Этносаралық қатынастар

Этносаралық қатынастар проблемасы - шет елдік және отандық социологияның ойлары бір жерден шығатын білім саласы.

Ресейлік ғалымдар Ю.А. Арутюнян, Л.М. Дробижева және Л.П. Сусколов ұлтаралық қатынастар ұғымын қолданып, оны ұлтаралық қатынастарды зерттеу этносоциологияның дамуының әуел басынан ең негізгі салаларының бірі болды және ол кезде зерттеу ауқымы орыстар мен республикадағы басым ұлттар арасындағы өзара әрекеттесуіне шоғырланған деп түсіндірілді. Кеңес Одағында бұл тақырып бойынша жасалған алғашқы жұмыстар дәл осылай аталған еді. Қазіргі күнде де көптеген зерттеушілер дәстүрлі түрде сол кезеңнің терминологиясының қолдануын жалғастыруда.

Шет елдік социологияда көбінесе “нәсілдік қатынастар” және “этникалық қатынастар” деген түсініктер қолданылады.

Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижева, А.А. Сусколов этносаралық қатынастар саласында этносоциологтардың мүдделілік саласын анықтай отырып, тұрғының өзіне тән ерекшелігіне немесе зерттеу ауқымына назар аударады, өйткені этносаралық қатынастар пәнаралық зерттеу саласын құрайды.

Этносаралық қатынастар кең мағынада халықтардың әр түрлі салаларда - саясатта, мәдениетте, т.б. өзара әрекеттесуі ретінде түсіндіріледі, тар мағынада түрлі ұлт өкілдері арасындағы байланысқа түсудің түрлі салаларында - еңбек, отбасылық-тұрмыстық, көршілік, достық және өзге бейресми араласуындағы тұлғааралық қатынастар ретінде түсіндіріледі.

Этносаралық өзара қатынастарды зерттеу кезінде этносоциологтар мен этнопсихологтардың зерттеу пәні ең алдымен өз тобы мен басқа топ жөніндегі ойлары мен қабылдауы, онымен байланысқа түсуге дайындығы, психикалық жай-күйі мен процестер болып табылады. Олардан бөлек этносоциологтар зерттеу пәндері қатарына жүріс-тұрыстың нақтылы фактілерін қосады (мысалы, партияларға, қозғалыстарға, қоғамдық шерулерге қатысу).

Этносоциологтар этносаралық қатынастарды зерттеу барысында ұлтаралық әрекеттесу саласындағы әр түрлі ұлт адамдарының жүріс-тұрысын басты назарда ұстайды.

Ұлтаралық қатынастар - қазақстандық қоғамтанушылар үшін зерттеуде ерекше көңіл бөлетін мәселе. Ұлттық феноменнің көрінуіндегі, ұлттық өмір ағымының сипатындағы тәуелділіктерді зерттеу пәні қазақстандық ғалым А.П. Коноваловтың пікірінше - әлеуметтік материяның ажырамас бөлігі қатынас, қоғам іс-әрекетінің бағытын, оның нақтылы құрамдас бөліктерін анықтаушы фактор болып табылады.

Қатынастар - бұл өзара байланыстар мен өзара әсер ету жүйесі, мүмкіндіктер мен жағдайлар жүйесі, іс-қимылды ортақ мүдделерді іске асыруға бағыттауға мүмкіндік беретін қандай да бір психологиялық аура: қоғамның, оның ұжымдарының, нақтылы өкілдерінің мүдделері. Қатынастар - бұл социум өмірінің формасы, оның біріктіруші күш.

Автор ұлтаралық қатынастарда бір-бірімен ажырамас болғанмен, әр түрлі “жұмыс істейтін” мүдделердің тұрақты екі тобының өмір сүретіні жайында айтады. Мүдделердің бірінші тобы шартты түрде “жалпы әлеуметтік” деп аталған. Қазақстанда өмір сүретін ұлттық топтар үшін бұлар көбінесе төмендегілер болуы мүмкін: аумақтық-мемлекеттік (аумақтық- құқықтық қатынастардың бірыңғай жүйесі бар ортақ мемлекет), әлеуметтік-экономикалық (бірыңғай экономикалық кеңістік, материалдық игіліктерді өндіруде, бөліп беруде қатысудың бәріне ортақ механизм), әкімшілік-құқықтық (бәріне ортақ заңдарға бағыну), білім алу, ғылыми, мәдени салалардың, т.б. ортақтығы. Мүдделердің екінші тобы - “этникалық өзіндік ерекшелігі бар” мүдделер, автор оған әрбір ұлттық топты сипаттайтын және ең алдымен тілдің, мәдениеттің, дәстүрдің, шаруашылық тәртіптің, сана мен өзіндік сана-сезімнің, т.б. ерекшеліктерінде көрінетін қажеттіліктер тобын жатқызады.

