ЭНЕРГИЯ (грек. energeia–іс) – материя қозғалысының түрлі формаларының жалпы өлшемі. «Энергия» терминін 1807 жылы алғаш қолданған ағылшын ойшылы Т.Юнг болды, оның түсінігінше, қозғалыстағы дененің массасы оның жылдамдығының квадратын тудырады. Аристотель философиясында күштің бір түріне және қанадай да бір жетістікке, іске ие нәрсе, бұл сөз адам іс-әрекетіндегі белсенділігінің, батылдылығының, ерікке ұмтылысының мағынасына тең. Галлийлейден бастап 19 ғ. орта шеніне дейінгі уақытта энергияның физикалық түсінігінің пайда болуы ол қозғалысты белгілі бір шарттарда тудыру, жылдамдату, тоқтату қабілетін білдіреді, оның өзгерісі немесе қозғалыстан туындауы. Қазіргі физикада энергия түсінігінің орнына «энергияның сақталу заңы» тұжырымдалады. Ол бойынша әртүрлі энергия түрлері сәйкес шарттарда бірі басқасына айнала алады. Алайда энергия бүтіндеп және барлық айналуларда өзі өзіне тең болып қалады. Бұл принципті Роберт Майер анықтап, энергияның сақталу заңы «энергия-масса заңында» дамытты.
ЭНТЕЛЕХИЯ – (грекше entelechia – аяқталу, жүзеге асу) – мүмкіндікті шындыққа айналдыратын белсенді бастау, ал шындық мүмкіндіктің болуын жүзеге асуға әкеледі. Аристотель энтелехияны затта жүзеге асатын форма деп түсінді және актуальдік іс-әрекет ретінде энергия деп атады. Мысалы, дененің өзгеріп- қалыптасуында жүзеге асатын энтелехия – жан.
ЭНТИМЕМА (гр. еntime - ақылды) – дәстүрлі формальды логикада не алғышарт, не қорытынды айқын формада көрінбейтін дедукциялық ой қорытындысы.
ЭНЦИКЛОПЕДИСТЕР – «Энциклопедия немесе ғылымның, өнердің және қолөнерінің түсіндірме сөздігі» деген еңбектің (1751-80) құрастырушылары мен авторлары. Бұл еңбек 18 ғасырдың аяғындағы француз буржуазиялық революциясын идеологиялық жағынан әзірлеуде үлкен рөл атқарады және өз заманындағы ғылыми жетістіктердің жүйелі жинағын жасап берді. 1722 ж. дейін «Энциклопедияны» Дидро басқарып, оған Даламбер, көмектесті. Энциклопедистердің қатарында Монтескье, Руссо, Вольтер, Гельвеций, Гольбах және т.б. ойшылдар болды. «Энциклопедияда» материалистер феодалдық идеологияға қарсы мейлінше дәйекті күрес жүргізді. Э. шіркеудің ғылым істеріне араласпауын жақтады, өздерін өздерін қоғамдық прогрестің жақтаушылары деп жариялады, деспотизмді сынап, сословиелік теңсіздіктің жойылуын қуаттады.
ЭПИКУРЕИЗМ – антикалық философиядағы эллинизм дәуірінде пайда болған философиялық мектеп, негізін қалаушы Эпикур болды. Онтология, таным теориясы, физика, логика және этиканы зерттеген Эпикур философиясының басты мәселесі – адам және бақыт. Философияны ол үш бөлікке бөледі: каноника – ақиқаттың критерийлері туралы диалектикалық зерттеулер; физика – табиғаттың пайда болуы және бұзылуы туралы ғылым; этика – өмір салты, нені таңдап, неден бас тарту керектігі және түпкілікті мақсат туралы ғылым. Эпикур даңқтың көпшілігіне өз этикасы арқылы жетті. Ойшыл философияның мақсаты бар деп есептеді. Бұл мақсат – адамның бақыты. Адам өлімнен, тағдырдан, о дүниеден, қайғыдан қорқады. Басқа жағынан адам рахатқа, оның ішінде сұлулықтан, талғамнан, сүйіспешіліктен мейірленуге ұмтылады. Еркін адам үшін басты рахат – таным. Дұрыс өмір сүрудің арқасында біз адамгершіліктен, әділетпен ғұмыр кешеміз. Бақытты өмірдің мақсаты – жан тыныштығы мен тәннің саулығы. Бастысы – уайым-қайғыдан қашу. «Өлімнің бізге ешқандай қатысы жоқ: біз тірі болғанда – өлім әлі жоқ, ал өлім келгенде – біз жоқпыз» деп пайымдайды Эпикур. «Елеусіз өмір сүр!» дей отырып, Эпикур әрекеттіліктен гөрі тыныштықта, атаракцияда болуды ұсынады. Табиғат туралы ілімінде Эпикур Демокриттің атомдар ілімін қолдайды.
