Артыкуляцыя

Гук -найменшы членараздзельны элемент вуснай мовы, утвар органамі маўлення за адну артыкуляцыю. Фанетыка, як вучэнне пра гукі разглядае насіупныя аспекты: фізічныя/акустычныя ўласцівасці гукаў. Фізіялагічныя/артыкуляцыйныя хар-кі. Функц/лінгвістычную ролю гукаў (фанем) у мове. Гукі утвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарата: лёгкія, гартань, глотка, голас, звязкі, цв і мяккое паднябенне губы, поласць носа і рота, язык, язычок, губы. Актыўныя органы – рухомыя. Сярод іх большая нагрузка выпадае на губы, язык і газ звукі, ніжняя сківіца, мяккае паднябенне. Пасіўныя органы – нерухомыя: зубы, паднябенне, поласць носа. Асноўны падел гукаў: на галосныя/зычныя. Ен адбыв паводле артыкуляц, акустычных і функцыян асаблів. Артыкуляцыйнае адрозненне галосных і зычных: моўныя органы па-рознаму удзельнічаюць ва ўтвар галосных і зычных-сустракае перашкоды, паветра свабодна праходзіць, галас звязкі напружаны, ваганне галас звязак. Акустычныя адрозненні: галосныя ўтвар з дап голасу; зычныя-голасу і шуму. Функц адрозн: гал утвар склад, зычныя не ўтвар; гал знах пад націскам, зычныя абмежав; зычныя ў большай ступені валодаюць словаадрозн функцыяй.

Артыкуляцыйнае адрозненне галосных і зычных: моўныя органы па-рознаму удзельнічаюць ва ўтвар галосных і зычных-сустракае перашкоды, паветра свабодна праходзіць, галас звязкі напружаны, ваганне галас звязак. Акустычныя адрозненні: галосныя ўтвар з дап голасу; зычныя-голасу і шуму. Функц адрозн: гал утвар склад, зычныя не ўтвар; гал знах пад націскам, зычныя абмежав; зычныя ў большай ступені валодаюць словаадрозн функцыяй.

Паводле ўдзелу губ галосныя бываюць: лабіяліз (о,у); нелаб (а,э,і,ы). Паводле ўдзелу языка: верх пад’ёму (і,ы,у); сярэдняга (э,о); ніжняга (а). Паводле ўдзелу часткі спінкі языка: пярэдняна рада (і,э); сярэдняга (ы,а); ніжняга (у,о).

Артыкуляцыя -дзейнасць органаў мовы, накіраваная на вымаўленне гукаў. Зычныя гукі склад з шуму/голасу і шуму. Яны класіфікуюцца паводле: 1.удзелу голасу і шуму: санорныя (пераважае голас): [в] [л] [м] [н] [р] [ў] [й]. шумныя (звонкія/глухія-утв пары): [б] [й] [г] [д] [дж] [дз] [п] [х] [к] [т] [ч] [ц] [ж] [з]; [ш] [с] [ф] не маюць пары. 2.у залеж ад перамяшч языка ў напрамку ад сярэдняга паднябення падзял на цв і мяк, зацвярдзелыя -не маюць адпав мяккіх [ж] [ш] [ч] [дж] [р] [ц] і не ўтвор з [т], зычны й мяккі. 3.спосабу ўтварэння: змычныя (выбухныя)- імгнен размыканне моўных органаў пад уздзеяннем струменю паветра: [б] [п] [д] [т] [к] [г]. шчылінныя (фрыкат) -зычныя ўтвар у выніку трэння выдыханага паветра аб краі збліжаных актыўных і пасіўных органаў артыкуляцыі: в, г,ж, з,й, с, ў, ф,х,ш. змычна-шчылінныя (афрыкаты): дж, дз, ц,ч, утвар у выніку паступовага, плаўнага размыкання першапачаткова збліжаных органаў артыкуляцыі. Змычна-праходныя (утв пры поўным змыканні моўных органаў у адным месцы і пры няпоўным збліж у др месцы): [л] [м] [н]. 4.месца ўтварэння: губныя/лабіяльныя (губна-губныя [б] [п] [м] [ў]; губна-зубныя [в] [ф]); язычныя (пярэднеязычныя [д] [дз] [дж] [ж] [ж] [з] [л] [н] [р] [с] [т] [ц] [ч] [ш]), сярэднеязычныя (й), заднеязычныя [г выбухны і фрыкат] [к] [х]; шыпячыя [ж] [ш] [дж];свісцячыя [з] [с] [ц] [дз’].

9. Фанетычныя законы - рэгуляторныя гукавыя змены, якія адбываюцца ў адной мове ў розныя перыяды развіцця.

АКАННЕ– закон змянення гукаў /о/, /э/ на /а/ у слабай пазіцыі: цэны –ацаніць, бок –бакі
ЯКАННЕ- закон змянення гукаў /о/, /э/ на /а/ пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам: лес – лясны: /л'эс/ - /л'асны/. ДЗЕКАННЕ І ЦЕКАННЕ – змяненне /д/ на /дз'/ і /т/ на /ц'/ пры памякчэнні ў роднасных словах: іду –ідзе, рот – у роце.