Әрбір адам бір уақытта жалпы әлеуметтік және этникалық өзіндік ерекшелігі бар мүдделер мен қажеттіліктердің иеленушісі болып табылатындықтан ұлтаралық әрекеттесу процесінде бұл жағдай бірыңғай және ерекше арасындағы қарама-қайшылық үшін тиісті жағдай туғызады, ол өз кезегінде бөгде этникалық субъектілермен байланыс орнатуға жол ашады.

Этникалылық, З.В. Синкевичтің әділ атап өткеніндей салыстыру мен коммуникациядан тыс өмір сүрмейді, ол табиғи нәрсе, себебі бұл оның болмысының тәсілі.

Жекелеген этникалық топтар арасындағы қатынастар барлық уақытта екі полюс арасындағы шартты шамада орналасады: бір жағынан тілектестік өзара әрекеттесу (бейнелі түрде айтқанда ұнатушылық), екінші жағынан жек көріп шеттелу немесе ұнатпаушылық. Бұл жағдайда шаманың ортасын этникалық шыдамдылық (толеранттық) алады.

Этносаралық қатынастар - қазіргі полиэтникалық қоғамды анықтайтын құрамдас бөліктерінің бірі.

Бұл қатынастардың динамикасы мен тепе-теңдігі байланысқа түсетін халықтар мен этникалық топтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне байланысты. Оларға өзара тәуелді факторлардың жиынтығы әсер етеді. Атап айтқанда: халықтардың әлеуметтік-экономикалық қатынастарының деңгейі, олардың саяси, мәдени және демографиялық дамуының тарихи қалыптасқан ерекшеліктері. Бұл олардың өзара әрекеттесуінің сипаты мен динамикасын ғана емес сонымен қатар әрқайсысының орны мен рөлін де анықтай алуы мүмкін.

Этносаралық қатынас - бұл объективті өмір сүретін шындық, этноәлеуметтік қауымдастықтарға тән этникалық белгілер мен қасиеттердің көріну ауқымы: мақсаттардың, ділдің (менталитеттің), жүріс-тұрыс ережелерінің, т.б. жиынтығы. Бұл қатынастар барлық уақытта күрделі болып келеді.

Этносаралық қатынастар - полиэтникалық қоғам өміріндегі процестердің дамуының күтпегендіктің, ойда болмағандық пен біркелкі еместік деңгейі бар аса қозғалмалы әрі жылдам өзгеретін саласы.

Ұлтаралық байланыстар - бұл барлық халықтар үшін пайдалы, сондықтан өз еркі бойынша іске асырылатын табиғи, объективті, диалектикалық процесс. Ол адамдар мәдениетінің дамуының нәтижесі, өмір сүрудің басты шарты, тәсілі және әрбір адамды жетілдірудің жолы болып табылады.

Ұлтаралық қатынастар мәдениеті бірінші кезекте әр түрлі ұлт өкілдерінің тұлғааралық қатынастарының білгілі бір сапалы деңгейі болып табылады. Ал тұлғааралық ұлттық қатынастар өз көрінісін адамдардың қылықтары мен дүниетанымынан, өнегелі бастамаларынан, жүріс-тұрыс қалыптарынан, басқа ұлттарға көзқарасынан, атап айтқанда еңбек етуден, тұрмыстан, демалыстан, ұлты басқа адамдармен байланыс жасауды мақсаттардан, ұлттық мүдделер мен ұлттық өзіндік ерекшелік көрініс беретін қоғамдық өмірдің қандай да бір саласына бағытталған мақсаттар жүйесін білдіретін ұлттық ұстанымдардан табады.

Ұлтаралық қатынастар мәдениеті - бұл әр түрлі ұлт өкілдері арасында силастықтың, қолдаушылықтың, ұжымшылықтың, ізгіліктің, ұлттық өзімшілдікке, шовинистік меменсуге жол бермеушіліктің, өз мәдениетін игеруге және басқа ұлтттардың, халықтардың, ұлттық топтардың рухани құндылықтарын игеруге ұмтылудың орнатылуы.