ЭПИСТЕМА (грек. epistemos – білім) – нақты тарихи кезеңдегі білім шеңберін белгілейтін тәжірбиеден бұрын берілген тарихи өзгермелі құрылымдар.
ЭПИСТЕМОЛОГИЯ – философияның бөлімі, онда таным табиғатының проблемалары, білімнің шындыққа қатынасы, танымдық процестің жалпы алғышарттары зерттеледі, оның ақиқаттылығының шарттары анықталады.
ЭРИСТИКА (гр. Eristikos-даукес) – айтыса білу өнері, ол әсіресе ежелгі грек софистері арасында кең тараған. Эристика ақиқатты талас жолымен іздестіру құралы ретінде пайда болды; көп кешікпей диалектика және софистика болып бөлінді. Біріншісін Сократ өз тәсілінде дамытты. Ал софистика таласта қарсыласын жеңуге ғана ұмтылып, эристиканы кез келген пайымдауды бірдей дәрежеде ойдағыдай дәлелдеуге де, теріске шығаруға да болатын тәсілдер жиынтығына айналдырды, сондықтан Аристотельдің өзі Эристика мен софистиканың арасында айырмашылық бар деп санамады.
ЭСТЕТИКА (грек. aisthetikos – сезіну, сезімдік) – адамның дүниені танудың эстетикалық заңдылықтары туралы және әдеміліктің заңы бойынша шығармашылықтың түрлері мен мәні туралы ілім. Эстетика б.з.б. 2,5 мың жыл бұрын құлиеленушілік қоғамдық құрылыста Египетте, Вавилонда, Үндістанда және Қытайда пайда болды. Антикалық Грекия мен Римде одан ары шарықтап дамыды. Өзінің дамуы барысында эстетика философиялық, дүниетанымдық ғылым болып қалыптасқандықтан, эстетикалық сана мен өнердің қоғамдық болмыс пен адамзат өміріне қатынасыны проблемасын шешуді қойған болатын.
ЭСХАТОЛОГИЯ – (грек. eschatos – соңғы, logos – ілім, сөз) – дүние мен адамзат өмірінің шектілігі, заман ақыры жайындағы діни ілім. Эсхатологияның негізі өзегі ретінде табиғаттағы көзге көрінбейтін күштер, жақсылық пен жамандықтың күресі, күнәһарлардың о дүниеде тозақ отына түсуі мен күнәсіздардың жұмаққа баратындығы туралы көне түсініктер болып табылады. Бұндай түсініктер иудаизм, христиан, ислам діндеріне тән. Қазіргі күні эсхатология діни футурологияның өзекті тақырыбына айналып отыр, ол қазіргі батыстық болжамшылардың өркениеттік прогресстің шектілігі, болашақтағы экологиялық және демографиялық апаттардың болуы туралы идеяларымен сіңісіп кетті.
ЭТИКА (грек.ethos - әдет, дағды, мінез) – мораль туралы философиялық ілім. Этика терминін ғылымға Аристотель енгізді. Этиканың негізгі категориялары жақсылық пен жамандық, мінез-құлықтың моральдық принциптері мен нормалары, адам өмірінің мәні мен мақсаты. Кейіннен этикада екі мәселе ажыратыла бастады: адамның қалай әрекет етуі туралы мәселе (нормативтік этика) және моральдың пайда болуы мен мәні туралы теориялық мәселе (философиялық этика).
