Экономикалық социологияның негізгі категориялары

Ғылыми пән өзінің ерекше амалдарын жасап шығаруға мүмкіндік беретін, дербес қалыптасқан теориялық аппараты құрылған кезде ғана, өз орнын тапты деп есептеледі. Теориялық бекітілімдер, категориялар мен ұғымдар танымның жалпыға мәні бар схемасын қалыптастырады, құбылыстар мен процестердің ең құнды ерекшеліктерін, белгілерін және заңдылықтарын көрсетеді. Басты социологиялық-экономикалық категориялардың шеңберін анықтап алу әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеудің әдістемелік негізін жасауға мүмкіндік береді.

Экономикалық социологияның іргелі ұғымдарына ең алдымен экономикалық жүріс-тұрыс, экономикалық әрекет, экономикалық сана мен ой, экономикалық мәдениет, шаруашылықты ұйымдастыру, экономикалық институт және басқалар жатқызылады. Экономикалық және социологиялық ғылымдардың бір-бірін толықтыруы нарықтық құбылыстарды зерттеудің өзектілігінің жоғарылау деңгейіне қарай нарықтық терминология экономикалық социологияға жақындай түседі. Олар нарықтық экономика, жақсы тұрмыс экономикасы, формальді және формальді емес экономика, жеке меншік, жекешелендіру, индивидтер мен шаруашылықтардың нарықтық жүріс-тұрысы, жұмыспен қамту және жұмыссыздық, еңбек нарығының икемділігі және т.с.с.

Басқа да арнайы социологиялық теориялар сияқты экономикалық социология да әлеуметтік қатынастарды зерттеуде түсіп отырған саласының мәнін ашатын жалпы социологиялық категориялар мен өзіндік ерекшелігі бар ұғымдарды қолданады. Ғылымның бұл саласын алға тартып отырған көптеген категорияларға байланысты келесі топтарға бөлуге болады.

1) Жалпы ғылыми (тұжырымдамалық) категориялар - құрылым, жүйе, функция, процесс, байланыс, тұрақтылық, өзгерушілік, даму және т.с.с. Олар жалпы әдістеменің тілін құрайды, экономикалық және әлеуметтік салаларды, экономикалық қатынастар мен процестерді реттеудің әлеуметтік механизмдерін сипаттау құралы ретінде қолданылады.

2) Жалпы әлеуметтік категориялар, басқа да әлеуметтік ғылымдардың сөздігінен алынған. Айталық, экономикалық теориядан - нарық, өндіріс, тұтыну, айырбас, бөліп беру, жеке меншік, бәсекелестік, жұмыспен қамту, трансакциялар және т.б. сияқты терминдер қолданылады. Философиядан - қоғамдық сана, қоғамдық қатынастар, заңдылықтар, мәдениет; әлеуметтік психологиядан - ұжым, тұлға, дәлелдеу, сәйкестендіру; жалпы социологиядан - әлеуметтік қатынастар, топтар, ұйымдар, институттар, әлеуметтік құрылым, стратификация және басқалар.

3) Өзіндік ерекшелігі бар категориялар экономикалық социологияның жеке категориялары болып табылады, оның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды (экономикалық әрекет, шаруашылық ниеттемесі, экономикалық стратификация, экономикалық мүдделер, таптаурындар, келісім-шарттық қатынастар, әлеуметтік-экономикалық қолдау жүйелері және т.б.) танып білудегі амалдарды білдіреді.

Социологиялық зерттеу барысында бұл категориялар операциялық процестен өтіп, эмпирикалық талдауға жатқызылады. Мысалы, шаруашылық ниеттемесі, нарықтық өзгерістерге көзқарас, мамандық пен іс-әрекет түрін таңдаудағы түрткі себеп, ресспондент үшін жұмыс орнының түрлі сипаттамаларының маңыздылығы, оның жоғары жалақысы бар жұмыс табуға ұмтылысы, кәсіпкерлікке көзқарасы және басқалар сияқты эмпирикалық индикаторлар көмегімен анықталады.

Экономикалық социологияның категориялар жүйесі келешегі бар экономикалық-социологиялық мектептер мен бағыттардың дамуының арқасында баий түседі. Олардың қатарына экономикалық жүріс-тұрыс, рационалды таңдау, адам капиталы, жаңа институционализм теориясы және басқалары кіреді.