Ұлтаралық қатынастардың шанайы тәжірибесінде үйлесімділік - сирек кездесетін құбылыс. Оған қоса, оған қарай отырып, этносаралық байланыстар механизмдерін қалыптастыруға болатын қандай да бір мұрат ретінде түсіндіріледі. Осыған ұқсас ұлтаралық үйлесімділікті ғылыми әдебиетте “интеракционализм”, ал үйлесу процесінің өзін “интернационализация” деген атпен кездестіруге болады.

Бұрын КСРО-да интернационализмге аса маңызды мән берілгені мәлім. Алайда КСРО-ның ыдырауымен бұл құбылысқа назар айтарлықтай төмендеді, өйткені бұл ұғымдар көбінесе мазмұндық тұрғыдан гөрі, үгіт-насихат түрінде қарастырылды. Сонда да, интеракционализм мәнінің беделін түсіру ұлтаралық қатынастарында бұл феноменнен, интернационализмге ұқсас принципке негізделген әдістемеден бас тартуды білдірмейді, біз оны қажет етсек те, етпесек те ол объективті шынайылықпен айқындалған және барлық уақытта өмір сүре береді.

Этносаралық қатынастарды сипаттайтын қазіргі кездегі ұғымдардың бірі “ұлтаралық келісім” болып табылады. Қазақстандағы ұлтаралық келісімді зерттеуге ғалым Г.В.Малининнің еңбектері арналған.

Автор ұлтаралық келісімді этностардың әлеуметтік-этникалық жүріс-тұрысымен байланыс жасау түрі ретінде оның негізгі өлшемдерін бөліп қарастырып, ашық құрылымдық күйінде көруге болады деп есептейді.

Біріншіден, жалпы дүниетанымдық негіздемелердің, тарихи тағдырлардың, рухани жақындықтың болуы.

Екіншіден, басқа этникалық субъектіні түсінуден ғана емес, сондай-ақ, оның өзіне қарым-қатынас бойынша тең серіктес ретіндегі көзқарасынан тұратын толық шынайы өзара түсіністікке қол жеткізу. Өзара түсіністік барлық уақытта қайтымды, өзара екі жақты келісімді сипатта болады.

Үшіншіден, өмірдің барлық салаларында үнемі және үздіксіз өзара айырбас үшін жағдайлар мен мүмкіндіктер жасау. Келісім - ол жүйелі бейнедегі өзара әрекет пен айырбастан тұратын, негізінде субъектілердің өзіндік ерекшелігі мен бір-біріне жақындығын терең меңгеру болып жататын процесс.

Төртіншіден, өзара қарым-қатынас жасайтын этникалық субъектілер мүдделерінің сәйкес келуі үшін мүмкіндіктер іздеу.

Бесіншіден, өзара қарым-қатынас жасайтын этникалық субъектілердің өзара бағалау деңгейінің тепе-теңдігіне қол жеткізу. Бұл фактор өте маңызды болып табылады, себебі байланысқа түсуші субъекттердің мінезінде әлеуметтік-мәдени және басқа мәндерінің сәйкес келген күннің өзінде егер өзара бағалау болмаса, онда өзара түсіністік мығым болмайды. Келісімнің ең жоғары деңгейі тек әлеуметтік, саяси, идеологиялық, рухани-мәдени және сол сияқты мәндер жүйесінің сәйкес келуін ғана емес, сонымен қатар өзара ұнату және дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды, құндылықтарды ұстану, бір-бірінің жүріс-тұрыс таптаурындарын құрметтеу қатынастарымен байланысты өзара бағлау деңгейін білдіреді.

Алтыншыдан, этносаралық толеранттылықтың - шыдамдылықтың қалыптасуы. Толеранттылық - мәжбүрлі емес коммуникацияның құндылығы, рухани қарым-қатынастың, қайырымдылық пен келісім аясын кеңейтуге ұмтылыс.

Аталмыш белгілер - бұл ұлттық келісімді өлшеудің өзінше бір өлшемдері, яғни өзара түсіністік пен этникалық субъектілердің байланысқа түсуге ұмтылысы әлеуметтік-этникалық жүріс-тұрыстың қалыптасуы үшін тұрақты мәнге ие шамалар болып табылады.

Көріп отырғанымыздай, зерттеушілер тарапынан ұлтаралық қатынас түсінігімен қатар ұлтаралық, көбінесе этносаралық және этникалық өзара әрекеттесу түсініктері қолданылуда.

Дата добавления: 2015-07-19