-Ю-
ЮМ Дэвид (1711-76) – ағылшын философы, психолог, тарихшы. Юм білімінің міндеті – практикалық өмірге басшылық ету қабілетінде емес, қайта болмысты тануда деп білді. Юм бойынша, дұрыс білім беретін бірден-бір пән- математика объектілері; зерттеудің басқа пәндерінің бәрі фактірлерге қатысты, ол фактілер логикалық тұрғыдан дәлелденуі мүмкін емес, қайта тәжірбиеден ғана шығарылады. Тіршілік туралы пайымдаулардың бәрі де тәжәрбиеден туады, алайда тәжірбиені Юм өмір шындығы, «әсерлердің» тасқыны ғана, олардың себептері беймәлім және танылмайды деп идалистік тұрғыдан түсінді. Объективті дүние бар ма, жоқ па деген сұрақты ол шешілмейді деп санады. Тәжірбие белгілейтін негізгі қатынастардың бірі-себептер мен іс-қимылдың қатынасы: оның интуициямен де, логикалық талдау жасау мен дәлелдеу жолымен де шығарылуы мүмкін емес. Бір құбылыстың алдында басқа құбылыстың болатынан алдыңғысы – себеп те, кейінгісі - соның салдары деген тұжырым жасауға болмайды. Тіпті оқиғалар байланысының уақыт жағынан тым жиі қайталануы да бір объектінің екінші объектіні туғызуына көмектесетін жасырын күшті білуге әкелмейді. Сөйтіп, Юм себептіліктің объективті сипатын теріске шығарады, алайда, сезімдік әсерлер арқылы идеяларды ассоциациялау және идеяларды туғызу түрінде жалаң себептіліктің бар екенін моындады. Юм бойынша, біздің әсерлеріміздің тасқыны мүлде бей-берекет емес: кейбір объектілер бізге айшықты, тірі, тұрақты болып көрінеді, ал осының өзі, Юм бойынша, практикалық өмір үшін жеткілікті. Іс жүзіндегі сенімділіктің көзі теориялық білім емес, наным екенін түсіну қажет. Этикада Юм утилитаризм теориясын дамытып, пайдалықты адамгершіліктің өлшемі деп жариялады, сонымен бірге адамдарда бір-біріне альтуристік «ұнатушылық» болатыны туралы қағиданы ұсынды; эстетикада «талғам туралы таласпайды» тезисін классицизмге, ал содан соң өнердегі реализмге ұштастырды; философияда ғаламдағы рет себебінің парасатпен кейбір ұқсастығы бар деп, дінге орын берді. Сонымен қоса, философ құдай туралы діни ілімнің қандайын болса да қабылдамады, сөйтіп, тарихи тәжірбиеге сүйене отырып, діннің адамгершілік пен азаматтық өмірге теріс ықпал ететінін мойындады. Юм скептицизмді буржуазияның утилитарлық және соқыр сенімдік дүниетанымын теориялық жағынан негіздеді. Юм агностицизмі идеализмге елеулі ықпал жасап, неопозитивизмнің негізгі идеологиялық бастауларының бірі болды.
ЮНГ Карл Густав (1875- 1961) – швейцарлық психолог және психиатр, психоаналитикалық мектептің негізін салушы. 1907-12 ж.ж. З.Фрейдтің шәкірті. Бастапқыда өз ұстазының көзқарасында болғанмен, жүре келе бейсаналықты басқаша түсіне бастайды. Тәжірбиесінің нәтижесінде, өзі емдейтін аурулардың көрген түстерін сараптай келе, онда халықтардың тарихи аңыз-әңгімелеріндегі кейіпкерлердің бейнелерін байқайды. Олай болса, адамның жеке басының бейсаналығынан басқа, одан да терең «ұжымдық бейсаналық» формалардың бар екенін байқайды. Егер жеке адамның бейсаналық формалары сол адамның тәжірбиесінен шыққан неше түрлі психикалық, уақытында ұмтылып, я болмаса ығыстырылған тебіреністерден тұратын болса, «ұжымдық бейсаналық» бүкіладамзаттық тәжірбиені қамтиды. Онда мыңдаған жылдардағы жиналған адамзат тәжірбиесін, сонымен қатар адамға дейінгі хайуандық «жасырылған іздерді» байқауға болады. Оқтын-оқтын бұл бейнелер адамның түсіне келеді. Олардың бәрін К.Юнг «архетиптер» деген ұғыммен береді. Олардың нақтылы мазмұны жоқ символикалық бейнелер, тірі тұлға өзінің өмір шеңберінде алған тәжірбиесін сол символдарға толтырып, өзінің тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады. Негізгі еңбектері: «Метаморфоз және либидо символы», «Психологиялық түрлер», «Мен және бейсаналық арасындағы байланыс».
