-ганізацыі гарбароў і шчаціннікаў. На пераломе XIX - XX стст. яны аб'яд-наліся ў рэгіянальныя прафесійныя саюзы на чале з цэнтральнымі камітэтамі, якія таксама апынуліся пад уплывам Бунда. Найбуйнейшымі арганізацыямі Бунда ў Беларусі ў той час былі Віцебская, Мінская, Гродзенская i Го­мельская.

У Мінску, Смаргоні i Вільні ў гэты час існавалі невялікія групы Рабочага саюзаЛітвы, моцнааслабленагаарыштаміў 1897 г. Наз'ездзепрадстаўнікоў гэтага саюза i сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага (1900 г., Мінск) РСЛ i СДКП аб'ядналіся ў адну партыю - Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага i Літвы (СД КПіЛ). З'ездам кіравалі С.Трусевіч i Ф.Дзяржынскі, якім удалося ўцячы з ссылкі.

Нягледзячы на паліцэйскія рэпрэсіі, у Беларусі ў 1898 - 1900 гг. працяг-ваўся ўздым рабочага руху. Усяго за гэтыя гады ўлічана 178 эканамічных за-бастовак. Большасць ix была арганізавана рабочымі Віцебска (57), Гомеля (44), Мінска (17), Гродна (12). Агульная колькасць стачачнікаў дасягала 6,4 тыс. Найбольш актыўна змагаліся рабочыя гарбарна-абутковай, харчасмакавай, дрэваапрацоўчай, швейна-вязальнай i металаапрацоўчай вытворчасці. Так, 80 % забастовак адбылося ў сферы рамеснай i дробна-капіталістычнай прамысловасці, але большасць стачачнікаў (56 %) складалі рабочыя мануфактурных i фабрычных прадпрыемстваў. Захоўваўся пера-важна наступальны характар рабочага руху¹.

У ходзе эканамічнай барацьбы рабочыя ўсё часцей сутыкаліся з рэп-рэсіямі ўлад i самавольствам паліцыі, да якіх са скаргамі i даносамі звяр-таліся ўласнікі прадпрыемстваў. У адказ пачаліся антыўрадавыя выступленні рабочых у форме вулічных дэманстрацый i маніфестацый. 1 Мая 1900 г. віцебскія рабочыя адзначылі ўсеагульнай забастоўкай. У Мінску ў гэты дзень адбывалася вулічная дэманстрацыя, у Смаргоні ў антыўрадавую дэманстрацыю ператварылася пахаванне рабочага. У цэлым за 1889-1900 гг. у Беларусі былі праведзены тры палітычныя страйкі (усе ў Віцебску), дзе-вяць дэманстрацый (чатыры ў Віцебску, па дзве ў Гродне i Мінску, адна ў Смаргоні). Амаль усе вулічныя выступленні таго часу мелі напаўстыхійны характар. Яны падштурхнулі мясцовыя сацыял-дэмакратычныя камітэты да пашырэння палітычнай агітацыі. Школай палітычнага выхавання рабо­чых паступова станавіліся масоўкі (тайныя сходкі), якія праводзіліся з нагоды 1 Мая, дня забойства нарадавольцамі Аляксандра 11(1 сакавіка), дня адмены прыгоннага права (19 лютага) i іншых падзей.

____________

¹Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.113-135.

259

Дата добавления: 2015-11-14