Г¿лнур Яšупова
¡лºнле ер - ¢лмºгºн,
Кейекле ер – б¿лмºгºн!
ШиƒырŸар
Хикºйºлºр
Ordf;киºттºр
Йомаšтар
Єрћеџ аљтамыр*
«Бил тињелтен кисеп килдем,
Шаулап ўќкєн аљтамыр,
Дињгеџ кеўек сайљала»,–тип
Кемдєр хєџер маљтаныр?
Ўќкєн аљтамыр борондан,
Далаларџа, аљланда.
Ўрсегєн тау ћыртында ла,
Быуындан,орлољтан да.
Тамырџары менєн ергє
Ныљ ереккєн,береккєн.
Шундай єрћеџ ўлєн дє бит
Љалып бара бер-икєў.
Башаљлы башын эймєќ ул…
Шєфљєт кїтє аљтамыр.
«Ўлєнле ер–ўлмєгєн ер!»
Кемдєр шулай маљтаныр?
Кўл сальвинияћы*
Тымыљ йылѓа љултыѓында
Тєлмєрйендєр йїџєме,
Єллє берєў,љушар бєйлєп,
Эллипстар теџєме?
Был бит кўл сальвинияћы -
Йєшел генє япраѓы,
Ћыуѓа тамыр ебєргєн ул,
Табылмаѓас тупраѓы.
Сальвинияныњ кескенє
Имсєктєре бар ћымаљ,
Толом-толом сєс шикелле
Ўрмєстєре бер йомаљ?
Йїџћїн єйџє тонољ ћыуџа,
Бысратмаѓыџ љултыљты:
Сєс йыуам тип,сальвиния
Йылѓаѓа љулын тыљты.
Йєшел таш љаџаяѓы*
Мєсем тауы ћырттарында,
Урманлы љаяларџа,
Љояштан йєшенеп ўќє
Йєшел таш љаџаяѓы.
Тау-таш араћында єллє
Тамыр йєйеў ењелме,
Баштўбєн дє ўќє ала–
Батыр ўлєн тўгелме?
Йєшел таш љаџаяѓына
Ољшаћын ине холљом,
Љаяларѓа љалљан булып
Йєшєй бит уныњ тољом.
Бєп- бєлєкєй генє буйы,
Ябай ѓына япраѓы.
Тыуѓан яљтыњ бер биџєге
Йєшел таш љаџаяѓы.
Ћыу йїнї (Ћыуебєк)*
Була тиме ни ћыу йїнї?
Ышанмаћањ, барып кўр:
Кўлде ул йїнтєќ еп менєн
Тегеп љуя барыбер.
Ћабаљтары-бармаљтары
Ољшаѓан љул суѓына,
Нєџек тамырџары кўлдењ
Йєбешкєн балсыѓына.
Йылѓасыљ ћєм шишмєлєрџє
Беџгє љул болѓаѓанда,
Ћыуџарџы ћаљлаѓыџ,тиеп,
Єйтє ул моѓайын да.
Кўлдєр,ћаџлыљтар булѓанда,
Ћыу йїнї ўќер гелєн.
Тамырџан да,орлољтан да
Ўрсей был сєйер ўлєн.
Тауѓыяљ*
Љоръятмаќта,Дєўлєкєндє,
Љор ятмаѓан ауылда,
«Љыџыл китап»ља теркєлгєн
Тауѓыяљтар табылды.
Ћаљланѓан таѓы был ўлєн
Боронѓо тїйєгендє:
Урал аръяѓы Баймаљта,
Хєйбулла тїбєгендє.
Тау љыяѓы тигєн исем
Килешмєй уѓа бер џє–
Ўќє ул йылѓа буйында,
Љырсынлы,дымлы ерџє.
Кўгелйем йєшкелт тїќтєге
Башаѓы шырт љылсыљлы,
Љыяѓы љырыќ љылыљлы,
Тамыры љом-балсыљлы.
Эфедра ўлєне*
Йєшел филтєлє їлпїлдєп
Яна ћымаљ љыџѓылт ут.
Кем тољандырѓан был шємде–
Љарап торам љыџыѓып.
Ћўндерергє?Ћўндермєќкє?
Елдєр «їф-їф» тип їрє…
Шєм тигєнем ўлєн икєн,
Исеме - эфедра.
Ћабаљтары љырљ быуынлы,
Тїџ генє ўџе,шємдєй.
Ўргє ўрлєй,ћауа ћулай,
Ергє ятып тўшєлмєй.
Ташлы ялан,далаларџа,
Љая ташта,љырсында
Шємдєй балљыѓан ўлєнде
Таныѓыџ: эфедра!
Кўркєм љылѓан*
Сал тарихтан сєлєм биргєн
Љылѓандар љайџа булѓан?
Йєйрєп ўќкєн далаћында
Даланћыџ љалѓан љылѓан.
Кїньяљ Уралда,иркендє,
Уралдыњ аръяѓында,
Аљ сєсен кўркєм љылѓандыњ
Йор елдєр тараѓандыр...
Тєбиѓєт ѓєџєте ѓєџел,
Биргєн ѓўмерлек ћабаљ:
Сиџєм кўтєргєн заманда
Љылѓанды љырѓан ћабан.
Яљлау ћорап,кўркєм љылѓан
Ћыйынѓан љурсаулыљља.
Дала тїќїн ћаѓынѓандар
Барып кўрћен аулаљта.
Кўк тїлкїѓойрољ*
Ирмєк ул кўк тїлкїѓойрољ,
Алыќтан «љойрољ» болѓай.
Тїлкїѓойрољ ўќкєн туѓай
Кўгелйем йєшел буѓай?
Љойрољља ољшаш башаѓы
Љылсыљлы,сєнсє љулды.
Йїнтєќ ћыртын ћыйпаѓайным,
Ул йыуашайып љалды.
Тїйєклєнгєн тїлкїѓойрољ
Бейек тау ўрџєрендє,
Туристар уны кўргєндєр
Ирємєл тўрџєрендє.
Єўєл йєйрєп ўќкєн,тиџєр,
Љырљты менєн Уйташта.
Єгєр уны кўреп љалћањ,
Шунда билге љуй башта!
Браун љаџаяѓы*
Таптым Браун љаџаяѓын
Урман кўлєгєћендє:
Абаѓаныњ бер тїрї ул,
Барџыр бит кўргєнењ дє?
Љараѓусљыл йєшел семєр
Хєтерлєтє веерџы.
Ўќмєй ул љола яланда,
Ярата дымлы ерџе.
Был ўлєндењ япраљтары
Теџмє-теџмє йїџ тїймє,
Талѓын ѓына бєўелєлєр
Ўџџєре белгєн кїйгє.
Љырљып бїтмєйек урманды,
Веер асћын љаџаяљ,
Теџмє-теџмє йїџ тїймє бар–
Ћаљ љына баќћын аяљ!
Љара кўрєн*
Тїрлїћї бар кўрєндєрџењ,
Љара кўрєн–аџ љалѓан.
Ўќє ул Ямантау яѓы
Љуянтау ћаџлыѓында.
Ике їйлї кўрєн љыџыљ–
Їйї икєў,бай икєн.
Кавказ кўрєне Љаф тауџан
Уралѓа килеп еткєн?
Ћирєк сєскєле кўрєн бар,
Магеллан кўрєне лє,–
Ул кўрєнде Магелландыњ
Юљтыр,тим, кўргєне лє…
Љоролољ килћє,кўрєнде
Бесєн итеп сабалар.
Ел-ямѓыр ўткєрмєй кўрєн–
Љыуыш башын ябалар.
Кєрєк ўлєн кўрєнде беџ
Ћаљларѓа їйрєнєбеџ!
Арышбаш*
Љыраѓай бер ўлєн љырџан
Їџїп алып љайтљайным,
«Арышбашља нињє тейџењ?»–
Тип єрлєне атайым.
Љара єле арышбашља:
Тырпайѓан мыйыљтары,
Ысын арыштыљы кеўек
Оџонса љыяљтары.
Сєскє ата ул июндє,
Орлољ љоя кїџ еткєс.
Љомло ергє кўсеп киткєн,
Кїтїў тапап йїџєткєс.
Яратып ашай икєн шул
Арышбашты мал-тыуар.
Љурљмайџармы,љылсыљтары
Телгє љаџалыуы бар?
Љылысўлєн*
Ћўрєтенєн генє кўреп
Белєм љылысўлєнде.
Ћаџлыљтарџы киптергєндє,
Дымѓа сарсап ўлгєнме?
Олатайым малай саљтан
Иќлєй уныњ љылыѓын:
Мўк йолљљанда сыйып бїткєн
«Љылыс» менєн аяѓын.
Тєбиѓєттењ бер ћалдаты,
Йєшел љылыслы ўлєн,
Бєлки єле берєй ерџє
Йєшенеп ўќє,єйт,белћєњ?!
Љурљмаћын,беџ теймєйбеџ,
Ўрсећен,тип телєйбеџ.
Мамыљбаш кўрєн*
Ете йєшлек ейєнем Искєндєр кўрше малай менєн баљсала уйнап йїрїй. Дим буйында дачабыџ бар, йєй булћа, шунда йєшєйбеџ.
— Їлєсєй, Рєфистењ аяѓына єллє нимє сєнселде!— Искєндєрџењ тауышына тупћаѓа йўгереп сыљтым: малайџар, љурљышып, кўџемє мїлдїрєп љарап торалар ине. Рєфистењ сандалийын систереп, яраћын ћыу менєн сайљап, йод ћїрттїм дє мамыљ љуйып, марля ураным. Шунан уны етєклєп ўџџєренењ дачаћына алып барџыљ. Ата-єсєће, табибља кўрћєтергє тип, Рєфисте тиџ генє љалаѓа алып китте…
— Искєндєр, зинћар, аяљ аќтыњды љарап љына йїрї инде, бер-бер хєл була љалћа, аптечка буш бит. Мамыљ та юљ, исмаћам, – тинем ейєнемє, борсолоп.
— Є мин мамыљтыњ кў–ў–ўп урынын белєм! – тип ћалды Искєндєр шунда. – Бер тољсай итеп йыйып килтерєм хєџер ўк, йєме?
— Кемдер сыѓарып ташлаѓан инде, тотонаћы булма, бысраљтыр, – тим.
— Бысраљ тўгел, ўќеп ултыра бит ул.
— Нисек?! Мамыљ ўќергє, Ўзбєкстандыр бында…
— Єйџє, ышанмаћањ, икєў барып кўрєйек.
— Єйџє.
Баљћањ, Дим љултыѓында, ћаџмыт аљланда, мамыљбаш кўрєн сєскє атљан икєн. Эйе шул, аљлан їќтї ап-аљ мамыљ шул!
Бер-ике семтем мамыљ йыйып алдыљ, тотош їџїп єрєм итергє ярамай – юѓићє кўрєн орлољ љоймаќ,килєће йылѓа «мамыљ ўлєне» ўќмєќ тє љуйыр.
— Ўќ, ўќ, мамыљбаш, ћињє теймєм, мамыљбаш, сїнки мин… – тине лє Искєндєр мињє љараны: нисек тамамларѓа, йєнєће.
— Сїнки ћин аљыллы баш,– тип љєўєтлєнем ейєнемде.
Аљморон*
Тыуѓан яѓым Ѓафуриѓа, ауылым Сєйетбабаѓа љайтљылап торам. Унда нигеџ љотон, нєќел шєжєрєћен ћаљлаусы љустым йєшєй. Илдар исемле. Ћїнєре изге уныњ – урмансы.