-Я-
ЯСПЕРС Карл (1883-1969) – неміс экзистенциализмнің өкілі. Қызметін психиатр болып бастаған ол, артынша философиялық мәселелерге қызығу танытқан. Негізінен Ясперстің шығармашылығын төрт кезеңге бөліп көрсетуге болады: 1) Психиатриялық кезең (1913); 2) Экзистенциализм философиясы кезеңі (1919-37); 3) Ұлтшылдық жылдары (1937—1945); 4) Соңғы кезең (1945 жылдан кейін). Ясперс түсінігінше адам өзінің бұл дүниеде мәңгі еместігін ұмытпай, түйсінуі оның мінез - құлқын, әрекетін, арманын және моральдық, құқықтық, эстетикалық құндылықтарын анықтайды. Шексіз, транцедентті болмысқа адам санасы тек әдеттен тыс халде (медитация) шыға алады. Психопатология құбылыстардан Ясперс жеке адамның құлдырау бейнесін ғана емес, қайта адамның өз даралығын ширыға іздестіруінен көреді. Осы жанға батарлық ізденістерді нағыз философияға салынудың ұйтқысы деп санаған Ясперс мынадай тұжырымға келді: дүниенің кез келген рационалды көрінісін ешқашан ақырына дейін ұғынылмайтын жан құлшыныстарын рационализациалау деп қарауға болады. Ясперстің пікірінше, болмыстың шын мағынасы аса терең күйзелістер (ауру, өлім, күнәсін сезіну, т.б.) кезеңінде ашылады. Ясперстің «шекаралық ахуал» туралы ілімі соғыс кезінде «мәдени-психологиялық құндылықтарды» қорғауға негіз болды. Ясперстің шығармашылығы соғыстан кейін екі бағытта жүрді. Біріншіден, ол өзінің экзистенциализмін реттеді. Оның нәтижесі – екі томнан тұратын, өте ауқымды «Философиялық логика» еңбегі өмірге келді. Бұл еңбек негізінен категориялар табиғаты, ақыл-ойдың мәні, еркіндік ұғымының мәні, адамның өмір сүруін философиялық тұрғыдан қалай дұрыс түсіндіру керек және тағы басқа сұрақтарға арналған. Екінші бағыт – көпшілікке белгілі «Тарихтың бастаулары және мақсаты», мәтіні жеңілдетілген «Философияға кіріспе» сияқты саяси, тарихи шығармалармен толықты. Бұл еңбектердің басым көпшілігінен діни басымдылық жақсы байқалады, негізінен еңбектерінің көбі, мысалы, «Сенім философиясы», дінді философиялық тұрғыдан пайымдауға негізделген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1 Ғабитов Т. Мәдени – философиялық энциклопедиялық сөздік. – А.,
2 История философии: Энциклопедия. – М: «Интерпрессервис», 2002. 1376 с.
3 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – А., 2003.
4 Мырзалы С. Философия: Оқулық. – А., «Бастау», 2008.
5 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006.
6 Современный философский словарь: Под общ. ред. доктора фил. наук профессора В.Е.Кемерова. – Москва. Бишкек. Екатеренбург; 1996.
7 Философиялық сөзік: Н.М.Нұрғалиев, Г.Ғ.Ақманбетов, Ж.М.Әбділдин.
– А., 1996.
8 Философский словарь: под. ред И.Т.Фролова. – М., «Политиздат», 1991.
Дата добавления: 2015-11-04; просмотров: 56 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |