Татар теле – гамәли тел

Татар телен дөүләт теле буларак тормышка ашыру мәсьәләсе актуаль проблемаларның берсе. Бу проблемада җирле халыкның беренчедән хокукы барлыгын үз эченә алган әхлакай-мораль як бар, ә икенчедән практик яктан, тормыш ихтыяҗы булу ягыннан да...

Әйтик, без базарга чыксак, иң элек үзебезгә нәрсә кирәген ачыклыйбыз. Аннан килеп, тауарның яхшы сыйфатлысын сайлыйбыз, шуннан инде аны күпме күләмдә үлчәп бирүләрен күзәтеп алабыз.

Татар күпчелеге телен өйрәнү йәисә аны кире кагу мәсьәләсе алдында. Рухи байлыгыннан башка татарга ана телен һәм калган милләтләргә татар телен өйрәтүнең тормышта нинды отышка ия булуы ачыклау мөһимдер.

1. Китап башында инде әйтелгән иде: 14 тел белеп дөньяның теләсә кайсы почмагында аралшырга мөмкинчелек бар. Шулар арасында төрки телләрдән бөтен дөнья тел галимнәре татар телен сайланып биргән.

2. Телләр өч тәртиптә оеша ала:

а) Җөмләдәге кулланылган сүз төркемендә мәгънә ята (урыс теле). Мәсәлән: “Мальчик черный.”, “Черный мальчик.”;

б) Җөмләдәге кулланылган сүз төркеме белән җөмлә төзелешендә мәгънә ята (Европа телләре). Мәсәлән: “Кара малай.”, “Малай кара.”;

в) Җөмләдәге кулланылган сүз төркеме, җөмлә төзелеше белән сүзнең күп кырлылыгында мәгънә ята (төрки телләр). Мәсәлән: “Кара кара кара”.

Синтаксис загиф булса шундый күзәтү дә бар:

Каралган тел системаларының көчен аңлау өчен без Ильф-Петров әсәрендәге наданлык героеның “Эллочка-людоедка” телен исәпләп карыйк. Аның телендә алты сүз генә кулланыла. “Җөмләдә уртача 5-6 сүздән ары кулланырга ярамый” - дип язучы Флүс Латыйфи әйтә.

Алда каралган беренче төрдәге телдә

(6*5*4*3*2)/(6*5*4*3*2)+ – алты сүзле җөмлә саны

(6*5*4*3*2)/(5*4*3*2)+ – биш сүзле җөмлә саны

(6*5*4*3)/(4*3*2)+ – дүрт сүзле җөмлә саны

(6*5*4)/(3*2)+ – өч сүзле җөмлә саны

(6*5)/2+ – ике сүзле җөмлә саны

6= – бер сүзле җөмлә саны

1+6+15+20+15+6=63 – җөмлә саны.

Икенче төрдәге телдә

6*5*4*3*2*1+6*5*4*3*2+6*5*4*3+6*5*4+6*5+6=

720+720+360+120+30+6=1956 – җөмлә саны.

Өченче төрдәге телдә

6*6*6*6*6*6+ – алты сүзле җөмлә саны

6*6*6*6*6+ – биш сүзле җөмлә саны

6*6*6*6+ – дүрт сүзле җөмлә саны

6*6*6+ – өч сүзле җөмлә саны

6*6+ – ике сүзле җөмлә саны

6= – бер сүзле җөмлә саны

(6⁷-1)/(6-1)=55987 – – җөмлә саны.

Алты сүзле икенче төрдәге 1956 җөмләне беренче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 12 сүз кирәк. Шул 12 сүздән беренче төрдәге телдә 2509 җөмлә әйтеп була, ә 11 сүз белән 1485 җөмлә.

Алты сүзле өченче төрдәге 55987 җөмләне беренче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 20 сүз кирәк. Шул 20 сүздән беренче төрдәге телдә 60440 җөмлә әйтеп була, ә 19 сүз белән 43785 җөмлә.

Алты сүзле өченче төрдәге 55987 җөмләне икенче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 9 сүз кирәк. Шул 9 сүздән икенче төрдәге телдә 79209 җөмлә әйтеп була, ә 8 сүз белән 28960 җөмлә.

Алты сүзле беренче төрдәге 63 җөмләне икенче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 4 сүз кирәк. Шул 4 сүздән беренче төрдәге телдә 64 җөмлә әйтеп була, ә 3 сүз белән 15 җөмлә.

Алты сүзле икенче төрдәге 1956 җөмләне өченче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 4 сүз кирәк. Шул 4 сүздән өченче төрдәге телдә 5460 җөмлә әйтеп була, ә 3 сүз белән 1092 җөмлә.

Алты сүзле беренче төрдәге 63 җөмләне өченче төрдәге телдә әйтү мөмкинчелеге тудыру өчен 2 сүз кирәк. Шул 2 сүздән беренче төрдәге телдә 126 җөмлә әйтеп була, ә 1 сүз белән 6 җөмлә.

Дәньяны алып бару өчен беренче төрдәге телдә бик зур сүз байлыгы булырга тиеш. Тел өйрәнүе ятлауга кырылырга тиеш. Шуңа күрә урыс телендә уку “учиться-ятлау” дип атала. Кеше мие шул сүз байлыгын үзендә тота алмаганга бу дөньяда үзара аңлашу бик авыр.

Өченче төрдә сүз байлыгы кимрәк. Ләкин телдә мантыйгы бик көчле булырга тиеш.

Дата добавления: 2015-07-08