Бер шулай љайтљанымда, июнь баштары ине, љустым єйтє љуйџы:
— Апай, єйџє иртєгє Торна яланына барып урайыљ. Шунда мўк шєп ўќє торѓайны, кўџ ћалырѓа ине, љороманымы икєн…
Иртўк мотоциклѓа ултырып юлѓа сыљтыљ.
Торна яланына еттек тигєндє, їйкїм генє ўќкєн ят ўлєнде кўреп љалдым да, кўњелемє килгєн саѓыштырыуџан єќєрлєнеп љысљырып ебєрџем:
— Аљморон! Илдар, љара єле, аљморон!
— Аšморон шул,– тине љустым иќе китмєй генє. – Хєџер туљтайбыџ, артабан – ћаџлыљ, итек кейеп атларѓа кєрєк.
— Анау ўлєнде єйтєм дєћє аљморон тип: кўрџем дє, исем дє љуштым. Сєскєће хас та аљ мєрйен,эйе бит?
— Є мин ћоло бїртїгїнє ољшатам, – ти љустым. – Сєскє тигєне лє башаљ инде.ª исеме,ысынлап та, аšморон, апай.
Эйе, был ўлєнгє аљморон тип исем љушмау мїмкин тўгел: бейек кенє ўџе, япраљтары кўрєндеке ћымаљ оџонса љыяљ рєўешендє, є ињ оста – сєскєће, хас та морон инде, аљ љына морон.
Є мўк дєррєў ўќкєйне.
— Ћаџлыљ кипмєгєс, мўк кўпсеп тора, – тине, кєйефе кўтєрелеп киткєн љустым. – Аљморондар џа ўрсейєсєк єле, тимєк. Улар хєџер Балтас, Белорет, Нуриман яљтарында ѓына љалѓан ћєм бына беџџє – бер їйкїм генє. Ћаџмыт ерџє генє ўќєлєр…
Белеп єйтє инде Илдар – урман белгесе бит ул.
Šайтырѓа сыљтыљ. Байтаљ юл ўткєс, боролоп љараным: аљморондар осло аљ морондарын юѓары сїйїп, ѓорур љиєфєттє ултыралар ине.
Оќљон йыуаћы*
... Май байрамында Стєрлетамаљта йєшєгєн єбейемдєргє љунаљља барѓайным, шунда кўрше љыџыљай менєн таныштым. Минењ тиќтер, 3-сї синыфта уљый. Вєсилє исемле. Бер кїн татыу ѓына уйнаныљ, йорт алдындаѓы тимер єўћєлєйџє бєўелдек. Икенсе кїнд¿ ўпкєлєштек тє љуйџыљ. Мєрєкє…
— Йєйге каникулда мин дє ауылѓа барам, Бишљайынѓа, олатайымдарѓа, – тип сер уртаљлашты Вєсилє. – Кисуляны ла алып барам.
— Кем ул? – тип ћораным, аптырап.
— Мєче.
— Є уныћы кем?
— Ай, бынау, ауыл наџаны, кисуля, киска тип кошканы йїрїтєлєр џє инде.
— Бесєйџеме ни? Ћин таѓы ниндєйџер мєче тураћында ла єйттењ?
— Мєче лє кошка була. Татарса.
Оят булып китте мињє. Ни русса, ни татарса белмєйем шул… Уф!
— Бишљайын љыџџары менєн йыуаѓа барасаљбыџ,– тип дауам итте Вєсилє.
— Йыуа нимє була ул? – тип ћорарѓа уљталдым да, ћораманым, асљан ауыџымды кире яптым.
Вєсилєнењ уйнатырѓа тип алып сыљљан матур бесєйен ћыйпап ултыра инем, шуны: «Мє, кисуляњ, – тип ўџенє тотторџом да,– ћињє минењ кеўек «ауыл наџаны» менєн дуќлашыу нимєгє хєжєт!» – тип, єбейемдєр фатирына йўгерџем. Иртєгєћенє єсєйем мине љаланан килеп тє алды…
Љайџарџа икєн хєџер Вєсилє? Уны кўрмєгєнгє ундарса йылдар ўткєн инде. Сос љыџыљай булѓан ул. Их, бєлєкєй саљта уљымаѓаным шул «Љыџыл китап»ты, наџан булѓанмын шул. Уљыћам, белер инем Ауырѓазы районыныњ Бишљайын ауылы тирєћендє ўќкєн љыраѓай ћарымћаљты – уныњ «оќљон йыуаћы» тип аталѓанын єйтеп,саљ љына маљтанып та алыр инем,моѓайын…
Йўтєл ўлєне*
Июнь баштары. Кўренекле башљорт шаѓирєће Єнисє Таћирова менєн Баймаљ ял йортондабыџ. Аџналап кїнїбїџ ўтте, Талљаќ кўленє љул тыѓып та љараманыљ – аяућыџ ћалљынайтты ла китте. Бўлмєлє дер-дер љалтырап їшїп ултырабыџ…
Нићайєт, љояш кўренде! Єммє теге ћалљын кїндєр эџћеџ ўтмєне, йўтєл яфалай башланы.
— Исмаћам, берєй дарыу алмаѓанбыџ, кем уйлаѓан йєйџењ ошолайтып килерен…
Єнисє апай шулай тип єйтеп тє бїтмєне, љылт итеп иќемє тїштї: йўтєл ўлєнен тїнєтеп эсергє була лаћа! Яланѓа сыѓып эџлєп љарарѓа єллє?
«Танк тауы»на кўтєрелдек – йыраљтан ул ысынлап та танкка ољшап тора. Љоралайџай етеџ Єнисє апай минєн алдараљ атлай, кўџе тїшкєн ўлєн-сєскєлєрџе нарыљлап бара:
— Анау ўлєндењ сєскєћен кўрсе, суљ-суљ булып ултыра.
— Аласуљ уныњ исеме, – тим.
— Є бынауы улайћа кємєяпраљмы, япраѓы хас та кескєй генє йєшел кємє кеўек…
— Эйе, кємєяпраљ.
— Ысынмы?
— Кўп быуаттар элек был ўлєнгє лє ћинењ ћымаљ бер шаѓир исем кушљандыр єле, Єнисє апай.
— Бєлки… Є ћин љайџан улай кўп белєћењ ўлєндєрџе?
— Їлєсєйем ћабаљтары инде, єџ-мєџ иќтє љалѓан…
Єћє! Ана ул йўтєл ўлєне. Эре ћары сєскєлєре бик тє таныш. Баймаљ яѓында ла ўќє икєн. Є бит был тїбєктє борон-борондан љаџылма байлыљтар эџлєп кўпме ер аљтарылѓан, тау-таш љуџѓалтылѓан…
Ўџем йўтєл ўлєнен їџєм, ўџем, хас та їлєсєйем булып, ћїйлєнєм:
— Йылына ике тапљыр йыяћыњ уны. Єле – япраѓын, є кїџїн – орлоѓон. Ћєр етенсе ўлєнде генє їџїргє ихтыяр, љалѓаны – нєќелгє.
…Йўтєл ўлєненєн тїнєтмє яћап, ике кїн эскєйнек, йўтєлебеџ тымды ла љуйџы.
Бўре талы*
Бер кїндї Тєпей олатайым /ўќє тїшкєс белдем:был љушаматты уѓа эш рєте белгєнгє,бїтмїр булѓанѓа биргєндєр икєн,є ысын исеме–Мїхємєтша/ мине тањ ћарыћынан уятты.
— Љыџым, Оло ћаџлыљ тирєћенє барып килєйек єле икєўлєп, – тине.
— Унда нишлєрбеџ? – тип, йољомдан телєр-телємєќ кенє уяндым.
— Мунса бураћына бер нºрºтºлек кенº сўбєк етмєй љалды, шуѓа мўк йолљоп алып љайтырбыџ.
Алыќ ул ћаџлыљ, шуѓа ла ћїрїлмєй, киптерелмєй тороп љалѓандыр заманында. Ўгеџ егелгєн арбала сєѓєттєн артыљ барџыљ. Бер мєлде ћауа бигерєк тє сафланып, хуш еќлєнеп киткєндєй булды. Ауылѓа яљын аљландарџа кўџгє салынмаѓан сєскєлєр кўренгелєне.
Бер-ике услам мўкте ни,тиџ ўк йолљтољ. Шул саљ олатайым бер љыуаљты кўреп љалды, уѓа оџаљ итеп теклєп торџо ла:
— Єллє бўре талы инде? Бўре талы шул, собханалла!–тине.
— Бўре?! – мин љурљып тирє-яѓыма љарандым.
— Талы булѓас, бўреће лє барџыр, єйџє, љайта ћалайыљ, – тип кїлїмћїрєне олатайым.
Оџаљламай сентябрь етте, уљыуџар башланды. Бер матур кїндї, єбейџєр сыуаѓында, ботаника уљытыусыћы беџџе урманѓа экскурсияѓа, гербарий йыйырѓа алып барџы. Шунда мин таѓы теге таныш талды – бўре талын кўреп љалдым да љысљырып ебєрџем:
— Бўре!!!
Йєн-фарман уљытыусы аѓай янына йўгерџем,єйтерћењ артымдан ысынлап та бўре љыуа тїшкєн.
— Ниндєй бўре?–тип аптырап китте ул.
— Бўре талын кўрџем,– тинем,– талы булѓас, бўреће лє барџыр.
— Љайџа, кўрћєт талыњды! – уљытыусым љыџыљћынып ћораны.
Мин уѓа ботаљтары тїп-тїџ булып ўќеп ултырѓан љыуаљты кўрћєттем.
— Ысынлап та, бўре талы! Беџџењ яљта ла бар икєн, иќєн икєн єле,– тип ћїйлєнде љыуанысы йїџїнє сыљљан уљытыусы аѓай. – Їфїгє, ѓалим-ботаниктарѓа хєбєр итергє кєрєк. Бик ћирєк осрай ул бўре талы Башљортостанда.
Мин дє ахырџа батырланып киттем:
— Оло ћаџлыљ буйында бўре талы бигерєк кўп,– тинем. – Бўре лє кўптер инде унда…
Уљытыусы аѓай рєхєтлєнеп кїлдї:
— Бўре ћаџлыљта йїрїмєй ул, љурљма, олатайыњ шаяртљандыр,– тине.
…Бўре талына бєйле ошо мєрєкє хєл йыш љына иќемє тїшє.Кўндєм ўгеџен егеп,љабыљ йєйелгєн арбаѓа ултыртып мине ялан-љырџарѓа эйєртеп йїрїткєн,кескєй йїрєгемдє тыуѓан тєбиѓєтемє љарата оло ћїйїў уятљан Тєпей олатайымды хєтерлєйем.
Йїнтєќ шалфей* (Йылан тамыры)
Ярты быуат йєшєйем ер йїџїндє, єммє йїнтєќ шалфейџы исмаћам бер тапљыр кўргєнем юљ. Бына єле «Љыџыл китап»тан ћўрєтен генє љарап ултырам. Йїнтєќ шалфей љасандыр Туймазы районындаѓы Новотроицк ауылы тирєћендє ўќкєн, тиџєр. Борон замандарџа ул, єлбиттє, Башљортостан урмандарында кўкрєп ўќеп ултырѓандыр, є хєџер гербарийџа ѓына љалѓан.
Тєбиѓєт ћїйїўселєр, ћеџгє єйтєм, эџлєгеџ йїнтєќ шалфейџы! Уныњ бїтїнлєй юљља сыѓыуына ћис кенє лє ышанѓы килмєй бит…
Шалфей тигєн дарыу ўлєне хаљында ићє ишеткєнегеџ генє тўгел, уны кўргєнегеџ, љулланѓаныѓыџ џа барџыр? Ул, моѓайын, йїнтєќ шалфейџыњ љєрџєшелер џє єле. Шалфейџы мин баљсамда ўќтерєм ћєм уѓа љараѓан ћайын бер љыџыљ хєл иќемє тїшє. Иќемє тїшћє – берсє кїлєм, берсє илайым.
…Зїлфиє їлєсєйемдењ бер мєл аџау теше ћыџларѓа тотондо. Тишелмєгєн дє, хатта сатнамаѓан да, є ниндєй сабыр їлєсєйемде ызѓырта бит шул тешкєйе! Бер нисє тєўлек шулай яфаланѓас, їшкїртїргє тип бер имсе љарсыљты саљырџыљ. Ул доѓа уљып теге ауыртљан тешкє їрџї, сайљар їсїн їшкїрїлгєн ћыу љалдырџы. Єммє файџаћы теймєне. Шунан…
Башта епте сайырлап ныѓытты їлєсєйем, шунан бер осон элмєклєп ћыџлаѓан тешенє кейџерџе, икенсе осона келєт биклєй торѓан џур йоџаљты аќты. Љыџыљмы? Є шул килеш кїн буйы бїтмєќ-тїкєнмєќ эш атљарып йїрїгєн љарсыљты кўџ алдына килтерегеџ єле?!
Ул кїндї теге теш тїшмєне, љєћєрењ. Иртєгєћенє кўрше Ихсан аѓай йомош менєн ингєйне, кўреп ћыны љатып кїлдї: їлєсєйем љанат менєн болдорџо ћепереп йїрїй, є тешенє бєйле ептєге йоџаљ ергє тейє яџып бєўелє. Кїлїп туйѓас, аѓай тєљдим итте:
— Тиџ генє љотолдорайыммы ул серек тешењдєн, инєй?
— Серек тўгелсе. Ћыџлауы ўџєккє ўттє, – тине їлєсєйем.
— Љотолдорам, тим бит. Баќылыр ћыџлауы…
— Љайћылайтып?
Љыќљаћы, йоџаљты алып, ептењ осон ишек тотљаћына бєйлєнелєр. Їлєсєйем эстє љалды: Ихсан аѓай – тышта, ул ишекте асыу менєн теш ћурылып та сыѓасаљ. Аѓай љапыл ѓына ишекте тартты, єммє теш ћурылманы, сїнки їлєсєйем ишек асылѓан ынѓайѓа епкє эйєреп тышља йўгереп сыљты…
Ахырџа фельдшер Єсљєт аѓайџы саљырџыљ. Ул їлєсєйемдењ тешен балѓалаљ менєн ћуљљылап љараны ла: «Тешењ ћап-ћау бит инєй, –тине, – ўлєн тїнєтмєће менєн сайљат, ћыџлауы баќылыр.»
Дарыуџы аптеканан мин барып алдым. Љаѓыџ љапта «шалфей» тип яџылѓайны. Уныњ тїнєтмєће ысынлап та файџалы булды, бер-ике кїн шуны уртлап-сайљап йїрїгєс, їлєсєйем љайћы теше ћыџлаѓанын да онотто.
Имсе љарсыљља шалфей ўлєнен кўрћєткєйнек: «Атаљ, белємсе мин быны, љарлуѓастарџыњ кўџ дарыуы лаћа– йылан тамыры»,– тине ул,бик иќе китмєй генє. Ысындырмы, яр šарлуѓастары шалфей ўлєнен суљыштары менєн їџїп алып, тел осонда тїнєтеп, љошсољтарыныњ кўџенє тамыџа, шунан ћуњ ѓына уларџыњ кўџе асыла икєн…
Андыџ*
Мал йєнле кеше ине атайым. Ветеринарлыљља уљыуы ла шул сєбєптєндер инде. Бигерєк тє ат яратты. Колхоздыњ йылљы кїтїўенє тољомло тай килтереп љушљас, шуныњ ћыртына эйєр ћалып, бєйгегє сыѓарырѓа хыялланды, Турат тип исем љушты…
Баш бирмєќ Турат єкренлєп атайыма эйєлєшкєндєй булды. Бер килке љапыл йыуашайџы, танауынан ут бїркїтїп бышљырѓан єкиєти толпарџай ўрєпсемєй башланы.
— Сирлєйћењме, Туратым, єллє ирек кїќєп, иркен туѓайџарџа иќлєп ћаѓышланаћыњмы? – ти атайым уѓа, сабыйѓа їндєшкєндєй.– Ашљаџаны ауырта булыр малљайџыњ, берєй ўлєн яраманымы икєн. Хєйер, ћаѓыштан да љуџѓала сир…
Атайым Туратты етєклєп Аѓуй ћыртына, андыџлыљља, алып бармаљ булды. Мин дє эйєрџем, ялан кўргем, андыџ тигєн ўлєнде таныѓым килде.
Нићайєт,2-3 саљрым ара ўтеп, андыџлыљлыљља барып еттек. Ат бауырына етеп ўќкєн эре япраљлы ўлєн дє ўќє икєн бында. Ћабаљтары тїџ, йїнтєќ, є ћирєк кенє ћары сєскєлєре алыќтан ялбырлап кўренє.
— Бына ошо була инде андыџ, – ти атайым мињє. – Сєскє атљан, июль башы бит. Љара єле, сєскєће йєшел кєрзин эсенє сумѓан кеўек.
Љыџыљћынып андыџ сєскєћенє баѓам: эйе шул, єйтерћењ, ћары бєбєктєр тыњљыслап кєрзингє тултырылѓан. Ўлєндењ ћабаѓында љуйы булып ўќкєн аљ «йїндєр» џє мєџєк… Шунда эргємдє генє кемдењдер шырт-мырт итеп ўлєн їџгєнен ишеттем. Турат икєн – япраѓын-сєскєћен айырмай, андыџ ўлєнен ѓыршлата, дїрїќїрєге, юшай.
— Андыџ барџа ат ўлмєй, – тине Тураттыњ юшаѓанын ћїйїнїп љарап торѓан атайым hºм ¿тºп šуйŸы: - АндыŸŸыœ русса исем= атамаhы девясил, йєѓни «девятисил», туƒыŸлата к¿скº эйº уныœ шифаhы,тимºк.Ат малы андыџџыњ япраљ-ћабаѓын, сєскєћен яратып ашай. Є кешелєр дарыуѓа уныњ тамырын љуллана: тураљлап тїнєтмє љайнатып эсєлєр, киптереп, он итеп тарттыралар џа яраѓа ћибєлєр, май яћап та ћїртїнєлєр. Андыџ диабет, йїрєк, бєўел сирџєре, тире ауырыуџары, тымау менєн яфаланыусыларѓа ярџам итє.
Šайтышлай,љїџрєтле андыџ тамырын љаџып алдыљ.
— Атай, башы єллє нисєў был тамырџыњ, эйе бит? – тим.
— Башы берєў, аяѓы дўртєў, – тип йылмайŸы атайым ћєм тамырџы ергє баќтырып љуйŸы: –Кемгє ољшаѓан?
— Атља…
Талљанйемеш*
Йєйен-љышын йєшел љала был љыуаљ, йїџ йєшєр ўќемлек ул. Япраљтары майланѓан кеўек йылтырап тора. Емеше љыџыл кїртмєлегє ныљ ољшаѓан, єммє уны ашарѓа ярамай. Сєскєће алћыу тїќтє, ботаљтарыныњ осонда ѓына була.
Талљанйемештењ шифалы кїсїн башљорттар кўптєн белгєн ћєм бїйїр сирџєрен, яраларџы дауалау їсїн љулланѓандар. Уныњ япраљтарын ике тапљыр, сєскє атљанѓаса ћєм емештєре їлгїргєс, йыялар.
Башљортостанда талљанйемеш Кїньяљ Урал ћырттарында ўќє ћєм тєбиѓєт љурсаулыšтарында ћаљлана.
Ошо уњайџа талљанйемештењ šайhы бер илдºрŸº,мººлºн, Литвала милли йолаларѓа бєйле ўќемлек икєнен єйтеп китєће килє. Дини байрамдар, туйџар, мєќєлєн, унда талљанйемеш ботаљтары менєн биџєлє. Был да, єлбиттє, уныњ мїѓжизєле кїскє эйє булыуына бер дєлил.
Бїтє донъяѓа билдєле талљанйемеште, тыуѓан еребеџџењ байлыѓын, мираќын баљсаларџа ўќтереўе љыйын, љыраѓай тєбиѓєттє, ўџенсєлекле тупраљта ѓына ўќє ул.
Дїр-дїр сєскє*
Бейеклеге 1 метрѓа етє был кўпйыллыљ ўлєндењ.Тамыры йыуан,ћабаѓыныњ осонда ѓына љуйы љыџыл тїќтєге сєскєће була,ул,дїрлєп тољанѓан ялљындай,єллє љайџан кўџгє салына.Исеме лє шунан килєлер.Є,бєлки,был исем дїр-дїр сєскєнењ ауыр сирџєрџе лє тєндєн дїрїп љыуып сыѓарыуына ишаралыр?
Дарыуџы дїр-дїр сєскєнењ тамырынан єџерлєйџєр.Ул яман сирџєн дє љотљара ала.Бына нисек яџа был хаљта яџыусы ћєм тыуѓан яѓыбыџџыњ шифалы ўќемлектєрен їйрєнеўсе Рим Ахмедов ўџенењ «Одолень-трава» тигєн китабында: «Октябрь башында Башљортостандыњ тїньяљ райондарыныњ берећенє юл алам.Унда,уймаљ љына бер урында,љыуаљлыљтар араћында, дїр-дїр сєскє ўќкєнен белєм.Иплєп кенє бер-ике љарт тамырџы љаџып сыѓарам да, бєлєкєй тамырсыљтарын ўќентегє тип киќеп алып,ултыртып китєм.Їќтєўенє, дїр-дїр сєскєнењ орлољтарын да йыйып,ергє кўмеп љуям.Яџ еткєс,был затлы ўлєн таѓы шытып сыљћын ине,тип телєк телєйем…»
Рим аƒайŸыœ был h¢ŸŸºре - аšыллыƒа ишара,шулай бит?
Ирємєл алтын тамыры*
Дарыу ўлєндєре тураћындаѓы китаптарџа «Алћыу родиола йєки алтын тамыр» тип яџалар Ирємєл алтын тамырыныњ љєрџєше хаљында. Ул Алтай, Саян тауџарында ўќє икєн.
Алтын тамырџыњ мїѓжизєле кїсїн кешелºр кўптєн белгєн, легендалар ижад иткєн.
Дарыу їсїн родиоланыњ тамыры љулланыла. Тамырџы июль аџаѓынан сентябрь урталарына тиклем љаџып алырѓа була, шунан ћуњ был урынѓа 10-15 йыл теймєќкє кєрєк.
Алтын тамыр алтмыш сиргє дауа, тигєн боронѓолар. Халыљ медицинаћында алтын тамыр тїнєтмєће менєн ашљаџан-эсєк ауырыуџарын, йїрєк хєлћеџлеген дауалайџар. Ул кїс, дєрт бирє, нервыларџы ныѓыта.
Ирємєл алтын тамырына, љыџѓанысља љаршы, Башљортостанда юѓалыу љурљынысы янай. Ул ћирєклєп кенє Ямантау, Љырљты, Машаљ тауџарында осрай, Ирємєлдє – дєўлєт ћаљлаѓысында љурсалана.
Алтын тамыр їсїн ињ хєўефлеће – љыраѓайџарса мїнєсєбєт, ўрсетмє љалдырыу хаљында хєстєрлємєй, аяућыџ љаџып алыу.