Экономикалық социология экономиканың әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылым болғандықтан, экономикалық және әлеуметтік ұғымдарды анықтап алу қажет. “Әлеуметтік” дегенде сол қоғамдағы индивидтер мен топтардың нақты орны мен уақыты жағдайында ортақ іс-әрекет процесінде топтасқан қоғамдық қатынастардың жиынтығы түсіндіріледі. Әлеуметтік - адамдардың өзара әрекеттесуі барысында туындайды және бір-біріне қоғамдық өмірдегі құбылыстар мен процестерге әр түрлі қатынастар барысында көрінеді.

“Экономикалық” деген ұғым адамдар арасындағы өндірісті ұйымдастыру мен материалдық игіліктерді тұтынумен байланысты қандай да бір қоғамдық қатынастарды білдіреді. Экономика өндірісті, еңбек нәтижелерін алмастыруды, өндірілген нәрсені таратуды, тұтынуды қамтиды. Экономика социологиялық көзқарас тұрғысынан екі жақты қарастырылуы мүмкін - шаруашылық іс-әрекет және осы әрекеттерді реттеуші институттар жүйесі ретінде. “Шаруашылық” ұғымы экономиканың синонимы болып табылады және ол адам мен оның айналасындағылардың өмір сүруге қажетті игіліктерді өндіру мен тұтыну мақсатындағы өзара әрекеттесуі деп түсіндіріледі. Бұл тұрғыда экономика қоғамның жеке адам қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін шектелген қорларды пайдалану жайлы шешім қабылдайтын және оны іске асыратын саласы.

Екінші жағынан, қоғамда шаруашылық іс-әрекет процесінде белгілі бір экономикалық институттар қалыптасады. Дәл осыларда, әлеуметтік тәжірибе, ең қолайлы әлеуметтік-экономикалық нәтижені алуға мүмкіндік беретін, шарушылық субъектілерінің нақтылы материалдық-техникалық ортамен өзара әрекеттесуінің тұрақты әдістерін бекітеді. Нәтиже жекелеген әлеуметтік топтар көзқарасы тұрғысынан алғанда аса мықты емес, алайда халықтың көпшілігі үшін ең қолайлысы, өйткені ол қоғамның шаруашылық іс-әрекетінің тұтастығын қамтамасыз етеді. Экономика бұл жерде материалдық сала ретінде емес, Парсонс бойынша көбіне бейімдеу бағытына ие қоғамдық ресурстарды өндіру механизмі, институттар жүйесі ретінде қарастырылады.

Қоғамдық қатынастардың кез келген жүйесі (экономикалық, саяси және басқалар) адамдардың бір-біріне және қоғамға деген көзқарасын білдіреді. Экономикалық құбылыстар мен процестер өзінің әлеуметтік негізіне байланысты болады. Әлеуметтік процестер экономикалық аясына кіреді немесе керісінше. Мысалы, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік көбінде адамдардың экономикалық позицияларымен (меншікке ие болумен, табыс деңгейімен, кәсіби жұмыспен қамтылумен) анықталады. Экономика индивидтерді топтық және жекелік байланыстар жасауға итермелейді, олардың арасында өзара әрекеттесудің өзіндік ерекшелігі бар түрлерін жасап шығады, олардың жүріс-тұрыс шеңберлерін белгілейді. Алайда, адамдардың жүріс-тұрысы тек ұтымды себептермен, экономикалық қинаумен ғана реттелмейді, сонымен қатар, ерекше тарихи және мәдени жағдайларда қалыптасқан әлеуметтік байланыстар, құндылықтар, жүріс-тұрыс нормаларымен де реттеледі.

Экономикалық социологиядағы әлеуметтік өмірді талдау бастау алатын негізгі категориялардың бірі “экономикалық іс-әрекет” және “экономикалық жүріс-тұрыс” болып табылады.

Экономикалық жүріс-тұрысты шығын мейлінше азайып, таза пайда мейлінше көбейетін ұтымды таңдау жасау мақсатымен экономикалық байланыстарды кеңейьуге байланысты жүріс-тұрыс деп бағалауға болады.

Радаев Вебердің экономикалық іс-әрекет социологиясы дәстүрін жалғастыра отырып, оны ішкі дәлелденген және басқа адамдардың әрекеті мен қолда бар нормаларға бағыт алған әлеуметтік әрекет ретінде қарастырады. Ол экономикалық іс-әрекетті “өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында күш көрсетусіз әдістермен шектелген ресурстарға бақылау орнату” деп түсіндіреді.