У цяперашні час у нашай мове найбольш актыўна дзейнічаюць наступныя фанетычныя законы:

1. закон аглушэння звонкіх зычных на канцы слоў (грыбы – гры/п/, маразы – маро/с/). Выключэнняў няма. З закону вынікае, што на канцы слова перад паўзай у сучаснай беларускай мове звонкія зычныя ніколі не сустракаюцца;

2. закон аглушэння звонкіх перад глухімі і азванчэння глухіх перад звонкімі (грады – гра/т/кі, насіць – но/з’/біт). Значыць, у словах беларускай мовы побач могуць знаходзіцца або два глухія, або два звонкія зычныя гукі;

3) закон памякчэння свісцячых перад мяккімі зычнымі, акрамя /г’/, /к’/, /х’/
(/з’/няць, /ц’/вёрды, /с’/мех, /дз’/веры).
АЛЕ: /с/кеміць, /з/гінуць, /с/хібіць;

4.закон прыпадабнення свісцячых да шыпячых і шыпячых да свісцячых

расказаць – ра/ш/часаць, рыхтуеш – рых­туе/с’/ся);

5. закон змянення /д/ на /дз’/ і /т/ на /ц’/ пры памякчэнні (барада – на барадзе, білет – білецік) Гукаў /д’/, /т’/ у беларускай мове, у адрозненне ад рускай, няма. Дзеканне і цеканне – адметная рыса беларускага вымаўлення, яна замацавана і на пісьме;

6. закон змянення /о/, /э/ на /а/ у пазіцыі не пад націскам (поўнач – паўночны, сок – сакавіты, цэны – цана, рэзаць – выразаць). Гэта з’ява носіць назву аканне, яна перадаецца на пісьме. Аканне пасля мяккіх зычных мае свае асаблівасці – дзйнічае толькі ў першым складзе перад націскам: /в’о/сны - /в’а/сна, /м’э/х - /м’а/шок, але /в’э/снавы, /м’э/шкавіна. На пісьме аканне пасля мяккіх зычных выступае ў выглядзе чаргавання літар е,ё – я, таму мае яшчэ і адметную назву – яканне (лёд – лядок, несці – нясу). Яканне – спецыфічная рыса беларускай мовы. Запазычаныя словы даволі часта не

падпарадкоўваюцца закону акання і якання: рэкорд, трыо, медаль, сезон;

7. закон узнікнення прыстаўных гукаў. Прыстаўныя галосныя /і/, /а/ з’ўляюцца перад збегам зычных, які пачынаецца з санорных /л/, /р/: ільгота, іржышча, ірваць, аржаны. У патоку маўлення прыстаўныя галосныя знікаюць, калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны гук: каля львіцы, многа льну, яблыкі рдзеюць (але: з ільвіцай, шмат ільну, ірдзеюць яблыкі). Прыстаўны зычны /в/ з’яўляецца перад пачатковым націскным /о/: азёры – возера, аблічча – воблік, асенні – восень. Прыстаўны /й/ з’яўляецца ў некаторых словах перад пачатковым націскным /і/ (на пісьме гэта не адлюстроўваецца): / йі/ншы, /йі/ней, /йі/скра. У запазычаных словах прыстаўныя гукі не ўзнікаюць; 8.закон змянення /у/ на /ў/ у пазіцыі пасля галосных, а таксама /в/, /в’/ на /ў/ у пазіцыі пасля галоснага перад зычным і ў канцы слова: урок – на ўроку, трава – траўка, крыві – кроў. Гук губнога ўтварэння /ў/ - адна з прыкмет­ных асаблівасцей беларускай фанетыкі.

10. Фаналогія - раздзел мовазн, які вывучае сістэму фанем. Зыходным і асноўным паняццем фаналогіі, найдрабн адзінкай з’яўл фанема. Фанема- мінім фанет адзінка, якая служыць для адрознівання/атаясамлівання значымых адзінак мовы (марфем, слоў) і вылуч на аснове параўн гукаў у аднолькавых пазіцыях у слове. Словы рот і род. У першым т-фанема,якую мы чуем (адлюстр на пісьме) і ў моцнай пазіцыі (з рота); у др слове гук т не з’яўл фанемай,гэта вар-т фанемы д, што правяр творным склонам. Словы бяроза, бярозка, бярэзнік, бярэзіна, беразак-з-с-з’, утварылі фанемны рад трох гукаў. Галоўная-фанема [з], а [с]-варыянт фанемы [з. Моцная (незалежная) пазіцыя для зычных бывае перад галоснымі/перад санорнымі: баль, верх, дуб, пух, град, смех. Адрозніва 33 зычныя фанемы (зычных гукаў 39). Фанема [г] адна, а гукі 4; фанема [дз] адна, а гукі 2; фанема [к] адна, а гукі 2; фанема [х] адна, а гукі 2. У астат выпадках колькасць слоў і фанем супадае. Але методыка не ідэальна. Як зыч гукі, так і зыч фанемы утв 9 суадносных пар па звонкасці-глухасці. Санорныя не маюць пары, глухія ф,к,ц не маюць парных звонкіх. Суадносны рад цв-мяк фанем склад з 11 пар.

Дата добавления: 2015-08-17