Ирємєл алтын тамырын баљсала ўќтерергє лє була.
Љоросўлєн*
Исеме лє, љиєфєте лє сєйер генє кўпйыллыљ ўќемлек был.Ўџе ўлєн,ўџе љорос? Ћабаѓына йєбештерелеп љуйылѓан ћымаљ сєскєлєре алћыу тїќтє, япраљтарынан ћаќыљ еќ килє.Орлољтары љуџаљ эсендє,июль–августа їлгїрє.
Љоросўлєн аљландарџа, љыуаљлыљтарџа, йылѓа ћєм юл буйџарында ўќє.Уны,дарыу ўлєне булараљ, баљса тўтєлендє лє ўќтерєлєр.
Дарыуѓа тамыры љулланыла,унда ыќмала,лимон кислотаћы, гликозидтар,крахмал,эфир майџары бар.
Љоросўлєн тамырынан эшлєнгєн дарыу капиллярџарџы кињєйтє,љанды яљшырта,бїйїр сирџєренєн љотљара.
Киќєтеў: љоросўлєн тамырын љаџып алѓас,урынына орлоѓон сєсергє онотмаѓыџ!
Курил сєйе*
Июнь–июль айџарында ћап-ћары сєскє атып ултырѓан тєпєш кенє љыуаљты кўрћєњ, ул курил сєйе булыр.Башљортостанда Белорет,Баймаљ райондарында ўќє.Уныњ Алыќ Кїнсыѓышта ўќеўе лє билдєле– Курил утрауџарынан беџгє килеп ереккєнме курил сєйе, єллє кирећенсєме?
Исеме ўк єйтеп тора, уныњ япраљ-сєскєлєрен сєй итеп тїнєтеп эсєлєр.С ћєм Р витаминдарына бай курил сєйе, уны ашљаџан-эсєк,ўпкє ауырыуџарына љаршы љулланалар, йїрєккє лє файџалы, тиџєр. Данлыšлы Тибет медицинаћында курил сєйе менєн туберкулезды,психик сирџєрџе дауалаѓандар.
Ћаџанаљ*
Љасандыр Башљортостанда кињ таралѓан булѓан ћаџанаљ.Ћаџлыљтарџы љоротоу,мўк йолљоу ћаџанаљтыњ ўќер мїхитен ћєлєк иткєн.Дарыу ўлєне булараљ та уны аяућыџ йыйѓандар,єрєм иткєндєр.Єлеге кїндє ћаџанаљ махсус љурсалауѓа мохтаж,Дыуан,Краснокама,Дўртїйлї райондарында ѓына ћаљланып љалѓан.
Ћаџанаљ 50–120 см бейеклегендєге мєњге йєшел љыуаљ ул.Ўџенсєлекле еќенєн дє танып була уны.Сєскєлєре аљ тїќтє, ињ оста туптай булып їлпєйеп тора.Орлољтан ћєм тамырџан ўрсей.
Дарыу їсїн ћаџанаљтыњ сєскє атљан йєш ботаљтарын йыялар,улар эфир майџарына ифрат бай. Бик ћаљ булырѓа кєрєк,сїнки ћаџанаљ аѓыулы ўќемлек.
Халыљ медицинаћында ћаџанаљ тїнєтмєћен грипп, ревматизм менєн сирлєгєндє тирлєткес сара итеп љулланалар.Бронхит. трахеит, коклюш, ўпкє ауырыуџарын дауалайџар, йўтєлде баќыу їсїн дє эсєлєр.
Иќкєрмє.Ботаљтарын киќкелєгєс,ћаџанаљ имгєнє, бик єкрен йўнєлє.Шуѓа кўрє уѓа таѓы 7–8 йылдан ћуњ ѓына тейергє ярай.
Алтей ўлєне*
Мальва тигєн сєскєне кўргєнегеџ барџыр? Баљсаларџа бейек булып ўќє, тїрлї тїќтєге эре сєскєлєре кўџџењ яуын алып ултыра.
Алтей ўлєне ана шул мальваныњ боронѓо љєрџєше була инде. Љыраѓай сєскє ул, тєбиѓєттє ћирєйгєндєн - ћирєгєйє бара.
Хєџерге ваљытта алтей ўлєнен тўтєлдє баѓып ўќтерєлєр, сїнки уныњ тамырынан эшлєнгєн дарыуџар мїѓжизєле кїскє эйє.
Алтей ўлєне дымлы ерџє, йылѓа буйџарында, љыуаљлыљтарџа ўќє. Июль– августа аљћыл ал тїќтєге яќы бєбєкле сєскєлєре хасил була.
Был љїџрєтле ўлєндењ тамырынан эшлєнгєн ћарšындыны ашљаџан, бїйїр ауыртљанда, й¢тºллºгºндº эсºлºр.
Аптекаларџа алтей ўлєненєн эшлєнгєн «Мукалтин» тигєн дарыу ћатыла, ул ўпкєгє, тын юлдарына ћалљын тейгєндє, грипп, коклюш менєн сирлєгєндє ярџам итє.
......... ўлєн
Кўпйыллыљ ўлєн. Дымлы ерџе ярата. Июнь-июлдє сєскє ата, ваљ љына ћарѓылт йєшел сєскєлєре гўйє бер бармаљља теџелгєн. Єммє йомаљтыњ сиселешендє сєскєлєрџењ дє, «бармаљтыњ» да љыќылышы юљ.
Ћабаѓы оџон, ярты метрлап булыр. Ињ оста – теге «бармаљ». Є урталараљ – ике бїртїк кенє яќы япраљ љара-љаршы љушлап ўќкєн. Хас та ћабаљља йєшел ебєк љушъяулыљ бєйлєп љуйѓандар…
Йє, уйлап таптыѓыџмы? Беџџењ халыљтыњ исемде оќта љушыуын, кўџєтеўсєн булыуын иќлєгеџ. Ћўрєткє кўџ ћалыѓыџ.
Сер итеп кенє шыбырлайым: љушма исем, ике ћўџџєн тора,(є ћўџ љушлап ўќкєн япраљ хаљында,иќегеџџєме?).Тєўге ћўџџє 9 хєреф, є икенсећен алдан єйтћєм дє була – ўлєн.
Љушъяпраљ ўлєн *! Оттоѓоџ!
..... сыуаљсєскє
Бер юлы ике йомаљ йомдорам был юлы.
1. Ћабаѓыныњ аќљы їлїшї аѓас ботаѓына ољшап љаты, їќкї їлїшї ћыџылмалы йомшаљ – љыуаљмы был, єллє ўлєнме?
Дїрїќ – был ярымљыуаљ.
2. Бейеклеге 15–20 сантиметр, ботаљ-ћабаљтары тарбай,парлы япраљтары кўкшел тїќтє, осља табан йєшеллєнє бара. Сєскєлєре єллє љайџан кўџџењ яуын алып баџлап тора: ћєр тажда ћары тєњкє ћымаљ 5 бєбєк. Єйтерћењ, бер ярымљыуаљта єллє нисє кескєй љояш, эленеп тора, шуѓа ла кїн сыуаљ, яљты ћымаљ.
Љатмарлы, шиѓри был ўќемлектењ исеме. Сєскєћенє љарап љушљандар…
Булмаћа саљ љына ярџам итєйем: ике ћўџџєн тора, тєўге ћўџџє 5 хєреф, икенсеће – сыуаљсєскє. Йєѓни? «Бер тажда ћары..... ћымаљ 5 бєбєк» тигєйнем? Тєњкє ћымаљ! Ике ћўџџе бергє љуйћаљ,ниндєй исем килеп сыѓа?
Тєњкє сыуаљсєскє *! Љатмарлы,єммє ниндєй матур атама эйе бит?
Їќтєп, таѓы бер ћорау. Љайћы тїбєктєрџє ўќє икєн тєњкє сыуаљсєскє?
Картаѓа љараѓыџ џа єйтегеџ инде?
........
Кїнъяљ Уралда, Ямантау менєн Ирємєлдє, љаяташтарџа ўќє икєн бер ѓєжєйеп ўќемлек. Љыраѓай гїл инде ул, тєўєккєл гїл. Тєрєндє, таш љатламында тамыр ебєреп, тау тишеп кїнгє сыѓа. Ер љыртышына йєбешеп япраљ яра ла ћабаљ ебєрє ћєм июнь-июль айџарында ћабаѓыныњ осонда суљландырып аљ љына сєскєлєр ата.
Был ўлєндењ исеме?
Тауџы тишє, тинем… Исеме есеменє тап килє…
Єйтеп бїттїм дє инде: таутишєр *!
Єй тєўєккєл таутишєр,
Ћинћеџ љалћа, тау нишлєр?
Ўџе батыр был ўлєн,
Ўџе матур – кем кўргєн?!
Япраљћыџ ........
Ўџенсєлекле ўлєн. Ћабаѓы ћарѓылт, ћоло ћаламына ољшабыраљ тора. Исмаћам бер япраѓы ла юљ, шып-шыма. Июль-август айџарында шул яланѓас ћабаљта сєйер сєскєлєр хасил була. Абау, иѓтибарлап љараћањ, ул сєскєлєр љаљ эйєкте хєтерлєтє ћымаљ – тїќї лє, формаћы ла хас эйєк ћїйєгенеке.
Кўџ алдына килтерџегеџме? Ўлєн ћабаѓында кескєй генє эйєктєр эленеп тора!
Был ўлєнде, моѓайын, осратљаныѓыџ булмаѓандыр, сїнки ул тєбиѓєттє юљља сыѓып бара. Ул ћеџџењ яљлауыѓыџѓа ифрат мохтаж.
Шулай џа йомаљты сисергє тырышып љараѓыџ єле: ћабаѓы япраљћыџ, сєскєће эйєккє ољшаѓан?
Япраљћыџ эйєгўлєн *!
Уѓа таѓы ниндєй исем љушћын ти инде беџџењ ўткер кўџле,йор ћўџле ата-бабаларыбыџ.
Мўк .....
Был йомаљты ялљау ѓына сисє алмаќ – ењел генє. Мўкле, ћаџмыт урында ўќє бер ярымљыуаљ. Япраљтары мєњге йєшел, шињмєй, ћарѓаймай. Ћабаљ-ботаљтары ўргє ўрлємєй, ергє тўшєлеп ўќє. Май-июнь айџарында алћыу сєскєлєр ата. Кїџ етеўгє љараѓусљыл љыџыл елєктєре їлгїрє. Йоп-йомро, ћутлы был елєктєрџењ тєме єскелтем, уларџы йыйып варенье љайнаталар.
Мўк араћында ўќкєн был елєктењ исеме?
Мўк елєге*!
Єйттем бит, ењел йомаљ, тип.
Отљорлоѓоѓоџ їсїн, єйџє мин ћеџџе мўк елєгенєн кеќєл єџерлєргє їйрєтєйем.
Йыуып ћарљытылѓан елєкте илєк аша ыуып сыѓарѓас, марля менєн ћїџєћењ. Айырым ћауытта љайнап ултырѓан шєкєрле ћыуѓа ћалљын ћыуџа иџелгєн бєрєњге онон љушып, бергє љайнатып алаћыњ да, їќтєп мўк елєге ћутын љояћыњ, ћєм витаминѓа бай, тємле кеќєл єџер була.
..... ўлєне
Тєўтормошта, єсєбеџ Ћауа, атабыџ Єџєм бергєлєп донъя кїтє башлаѓанда, уларџыњ тєўтїйєгендє мал-тыуары булмай єле. Єкренлєп љыраѓай атты, этте, ћыйырџы, бесєйџе љулѓа эйєлєштерєлєр. Ат усаљ яѓырѓа утын ташый, эт тїйєкте љарауыллай, ћыйыр ћїт ћауџыра. Тик бесєйџєн генє файџа юљ икєн, телєгєн саљта телєћє љайџа тик йїрїй, ти ул. Є ўџе ћїт яларѓа, тємле ашарѓа єўєќ, етмєћє. Хужалар был єрємтамаљты љыуып сыѓарып ебєрергє уйлашљандар. Єммє шул мєлдє хужабикє бик љаты сирлєп киткєн. Башы сатнап ауырта, йїрєге љаѓа, ти. Тап шунда бесєйџењ дє бер изгелеге тейгєн. Љайџандыр алћыу аљ ћєм зєњћєрћыу аљ сєскєле, ваљ љына тешле япраљлы ўлєн алып килгєн дє хужабикєћенє бирє икєн. Ўџе лє їџїп ашай, ти, йєнєће, зарарлы тўгел. Хужабикє лє ўлєнде сєйнєп йотљан, кўп тє ўтмєгєн, йїрєге баќылѓан, башы ла ауыртмай башлаѓан.
Аџаљ бесєй хужабикєћенє теге ўлєн ўќкєн урынды кўрћєткєн: кўл буйындаѓы љыуаљлыљта икєн.
Шунан инде кешелєр был ўлєндењ япраѓын да, тамырын да файџалана башлаѓан. Хєџер уны тўтєлдє лє ўќтерєлєр, дарыу эшлєйџєр, аптекаларџа ћаталар. Был ўлєндењ исеме (уны кешелєргє кем табып биргєнен хєтерлєгеџ)?
Бесєй ўлєне*!
Бєхєс юљ, дїрїќ сиселде йомаљ.
Кавказ .......
Тєбиѓєттє кўргєнегеџ бармы был ўќемлекте? Таныйћыѓыџмы? Хєџерге ваљытта ул Єлшєй, Дєўлєкєн, Миєкє, Стєрлетамаљ ћєм Шишмє райондарында єџме-кўпме ћаљланѓан. Урман ауыџџарында, ташлы тау ћырттарында, љыуаљлыљтарџа ўќє. Июнь-июль айџарында сєскє ата. Сєскєлєре алћыу тїќтє, суљ булып теџелгєн.
Ћўрєтенє љарап та єйтє алмайћыѓыџмы был ўлєндењ исемен? Їќтємє мєѓлўмєт: унан апельсин љабыѓы еќе килє.
Уралда борондан ўќкєн ул. Исеме халыљ йырџарында љалѓан, мєќєлєн, атаљлы «Шєўрє» йырында. Инде лє сисмєћєгеџ был йомаљты?
Ћуњѓы сара итеп, йырџыњ ћўџџєрен иќегеџгє тїшїрєм.
Билге лє генє љуйџым, ай, билєнгє,
Шєўрє килен килєм дє тигєнгє.
Љєнєфер џє сєйнєп, бїрктїм......
Шєўрє килен дє кейгєн елєнгє.
Эйе лє инде – баџыян! Ѓилми єџєбиєттєге исеме – Кавказ баџыяны*, єммє халыљ был атаманыњ тєўге їлїшїн белмєй џє, сїнки ўџебеџџє, Уралда, ўќє бит баџыян. Ћєм мєњге ўќћен ине йырџарџа йырланѓан кўркєм ўлєнебеџ тыуѓан тїйєгебеџ Башљортостанда.
Кєкўк ситеге*
Борон-борон заманда, љыйынлы, љараѓайлы урманда, љыуаљтар араћында, йєшєгєн, ти, ситекле кєкўк. Эйе, эйе, был љош башљаларџан ныљ айырылып торѓан, сїнки ул ялан-тєпєй тўгел, є бик љупшы ситек кейеп йїрїй икєн. Ситектєре ћары, ти, љыџыл таќма ћымаљ бєйлєўестєре лє бар, ти.
Урмандаѓы бїтє љоштар џа кўџе љыџып, ћољланып љараѓас, ситекле кєкўк бер заман ныљ маћайып киткєн. Хєџер инде єрћеџлєнеп кўкєй баќып ултырѓыћы, бала сыѓарѓыћы ла килмєй икєн. Кїндєрџєн бер кїндї, ул шундай хєйлє љорѓан: икенсе берєй љоштоњ ояћына кўкєй ћалырѓа ла љасырѓа. Уйлауы булѓан,эшлєўе булѓан.Ситектєрен сисеп ерџє љалдырѓан да, ћыу эсергє генє киткєн бер љоштоњ ояћына осоп менгєн.Шунда љаса-боќа кўкєй ћалып, ергє тїшћє, ситектєре юљ, ти!
Эй эџлєгєн кєкўк ситектєрен,эй эџлєгєн, аџналар, айџар эџлєгєн, ахыр сиктє тапљан: яќы ѓына япраљлы бер ўлєндє эленеп торалар, ти. Теге юлы ћары ситектєрџе ћайыќљандар кўреп љалѓан да, алып киткєн икєн – улар матур єйберџе сºлдерергє єўєќ бит инде. Аџаљ ошо ўлєндењ ћабаѓына килтереп элгєндєр. Кєкўк ћїйїнгєн, тиџ генє ситектєрен алып кеймєксе булѓан. Єммє, бына мїѓжизє: ситектєр ўлєндењ ћабаѓына љуша йєбешкєн дє љуйѓан, ти! Сєскєгє єйлєнгєндєр, имеш. Моѓайын, ситектєргє маљтансыљ кєкўк аяѓында тапалып йїрїгєнсе, сєскє булыу ныѓыраљ ољшаѓандыр?
Шунан бирле был ўлєнгє кєкўк ситеге тип исем љушљандар, ти.
Љыраѓай алмаѓас
Йєшєгєн, ти, бер отљор малай. Атаћы умартасы булѓан, ти. Малай менєн атаћы йєй булћа, гелєн урманѓа йїрїгєн: бейек аѓастарѓа тўмєр умарталарџы кўтєреп бєйлєйџєр, унда љыраѓай бал љорттарын эйєлєтєлєр икєн. Є бал љорттары уларѓа тїрлї сєскєлєрџєн, балйыйыр ўлєндєрŸºн бал йыя икєн. Є инде йўкє сєскє атљанда, умарталаѓы кєрєџџєр тиџ ўк тула, ти.
Кїндєрџєн бер кїндї малайџыњ атаћы аптырап: «Ошо умартаныњ балы бўтєнсєрєк тєм итє, љайџа йыялар икєн уны был нескєбилкєйџєр, бал љорттарын єйтєм…» – тип ўџ алдына ћїйлєнє, ти. Малай эсенєн генє уйлап љуйѓан: нескєбилдєрџењ артынан эйєреп барћањ, белеп була инде уларџыњ был серен?
Шунан ул теге умартаны кўџєтє башлаѓан. Бер ни ћиџмєгєн бал љорттары тотош кўс булып алыќља осљан, урман тїпкїлїнє. Тирє-яљ тулы бал еќе ањљытып аллы-гїллї сєскєлєр ўќє, є былар ћаман єллє љайџа оса, ти. Ѓєжєпкє љалѓан малай, арыѓан, єммє нескєбилдєрџєн тороп љалмаѓан. Ахырџа тегелєр єллє ни бейек булмаѓан бер аѓасља осоп барып еткєндєр. Иќ киткес матур ул аѓастыњ сєскєлєре шул тиклем кўп, ти, япраљтары ла кўренмєй, ти. Бал љорттары сєскєнєн сєскєгє љунып ћут ћура башлаѓан. Шунан инде безелдєшеп љайтыр яљља осљандар, ти.
Был матур аѓасты тєўлєп осратљан малай, атайыма кўрћєтєйем єле, тип, бер ботаљты ћындырып алмаљсы иткєн. Љулын ћоноуы булѓан, аѓас телгє килгєн:
– Алма! Алћањ, алмамды ала алмаќћыњ!
Шаљ љатљан малай. Єллє йомаљ єйтє был аѓас?
– Кїџ кїнї кил, алмамды алырћыњ, – тигєн, ти, таѓы теге аѓас.
Малай тыњлаѓан аѓасты, ботаѓына теймєгєн. Єлеге серџе атаћына ла сисмєгєн.
Кїџ еткєн. Малай йомаљ єйткєн серле аѓасты барып кўрергє булѓан. Барћа, ни кўџе менєн кўрћен, эре йомро емештєрен саљ кўтєреп ултыра, ти, аѓас. Малайџы таныѓан ул аѓас ћєм былай тигєн:
– Яџын алмаѓас, рєхмєт,кїџїн ал алма, рїхсєт.
–Ћине нисек ањларѓа? «Ал» тићењ дє, «алма» тићењ таѓы? Аѓас таѓы ћамаљлаѓан,ти:
–Емешемде ауыџ ит,кўстєнєскє алып кит.
Малай кеќєлєренє йомро емештєрџе тултырып алып љайтљан,ти.
– Љайџан алдыњ, кем бирџе?–тип ћораѓан атаћы,ят емеште кўргєс.
– ЯŸ алмаѓас, к¿Ÿ алдым, – тигєн малай. Ћєм был мєџєк ћўџџєргє ѓєжєп иткєн атаћына барыћын да теџеп ћїйлєп биргєн.
Малай менєн атаћы серле аѓасты икєўлєп барып кўргєндєр, уѓа алмаѓас тип исем љушљандар, ти. Є емешен, алма тип атаѓандар. Беџџењ баљсаларџа ўќкєн алмаѓастар ана шулай љырџа ўќкєн єўєл, љыраѓай булѓан. Хєџер љыраѓай алмаѓас бик ћирєк љалѓан тєбиѓєттє.
Картаѓа љарап єйтегеџ єле, љайћы тїбєктєрџє ћаљланѓан ул šыраƒай алмаѓас?
*Яблоня лесная.
Статус.111 категория.
Љарѓабаш*
Борон-борон заманда, љарѓа командир, ћайыќљан ћалдат булѓанда, йєшєгєн, ти, бер љарѓа. Ћайыќљандарѓа командир, имеш, ти. Башља љарѓаларџан айырылып торћон їсїн, тегенсе терпе уѓа љараѓусљыл љыџыл тїќтєге бўрк тегеп биргєн, ти. Ћалдаттарын теџгєндє, команда биргєндє, љарѓа гел шул бўркен кейє икєн, ти.
Башља љарѓаларџыњ шул бўрккє бик кўџџєре љыџа, имеш. Тик командир љарѓа уны башынан ћалмай, ти. Шулай џа, йєйге селлєлєрџє бўркен сисеп ўлєн араћына ћалып тороп,бер нисє тапљыр юѓалтљаны булѓан, єммє тоѓро ћалдаттары – ћайыќљандар шыљырыљлап йїрїп шунда уљ табып алалар икєн.
Кїнсїл љарѓалар бер заман ћайыќљандарџы љоторта башлаѓан: имеш, урманда ризыљ табыуы ауырлашты, ауылѓа, аџбар-љура тирєће осорѓа рїхсєт юљ, сїнки командир љарѓа аяућыџ диктатор, бер ниндєй демократия юљ…
Ћайыќљандар шыљырыљ-шыљырыљ был љотљоно таратљан, є кїнсїл љарѓалар командирџыњ бўркен урлап, љуйы ўлєн араћына йєшергєн.
Љарт љарѓаны, бўрке юѓалѓас, командирлыљтан тїшїргєндєр, ти. Љарѓалар менєн ћайыќљандар ахырџа айырым-айырым кїн кўрє башлаѓан, ти.
Є теге бўркте бер ўлєн табып алѓан да, башына кейеп тє љуйѓан, имеш. Уѓа ољшатып, кўрше ўлєндєр џє бўрк кейє башлаѓан, ти, йєнєће – моданан љалышмайџар.
Был хаšта ишетеп љалѓан љарт љарѓа аљланѓа барћа, кўџе љамашљан: быѓаса љуйы йєшел келєм булып љына кўренгєн ўлєндєр бїтєће лє љыџѓылт бўрк кейеп ултыралар,ти.
– Љарѓабаш, љар-љар, љарѓабаш! – тип љарљылдаѓан да аптыраѓан љарт љарѓа, ары осоп киткєн.
Є ўлєндєр бер-берећенє љарап кїлїшє икєн:
– Ћин – љарѓабаш!
– Є ћин ўџењ?
– Мин дє – љарѓабаш!
Ысын-ысын: Бўздєк, Дєўлєкєн, Дўртїйлї, Илеш, Саљмаѓош, Шаран яљтарында ўќє, ти, ул љарѓабаш бїгїн дє.
Нескєгїл*
Башљортостан картаћына љараѓыџсы: айыуѓа ла ољшап љуя уныњ контурџары берсє, эйеме. Был биттєге «айыу», єйтерћењ, алѓы тєпєйџєре менєн бер сєскє тотоп ултыра. Ул сєскє «айыуѓа» бик љєџерле, кўрєћењ…
Илебеџџењ тик бер генє тїбєгендє – Учалы районыныњ Нуралы тауында ѓына ўќкєн ћирєк ўќемлек хаљында ћўџем. Нескєгїл тип атала ул. Бигерєк тє нескє шул: ћабаљтары нєџек кенє, зєњгєр сєскєлєре тїймєлєй, кескенє, є емеше – тары бїртїгїнєн дє бєлєкєй сєтлєўек.
Нескєгїл ул ўџе батыр гїл. Тау-ташты тїйєк иткєн. Єўєл далаларџа ла ўќкєн, єммє кїтїў-кїтїў йїрїгєн мал тояѓы аќтында ћєлєк булѓан, сїнки нескєгїлдїњ тамырџары ла сибек, тиџўк йєрєхєтлєнеп бара.
Ћаљларѓа, тыуѓан тєбиѓєтебеџџєн юѓалтмаќља кєрєк нескєгїлдї!
Єгєр йєнтїйєгегеџџє нескєгїлдї кўреп љалћаѓыџ, шунда уљ Їфїгє, Башљортостандыњ Экология фондына хєбєр итегеџ, уныњ ўќкєн урынын билдєлєп, хатта кєртєлєп љуйыѓыџ!
Онотмаѓыџ: был џур асыш буласаљ.
Торатау еќле ўлєне*
Исеме ўк єйтеп тора уныњ айырым бер тїбєктє генє ўќкєн ћайланма ўќемлек икєнлеген.Эйе, ул Ишембай районыныњ Торатау ћєм Љуштау тигєн тауџарында ѓына ћаљланѓан.
Ташлы, эзбизлы ерџе ярата был ўлєн, шунда ѓына ўќє ала. Бєлки, ћеџџењ яљта ла бурташлы тауџар, љалљыулыљтар барџыр, шунда Торатау еќле ўлєнен тап иткєнегеџ юљмы?
Ярымљыуаљ ул, алћыу сєскєће бўрк ћымаљ булып бергє тоташљан кескенє «љыњѓырауџар»џан ѓибєрєт. Вегетация юлы менєн ўрсей. Июнь-июль айџарында сєскє ата. Сєскєћенєн љандала еќе килгєн кеўек.
Эзбиз, аљбур сыѓарѓанда ћєлєк булѓандыр был еќле ўлєн, дарыуѓа тип тє аяућыџ йолљљандарџыр…
Ишембай районы халљы, їлкєндєр ћєм балалар! Йєнтїйєгегеџџењ бер хазинаћы – Торатау еќле ўлєнен љурсалаѓыџ, зинћар! Ћеџџењ яљта бїтћє, Башљортостанда ла љалмаясаљ был ўлєн, ер йїџїнєн юйыласаљ…
Сєнскеле майсыбыљ*
Тєбиѓєттє сєнскеле майсыбыљ кўптєн кўренмєй инде. Байтаљ йылдар элек ѓалим ботаниктар уныњ КїйїргєŸе районында, Башљортостан менєн Ырымбур їлкєће сигендє, ўќкєнен билдєлєгєн. Єлеге кїндє иќєнме ул тїбєктє сєнскеле майсыбыљ, юљмы – белеўсе юљ…
Бїтїнлєй юѓалыу, тарихта ѓына љалыу, гербарийџа ѓына ћаљланыу – ошондай яџмыш кїтєме был ўќемлекте?! Ярай џа уныњ нєќеле љомартљы булараљ љурсалана, šурсаулыšтарŸа бїртїклєп ћанап ўрсетелє єле.
Эџлєйек сєнскеле майсыбыљты. Исеменє генє љолаљ ћалайыљ: шул тиклем дє ўџебеџџеке, башљорт еренеке бит был ўлєн! Уныњ тау ћыртында, далала, таш, љырсын араћында ўќеўе ихтимал. Мал тапамаѓан, тау-таш љуџѓатылмаѓан берєй ћил мїйїштє тере, бєлки, сєнскеле майсыбыѓыбыџ?
Табырѓа ине уны, кўџ љараћындай љєџерлєргє, ўрсетергє ине. Шундай кўркєм ўлєн бит ул: ћабаѓы йїнтєќ, бейек, 50–80 сантиметр булыр, сєскєлєре алћыу кўк, љарышлауыљты хєтерлєтеп љуя. Орлоѓо – яланѓас сєтлєўек.
Онотмайыљ сєнскеле майсыбыљты!
Урал лаготисы*
Был ўлєн Ирємєл тауында ѓына ўќє икєн. Июнь-июлдє сєскє ата. Ћўрєтенє љараћањ, сєскєће микрофонѓа ољшап тора кеўек, є тїќї зєњгєрћыу.
Урал лаготисы «Ирємєл тауы» тєбиѓєт љомартљыћы территорияћында ћєм ботаника баљсаларында љурсып ўќтерелє.
Орлољтан ўрсеўсе кўпйыллыљ ўлєн Урал лаготисы, борон-борондан Урал тауџарында ўќкєн. Є ни їсїн исеме башљортса тўгел, Урал бит башљорт тїйєге? Тимєк, хєтеребеџ љыќља беџџењ, онотљанбыџ ўлєнебеџџењ исемен. А лаготис – ботаниктар љушљан исем. Мин уны туљмаљбаш ўлєн тип атар инем… Нотољ булѓас, єйтмєй булдыра алмайым: кўп кенє исемдєр аптырата шулай – мєќєлєн, сальвиния, эфедра. Љайџа булѓан уларџыњ башљортса атамалары?! Сальвинияѓа – баљаўлєн, эфедраѓа – шємдєлсєскє тип исем љушып була лаћа?
Ят ўлєн *
Имеш,бер љыџыљай урманда аџашып киткєн.Ћуљмаљ эџлєп йїрїй торѓас, ћаџлыљља барып сыљљан.Љурљышынан илай ѓына башлаѓан икєн,уѓа кемдер їндєшє,ти:
– Љыџыљай,исемењ кем?
Тегелєй љараѓан љыџыљай,былай љараѓан – бер кем дє кўренмєгєн.Шунда аяљ аќтынан йымырлап бер ўлєн килеп сыљљан,сєскєлєре ћарѓылт аљ тїќтє,ћабаљтары сибек кенє,ти,єйтерћењ љояш яљтыћын бер џє кўрмєгєн.
–Ћин ћїйлєштењме єле генє?– тип ћораѓан љыџыљай,шаљ љатып. – Є ўџењдењ исемењ нисек?
–Исемем юљ…
–Ћєр ўлєндењ исеме була,ти їлєсєйем.Мин ћине їйгє алып љайтыр џа, унан ћорар инем исемењде… аџаштым шул!–тигєн дє, љыџыљай таѓы илап ебєргєн.
–Илама, –тип йыуатљан уны сибек ўлєн,эйєр минењ арттан!
Бына бер мºл асыšлыššа килеп сыššандар,šыŸыšай шатланып šысšырып ебºргºн:
-Ана минеœ ауылым! ªйŸº беŸгº,¿лºсºйем исемеœде лº ºйтер.
ªммº šыŸыšайŸыœ ¿лºсºhе šунаš ¢лºнде hис тº сырамытмаƒан:
-Танымайымсы,- тигºн ул,-ят ¢лºн дºhº.
-Мин к¿нгº hирºк сыƒам шул,-тип яуаплаƒан ¢лºн,- м¢к атында, šараœƒыла йºшенеп ¢ºм. Исемем дº юš...
- Исемде ни,хºŸер šушабыŸ уны,-тигºн ¿лºсºй,-ºйŸº, есемеœº тап килhен, ят ¢лºн тип нарыšлайбыŸ hине. ¡Ÿеœде онотторма улай, кеше к¢Ÿенº салынƒылап тор, йºме.
Шулай итеп, ят ¢лºн тыуƒан hаŸлыƒына исемле булып šайтып киткºн,ти...
*Гудайера ползучая.
Статус.111 категория.
Эре юшан
…Љарурман ауыџында, сєскєле туѓайџа, ирєўєнлєп љыраѓай аттар юшай. Бейек кенє булып, тыѓыџ ўќкєн уларџыњ ињ яратып ашаѓан ўлєне – эре юшан.
Тирє-яљта – єкиєти хозурлыљ. Ара-тирє эре юшан араћында йыланљуџаљ осрап љуя, уныњ љуџаљтары сыртлап асылѓанда, аттар ћаѓая: йылан йылышмаймы икєн?.. Башља бер ни їркїтмєй уларџы: кешелєр єле љорал-љорамалдар уйлап тапмаѓан. Кўбєлєктєрџењ љанат елпеўе, сињерткє сињлєўе, љоштар hайрауы ƒына ишетелº. Сеў, алыќтан, тауџар яѓынан, иќ киткес моњ ћарљыла! Аттар юшауџан туљтай, башын кўтєрє ћєм шул моњ килгєн яљља љарай: кўџџєрендє аљыл ћєм ћаѓыш шєйлєнє кеўек уларџыњ…
Љыраѓай аттар џа, улар яратып ашаѓан эре юшан тигєн ўлєн дє юљ инде хєџер башљорт далаларында. «Ат юшай» тигєн ћўџ генє љалѓан халыљ телендє.
Эре юшан ићє – «Љыџыл китап»та...
*Вероника крапиволистная.
Статус.О категория.
Туманаš*
Шундай илаћи тїндєр була, шиѓри тїндєр! Кўк кїмбєџендєге йондоџџар,єйтерћењ, зєп-зєњгєр сатинѓа алтын еп менєн сигелгєн. Уларџы ўрелеп кенє тотоп алƒы килº...
– Йондоџ бўлєк итєйемме? – ти егет.
– Буйыњ етмєќ, – тип йылмая љыџ.
– Иртєгє ћињє бер љосаљ итеп йондоџ йыйып килтермєћємме!
Ѓашиктар шулай ћїйлєшє. Кўктєге йондоџџар егеттењ ћўџџєренє љолаљ ћала ла кўџ љыќыша, йєнєће, маљтанћын єйџє, беџгє барыбер буйы етєће юљ уныњ.
Є иртєгєћенє љыџ «аћ» итє: бер љосаљ йондоџџо хєтерлєткєн туманаљ сєскєлєрен бўлєк итє уѓа егет.
– Ысынлап та, йондоџџар бит, – ти љыџ алтын-ћары туманаљ сєскєлєренє ћољланып. – Ерџєге йондоџџар!
*Володушка многожилковая.
Статус.111 категория.
Таšыябаш šыœƒырау*
... Б¿рйºн районыныœ матурлыƒына хайран šалып,башšорт ерŸºренеœ хозурлыƒына к¢œелем ирºйеп, Инсебикº šаяhында баып торам.Šая атында алšынып АƒиŸел аƒа,тулšындары г¢йº Инсебикº исемле сая hылыу хаšында хикºйºт h¿йлºй.К¢Ÿ алдына килº:йºне h¿ймºгºн šартšа йºрºшелгºн šыŸ,текº šаяƒа табан й¢герº,томоролоп сапšан толпарŸарŸыœ тояš ташы ишетелº,тимºк,уны šыуа т¿шкºндºр!
Ћºм...»Инсебикº осšан» тип h¿йлºй б¿рйºндºр, «Ћыуƒа ташланƒан»,»батšан»,тимºйŸºр.Сыœ-сыœ...диœ-диœ... Инсебикºнеœ талир тºœкºлºре сыœлаймы?!
ºƒºйеп сыœды тыœлайым,к¢ŸŸºрем менºн юллайым- šайын šатыш šараƒай араhынан килº т¢гелме был сихри аhºœ?
Баšhаœ,таšыябаш šыœƒырау ¢лºне икºн сыœдыœ эйºhе-зºп =зºœгºр сºскºлºр теŸелгºн hабаƒын юƒары с¿й¿п,ºллº šайŸан к¢ренеп саšырып ултыра ул.ª сºскºлºре хас та šыœƒырау инде,бал šорттары,к¢бºлºктºр килеп šунƒан hайын улар šыœƒырап ала,буƒай...
Июль айында сºскº ата таšыябаш šыœƒырауŸар hºм тирº- яš зºœгºрерºк,моœлораš булып киткºндºй тойола.
*Живокость уральская.
Статус.11 категория.
Шиœмºг¿л *
Йºшлегем икº т¿шт¿ «ŠыŸыл китап«та hинеœ h¢рºтеœде к¢ргºс,шиœмºг¿л! Šара к¢Ÿле Хºйбулла егете миœº бер саš алтынhыу-hары сºскºлºреœде б¢лºк иткºйне.Бик оŸаš шиœмºне ул šояштай нурлы г¿ллºмº...
-ŠайŸа ¢º был алтын сºскºлºр?- тип hораƒайным,hоšланып.
-ТаштуƒайŸа,-тине ул,-минеœ тыуƒан яšтарымда.
-Таштуƒай?!
ЙырŸарŸа йырланƒан,серле,hаƒышлы хистºр уятšан Таштуƒай,hинеœ šосаƒыœда ¢кºн сºскºлºрŸе б¢лºк иткºн šара к¢Ÿле егет хºŸер šайŸарŸа икºн?
Ћºм, к¿тмºгºндº, унан сºлºм килде.Яœыраš,юбилейым алдынан, Хºйбулланан посылка килеп т¿шт¿.Асhам,аh иттем: нурŸар б¿рккºн шиœмºг¿лдºр!Šош телендºй хаты ла юš,ºммº й¿рºгем hиŸŸе,к¢Ÿем таныны- Таштуƒай г¿лдºрен теге гармунсы егет hалƒан миœº.
Рºхмºт, йºшлегемдº šалƒан дала егете,шиœмºг¿лдºй хистºреœ алдында баш эйºм! Тимºк, ТаштуƒайŸа ¢º ºле ул ºкиºти г¢зºл сºскºлºр?
*Цмин песчаный.
Статус.111 категория.
11 китап
Шєшке*
Ћїнєрем яџыусы, журналист булѓас, Башљортостандыњ барлыљ райондарында ла тиерлек булырѓа насип итте яџмыш: журналисты аяѓы туйџыра, тип єйтєлєр бит. Бўрелер шул ул? Хєйер, дїрїќлїк тє бар был ћўџџє – йїрїгєн аяљља ѓына йўрмє элºгº,йºƒни, šыŸыšлы тарихтар,¢Ÿенсºлекле кешелºр осрай.
Шулай бер йылды, Архангел, Ѓафури, Белорет яљтарын љыџырып килергє тип, юлѓа сыљтым. Урман хужалыљтары, умартасылар, урмансылар, ћунарсылар менєн осрашырѓа, ћїнєр џєре менєн љыџыљћынырѓа ниєтем.
Автобуста бер ауылѓа китеп барам. Юлдаштарым менєн гєплєшєм.
– Кемгє фатирѓа тїшїргє икєн, – тип белешєм.
– Бриджит Бардоѓа тїш, – тине бер аѓай, мут љына йылмайып.
– Кемгє?
– Нињє, журналист башыњ менєн шуны ла белмєйћењ єллє?
– Белєм... Кўренекле киноактриса. Ул бит...
– Францияла, тимºксеhеœме? БеŸŸеœ ауылда йºшºй ул.
–?!
Ауылѓа килеп еттек. Юлдаштарым Бриджиттыњ їйїнє юлды їйрєтеп ебєрџелєр.
Мїлєйем апай ишек асты.
– Ћаумыћыѓыџ. Ћеџме... Бриджит Бардо?
– Эйе, мин ул. Ўтегеџ, – тине апай.
Сєй эсєбеџ. Апай ћиџє, исеменењ серен белєћем килє бит инде. Инєлтмєй генє ћїйлєй башланы.
– Кўнеп, їйрєнеп бїттїм инде хєџер љушаматыма, – тине ул.– Мулла љушљан исемем Фєўзиє минењ. Бер мєл телевизорџан Бриджит Бардо тураћында тапшырыу булды. Беџ йєш саљта ул бик данлыљлы киноактриса ине.
– Є љушамат љайћылай килеп сыљты? – тип иќенє тїшїрєм апайџыњ.
– Ана шул тапшырыуџы љарап ултырѓанда, кўрше љатын килеп керџе. Берєй нємєгє маљтанырѓа ингєндер, тип уйлап та їлгїрмєнем, кўрєм: башына йылљылдап торѓан шєшке бўрек кейеп алѓан! Ауылда лавка асып байып алды ул, єйберџе љиммєткє ћатып. Нисек кенє быныњ кєпрєйеўен тыйырѓа, ауыџын ябырѓа, тип торѓанда, баяѓы Бриджиттыњ љыраѓай хайуандарџы яљлау фонды булдырыуы, уларѓа ћунар итеўгє љаршы кїрєшеўе, ўџенењ тик яћалма тундар кейе¢е хºтергº т¿шт¿. «Шунса даны, байлыѓы менєн, кейћє Бриджит Бардо кейер ине бындай бўректе, єммє кеймєй, сїнки йыртљыс тўгел. Є ћин – йолљљос, шєшкенењ ни зыяны бар, йїрїћїн йўгереп йылѓа буйында. Юљ шул, ћинењ кеўектєр їсїн уны мотлаљ ултерергє кєрєк. Бриджит кеўек донъя сибєре булћањ, нишлєр инењ икєн, є?!»–тип ºйттем дє ћалдым. Кўршем ни, аптырап љарап торџо ла сыѓып китте. Тањ атљансы ауылды тултырѓан, шєшке бўркемє кїнлєшеп ўлє яџџы Фєўзиє, тип. Имеш, Бриджит Бардоѓа тињлєшєм, кеќємде ћєрмєп љарамайым...
Бына бит, ўџе бер хикєйє. Є Бриджит Бардолар беџџє кўберєк булћын ине. Уџѓан быуат башында Уралдан Иртышšа, Тоболƒаса иркенлºп ¢рсегºн,Бшšортостандыœ йылƒа-к¢лдºрен яратљан шєшкелєр џє єлеге кїндє љырља кємемєќ ине!
Билдєш энєѓараљ*
Йєшєгєн, ти, ѓєџєти бер сињерткє. Сос булѓан ул: ћауала ла осљан, ћыуџа ла йїџгєн.Ўџенєн ваѓыраљ бїжєктєрџе тотоп ашай,тєбиѓєткє файџалымы улар,єллє љоротљосмо,– ћис љарап тормай, ти. Кїндєрџєн бер кїндї, кўл їќтїндє зырлап осоп йїрїгєндє, ѓєжєйеп кўренешкє шаћит булѓан єлеге сињерткє: томбойољ япраѓында кескєй генє бер љыџсыљ йїџїп бара, є ўџе йырлай-йырлай сигеў сигє, ти.
–Ћин кем, ћылыу?–тип ћораѓан сињерткє.
–Дюймовочка,–тигєн љыџсыљ.
–Ћин бит эльфтар илендє йєшєйћењ? Андерсен єкиєтен єллє мин уљымаѓан тићењме...
–Єкиєттењ башы ѓына єле... Дюймовочка моњћоу ѓына йылмайѓан да наƒыш сигеўен дауам иткєн.Љулындаѓы энєће љояшља ялтырап-ялтырап китє икºн, ти.
Сињерткєнењ ныљ кўџе љыџѓан шул энєгє: яйын тура килтереп, љыџсыљтыњ љулынан тартып алѓан да осљан да киткєн ти.
Дюймовочканыњ илаѓанын бер баља ишетеп љалѓан,є ул ябай ѓына баља тўгел,є ћикереў буйынса кўл чемпионы,имеш.
–Илама,љыџыљай,мин ул љараљты хєџер табып килтерєм!–тигєн чемпион ћєм,ысынлап та, оџаљламай тегене тотоп та килтергєн.Є сињерткє сос бит инде, урлаѓан энєћен йота ћалѓан,ти.
Меќкен энє љараѓын таяљља бау менєн бєйлєп язалаѓандар, ти,єммє ул урлаѓанын кире бирмєгєн, енєйєтен танымаѓан...
Шунан бирле был сињерткєгє билдєш энєѓараљ тигєн исем йєбешкєн дє љуйѓан инде. Энєће билендє, ти, шул ћаман да. Є ћорѓолт љанаттарында љыџарып торѓан буйџар, моѓайын, теге бауџар эџе,язалау иќтєлегелер?
*Стрекоза перевязанная.
Статус.III категория.
Император энєѓараѓы*
Башљортостандаѓы ињ эре, ињ матур сињерткєлєрџењ береће ул император энєѓараѓы. Єле генє уљып киткєн ћўџгє ышанћањ, бєлки, был сињерткє Дюймовочканыњ энєћен урлаѓан љєрџєшенєн дє арттырып ебєргєндер, император ѓєлийєнєптєренењ затлы энєћен урларѓа баџнат иткєндер? Зєњгєр арљаћынан љап-љара булып кўренеп тора ћымаљ ул энє? Єкиєт инде...
Император энєѓараѓыныњ кўџџєре бик зирєк, ахырыћы: ўлєн араћындаѓы љарышлауыљты ла, ћыуџаѓы ыуылдырыљ эсендєге кескенє яралѓыны ла тиџўк кўреп љала ћєм аяљтарындаѓы ћиџгер љармауыстары менєн тотоп та ала. Љараљ љына тўгел, йыртљыс та икєн ўџе?
Халыљ телендє уны «зєњгєр сињерткє» тип тє йїрїтєлєр.Бигерєк тє мљупшыљай шул: ўтє кўренмєле љанаттары ебєк кеўек,йєшел тўшендє– наѓышлы биџєк.Є кўџџєре џур ћєм зєп-зєњгєр!
Император энєѓараѓы Скандинавиянан Африкаѓаса ћєм Атлантик океандан Ўџєк Азия тауџарынаса йєйелгєн кињлектєрџє таралѓан.Башљортостаныбыџџа ићє был гўзєл бїжєкте Учалы районыныњ Љараѓайлы кўле тирєћендєге мїхиттє генє осратырѓа мїмкин. Рєсєйџє лє ул кємегєндєн кємей бара.
Эйе, тыуѓан тєбиѓєтебеџџењ ћирєк бер љомартљыћы ул зєњгєр сињерткє. Юѓалтмайыљсы император энєѓараѓын– ћыу ятљылыљтарын бысратмайыљ, баќыу-љырџарџы химикаттар менєн самаћыџ аѓыуламайыљ!
*Дозорщик-император.
Статус.III категория.
Тїн ярѓанаты*
Имеш, борон-борон заманда йєшєгєн,ти, бер малай.Ныљ йољосо булѓан ул, кїнї- тїнї тўшєктєн тормай, иркєлєнеп ятљан. Ашай џа йољлай,ашай џа йољлай, ти. Љояш нуры тїшмєћен,йољомдо осормаћын тип, тєџрєлєрџе љорѓанлатып љуя,ти, хатта.
Кїндєрџєн бер кїндї был малайџыњ атаћы менєн єсєће кўрше ауылѓа љунаљља киткєн дє їс кїн буйы љайта алмаѓан.Малай бер тєўлек йољлаѓан,ике тєўлек, їсїнсїћїнє, тўџер хєле љалмай, асыѓып уянѓан, ти.Нишлєргє? Кїскє љуџѓалып торѓан был, кїнмї єллє тїнмї икєнен белер їсїн тєџрє љорѓанын асљан. Кїпє-кїндїџ, имеш, ти.Шул саљ малайџы Љояш апай кўреп љалѓан да башта рєхєтлєнеп кїлгєн, шунан асыуланып єйткєн, ти:
–Был ниндєй йємћеџ йєн эйєће? Кеше тићєњ, ћыны юљ, эт тићєњ, йїнї юљ,љош тићєњ, љото юљ. Ай,бахырљай, йољлай торѓас, юрѓаныњ арљања љуша йєбешкєн бит! Яљты кїнгє кўренерлегењ љалмаѓан...Бынан ары ћин ярѓанат бул, кўџемє салынма башљаса!
Љояш апайџыњ шулай тип єйтеўе булѓан, теге малай бєлєкєсєйеп, сысљан башлы, яры љанатлы бер йєнлеккє єйлєнгєн дє љуйѓан,ти,тєўбє-тєўбє!
Шунан бирле меќкен ярѓанат бїжєк-фєлєн тотоп ашап тамаљ туйџырыр їсїн тїндє генє оса ла, кїндїџ, юрѓан ћымаљ итеп љанатына уранып, берєй љарањѓы мїйїштє йєшенеп йољлай,ти...
*Поздний кожан.
Статус.IV категория.
Яр ярѓанаты*
...Ун-ун бер йєшлек саѓым. Йєйге хозур мєл.Ўџебеџџењ урам малайџарына эйєреп Еџем буйына киттем.Улай алыќља (унлап саљрым!) сєфєр йїрїгєнем юљ ине лє,љыџыљтырџылар шул дуќтарым: имеш, ул йылѓа љаялар менєн уратылѓан, є ярлауџарында љыр кєзєлєре йїрїй, етмєћє, мємерйєће лє бар.Єўрємєќлек тє тўгел шул.
Нићайєт, барып еттек.Алдыбыџџа–мул ћыулы кињ йылѓа,таш љаялары єкиєти баћадирџар кеўек кўренє. Шулай ћољланып љарап торѓан арала, йылѓыр малайџар љаяѓа ўрмєлєргє лє тотондо.Мин дє тороп љалмайым инде! Тегелєр ћымаљ уљ текєнєн бармаћам да, љыуаљтарѓа йєбешє-йєбешє ярлауѓа кўтєрелє башланым. Бер урында љулым таш араћындаѓы љыуышлыљља инеп ките, саљ тартып алырѓа їлгїрџїм: љыуышлыљтан имєнес йєн эйєће башын ћондо! Љотом осоп, тєгєрєп тїшїп китє яџџым. Єллє сысљан балаћы? Юљтыр, был џурыраљ ћымаљ. Бите алћыу,торѓаны сей тире инде– љурљыныс! Уѓа тейеў љайџа,шым ѓына аќља табан шылыштым...
Аџаљ малайџарѓа ла ћїйлєнем єлеге хєлде, теге љыуышлыљ урынын да самалап кўрћєттем.Улар ни, ышанмаѓан була. Икєўће сємлєнеп таѓы љаяѓа ўрмєлєне.Шунда мин тєў тапљыр малайџарџыњ љыџџарџан батырыраљ икєнен таныным: теге йєн эйєћен тотоп алып тїштїлєр џєћє! Берећенењ кўлдєгенє урап алѓандар,хєтєр љарышљан, тырнашљан,ти бит.
Ауылѓа алып љайттыљ мєхлўкте.Љаџ сепей баќа торѓан кєрзин менєн љаплап љуйџыљ та, кўџєтєбеџ: аяљтарын тарбайтљайны,љанаты бар ћымаљ–тєпєйџєренєн ўк тире тартылып торасы? Арљаћы љараѓусљыл тїќтєге љуйы йїн менєн љапланѓан, љорћаѓы–аљћыл. Бая кўреўемсє, барыбер сысљанѓа ољшашлыѓы бар быныњ...
Шул мєл кїлтє-кїлтє ўлєн кўтєреп їлєсєйем љайтып инде. Уны, йєй булћа емеш-елєк, дарыу ўлєндєре йыйып урмандан љайтып кермєгєне їсїндїр, «урман єбейе» тип йїрїтєлєр ауылда.
–Урман єбейе,ћин танырћыњ, моѓайын, беџ бер сєйер єллє нимєкєйџе тотоп алып љайттыљ,– тип шаулашты малайџар,їлєсєйемде кўргєс тє.
–Яр ярѓанаты лаћа был мєхлўк, – тине ул,–љаплап љуйыѓыџ берєй сепрєк менєн,љояшља ћуљырайыр џаћа бисараљай. Кїндїџ љыуышында йољлай џа, тїндє генє ћунарѓа сыѓа ул.
–Кемгє ћунар итє?!
Беџџењ шулай дєррєў љысљырып ебєреўгє, їлєсєйем йылмайып љуйџы:
–Шїљєтћеџ булѓас та, йыртљыс тўгел дєћє,серєкєйџєрџе,ћыу тирєћендє осљан башља бїжєктєрџе аулай инде... Эњер тїшїў менєн сыѓарып ебєрегеџ, бына тапљандар кємит!
Шулай иттек: ауыл осонда ергє ултыртып киттек яр ярѓанатын, тїндє осоп киткєндер єле ўџе белгєн яљља?
*Прудовая ночница.
Статус.IV категория.
-2-
* * *
Ярѓанат– яры љанат, исеме ўк єйтеп тора. Алѓы тєпєйџєре (љулдары) љанатља єйлєнгєн уныњ. Ћїтимєрџєр осоу ћєлєтенє эйє тўгел,ярѓанат улар араћында берџєн-бер љанатлы йєн эйєће, ћєм был ћаман да асылмаѓан сер булып љала.
Ярѓанаттыњ башы сысљанды хєтерлєтє, русса исеме лє шуѓа ишара– «летучая мышь».
Был ѓєжєйеп йєн эйєлєрен, Антарктиданан тыш, Ер шарыныњ ћєр мїйїшїндє осратырѓа була. Улар тїрлї бїжєктєргє ћунар итє, балыљ менєн туљланѓандары ла бар.
Ѓалимдар раќлауынса, ярѓанаттарџыњ мењлєгєн тїрї бар икєн.Тїп ољшашлыљтары шул: кїндїџ аѓас ботаљтарына, мємерйє таштарына, љарањѓы биналарџыњ таљта ярыљтарына тєпєйџєре менєн йєбешеп, баштўбєн аќылынып тороп, йољлап уџѓаралар.
Ярѓанат йылыны бер генє бала тыуџыра, имеџеп ўќтерє. 30 йыл тирєће йєшєй.
Ињ љурљынысы – вампир ярѓанаттар. Єммє улар кешегє теймєй, є мал-тыуарџыњ, љош-љорттоњ љанын эсє. Кўп эсмєй: 3-4 љалаљ љына...
Йылѓа тєлмєрйене*
Искєндєр ололарџыњ ћынамыштарына гел љолаљ ћала, хєтеренє ћењдерє бара. Бер шулай љартєсєће: «Кїндєр аяџѓа китер, йылѓа тєлмєрйендєре ћыу уртаћында баљылдай»,–тип љуйџы.
–Є ямѓыр яуырѓа булћа, улар љайџа баљылдай?–тип ћорай ћалды зирєк малай.
–Ярѓа, љороѓа сыѓып баљылдаћалар, яуынѓа була...
Бїгїн, аѓаћы, бєшмєккє барайыљ, тигєс, љылт итеп иќенє тїштї: тєлмєрйендєр иртўк яр ситендє баљылдаша ине.
–Юљ, бармайыљ бєшмєккє, ямѓырѓа љалырбыџ,кўшегеп љайтырбыџ,– тине ул аѓаћына.
Ниндєй ямѓыр, кўктє бер болот та кўренмєй,– тип ныљышып, аѓаћы уны барыбер ўџе менєн эйєртте.
Бєшмєккє барып еттек тигєндє, ямѓыр ћибєлєй башланы.
– Ваљ кўџле был ямѓыр, єйџє љайтайыљ, ваљ кўџле ямѓыр оџаљља килє ул,– тине Искєндєр, їлєсєћенењ таѓы бер ћынамышын иќенє тїшїрїп.
–Їшїтє башланы, бєшмєге лє юљ...–тип килеште аѓаћы ахырџа. Шуны ѓына кїтїп торѓан Искєндєр, ўџенењ хаљлыѓын белдереп, ныѓытып љуйџы:
–Тєлмєрйенде тыњламаѓас, ана шулай була ул!
* * *
Йылѓа тєлмєрйене тымыљ йылѓаларџа, быуа,кўл ћєм ћаџлыљтарџа ўрсей. Љуйы ўлєнле, љамышлы љултыљтарџа ыуылдырыљ сєсє.Љышты, љоро ерџє уњайлы оя эџлєп табып, йољлап уџѓара, апрель-май айџарында ѓына уяна.
1.Йєм-йєшел йєки ћарѓылт йєшел арљаћында ћары ћыџыљтары, эре љара таптары булћа, был– йылѓа тєлмєрйене.
2.Башы тупаљ, сикєлєре љара, арљаћы ћоро, љара тимгелле, є љорћаѓы аљћыл булћа, ерџє, ўлєн йєки љыуаљ араћында йєшєћє, был– ўлєн тєлмєрйене.
*Прудовая лягушка.
Статус. IV категория.
Айыу сињерткєће*
Ћары башлы йєшел бїжєк –
Ул айыу сињерткєће,
Љылѓандарџыњ љылын сиртеп,
Уйнай скрипкаћын.
Кескєй генє ћикерєндєк,
Йыртљыстыр, тип кем єйтє:
Љуњыџ ћєм љандалаларѓа
Ћунар итє, тїн етћє.
Љыймылдатып мыйыљтарын,
Љурљыта љандаланы,
«Сињ-сињ» итеп, љолаѓын
Сињлєтє ул даланыњ...
*Степная дыбка.
Статус. III категория.
Дата добавления: 2015-08-05; просмотров: 62 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Договір | | | Песня «Оттепель». |