Адамдардың экономикадағы әрекетін социологиялық тұрғыдан түсіндіру экономикалық-социологиялық адам үлгілерінің түсіндірмелі мүмкіндіктерін есепке ала отырып құрылады. Оны суреттеудің көптеген нұсқамаларына қарамастан, оларды негізгі төрт алғышарттарға бөлуге болады.

- Адам тәуелсіз. Ол жеке қалауларынан негізделіп, дербес шешім қабылдайтын атомданған индивид.

- Адам өзімшіл. Ол бірінші кезекте өз мүддесін ойлайды және жеке пайдасын ұлғайтуға тырысады.

- Адам рационалды. Ол алға қойылған мақсатына біртіндеп жетуге тырысады және оған жетудің қандай да бір құралын таңдауда салыстырмалы түрдегі шығындарға көңіл аударады.

- Адам хабардар. Ол өз қажеттіліктерін жақсы біліп қана қоймай, оны қанағаттандырудың құралдары жайлы қажетті ақпартқа да ие.

Алайда, экономикалық агенттің ұтымдылығы мен жеке даралығын мойындай отырып, экономикалық іс-әрекетті талдауда социологиялық тұрғы оны индивидтің әр түрлі бейнедегі әлеуметтік құрылымдар қатарына енген және өздерінің әлеуметтік байланыстар жиынтығы тұрғысынан қарастырады. Қазіргі кезде экономикалық іс-әрекетті социологиялық талдаудың өзіне тән ерекшелігі үш жағдайда қалыптасады.

- Экономикалық әрекет - әлеуметтік әркет формасы болып табылады. Шаруашылық ниеттер оқшауланған индивидтің өнімі емес, әлеуметтік қауымдастықтардың (тұлғааралық қатынасқа түсу жүйесі, ұйымдар, әлеуметтік топтар) өнімі екені айтылады;

- Шаруашылық институттар - әлеуметтік конструкциялар болып табылады. Олар экономикалық әрекетті шектеп, ынталандырып қана қоймай, сонымен қатар, тарихи қалыптасқан шектеулерді аттап өтуге және ресурстарды топтастыруға қабілетті факторлар тарапынан да құрастырылады.

Егер де “экономикалық адам” - ол тәуелсіз, өзімшіл, рационалды және хабардар адам болса, “социологиялық адам” қоғамдық нормаларға бағынады және өзгешілдікке жақын, өзін иррационалды тәртіпсіз түрде ұстайды, ақпараты мардымсыз және табыс пен шығындарды есептеуге қауқарсыз. Адамның социологиялық-экономикалық жалпы үлгісі, адамды осындай екі радикалды позициялардың ортасына орналастыруды меңзейді. Бұл жағдай адамды қалыптасқан жағдайға аса икемді және белсенді етеді: жай ғана ақпаратқа ие емес, сонымен қатар, оны танып білуші, жай ғана нормаларды орындаушы емес, сондай-ақ әлеуметтенуші етеді.

Адамдардың шаруашылық әрекеті экономикалық сана мен ойдың типімен, экономикалық мәдениеттің даму деңгейімен анықталады.

Экономикалық сана, экономикалық қатынастардың көрінуі мен тану амалы ретінде қызмет атқарады, тиісінше бұл білімдер экономика саласындағы процестерді реттеу үшін қолдануға қажет. Ол, әлеуметтік топтар мен индивидтердің, тікелей экономикалық нақтылықты бейнелеуші және нақтылы бір тарихи сәтте қоғамдағы әр түрлі құбылыстарға өз ойын көрсетуші экономикалық білімдер мен идеялар, көзқарастар жиынтығын білдіреді.

Экономикалық сана-сезім экономикалық тәжірибе барысында қалыптасады, оның иеленушілері жекелеген индивидтер, топтар бола алады. Білімнің санаға ауысуының басты өлшемі, әлеуметтік топтар мен индивидтердің экономикалық идеяларға, көзқарастарға және теорияларға қажеттілігі болып табылады. Экономикалық сана-сезімнің дамуы агенттіктердің экономикалық мүдделерін табысты іске асыру үшін маңызды. Мысалы, нарыққа өту халықтың нарықтық білімнің негізін игеруді, жекешелендірудің механизмдерін, жеке істі ұйымдастыруды, сауда ережелерін және маркетингтік қызметтерді түсінуді талап етті.

Экономикалық сана теориялық сана-сезім мен эмпирикалық ой болып екіге бөлінеді. Сана-сезімнің теориялық деңгейі экономикалық құбылыстар мен процестердің заңдылықтары мен байланыстарын анықтауға мүмкіндік беретін категория мен тұжырымдама формасында жүйеленген экономикалық білімді көрсетеді. Экономикалық ой шарушылық өмірдің іс жүзіндегі тәжірибесінен туындаған көзқарастарды қамтиды. Адамдар күнделікті өмірінде, қандай да бір тұрғыда әрекет етуге шешім қабылдай отырып, осындай үйреншікті сана-сезімді басшылыққа алады.

Поп Хейне экономикалық сана мен ойдың жұмыс механизмін бейнелейтін қызықты салыстырма келтіреді. Қазіргі индустриалдық экономикада миллиондаған адамдар үшін көптеген күрделі игіліктерді өндіру үшін қажетті күш жігерін жоғары дәлдікпен мақұлдап отыру қалайша мүмкін болады деген сұрақ қойылады. Мысал ретінде, жол қозғалысының шарықтау сағатындағы тәртіпке келтіргендігін келтіреді, ол тиісінше әрбір жүргізушінің тәуелсіздігін сақтай отырып, қоғамдық әріптестікке түсуін және әрқайсысының өз мақсатына жету мүддесінің есепке алынуын көрсетеді.

Экономикалық іс-әрекетте мұндай үйлестіруге қол жеткізу ойлаудың экономикалық бейнесі арқасында мүмкін болады. Адамдар, бір-бірімен өзара әрекеттесуден мейлінше пайда алуға ұмтылып, жеке мүдделері тұрғысынан әрекет етеді. Алайда, олар оған қол жеткізу, басқалары үшін де таңдау жағдайы болғанда мүмкін болатынын біледі. Сонымен, қоғамда, олардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде туындайтын таза табыстағы өзгерістерге өзара бейімделуінің үздіксіз процесі болып жатады. Хейне ойлаудың экономикалық бейнесінің өзара байланысының төрт позициясын бөліп көрсетеді: адамдар таңдайды, тек қана индивидтер таңдайды, индивидтер рационалды түрде таңдайды, барлық қоғамдық өзара әрекеттесулерді нарықтық процес ретінде түсіндіруге болады.

Экономикалық әрекеттер қоғамның жинақтаған тәжірибесін және білімін шаруашылық тәжірибе барысында қалыптасқан дәстүрлер мен жүріс-тұрыс нормаларын өзіне сіңірген әрекет етудің дайын тұжырымдық схемасына негізделеді. Адам тек қана экономикалық мүдделер мен ниеттерінің тасушысы ғана емес, сонымен қатар мәдениет иеленушісі мен жасаушының өнімі ретінде көрінеді.

Экономикалық мәдениет экономикалық жүріс-тұрыстың реттеушісі болып табылатын шаруашылық нормалардың, жүріс-тұрыс үлгілерінің, таптаурындардың, құндылықтардың, дәстүрлер мен символдардың, кәсіби білімдер мен қасиеттердің тұрақты жиынтығын білдіреді. Ол мәдени құндылықтар мен нормаларды сақтайды, экономикалық дамудың әлеуметтік зердесі болады, индивидтер мен әлеуметтік топтардың экономикалық ресурстарды бақылау басым болатын әдістерін тудырады. Экономикалық мәдениет бірқатар қызметтер атқарады: таратушылық (болашақ ұрпаққа маңызды әлеуметтік-экономикалық құндылықтар мен нормаларды сақтап, жеткізу); іріктеу (мұраға қалған нормалар арасынан қазіргі жағдайда қолдап отыру мақұл болатындарын таңдап алу); инновациялық (экономикалық сана мен ойлаудың элементтерін жаңарту, экономикалық әрекетке жаңа технологиялар мен ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізу).

Отандық экономикалық социологияның табысты дамуы Батыс социологиясындағы құрастырылған бай ұғымдар мен операциялық зерттеу схемаларын игеріп, қайта қорытуға байланысты. Социологиялық-экономикалық зерттеулердің жұмыспен қамту және еңбек нарығының қатынасы, кәсіпкерлік, келісм-шарттық қатынастар, формальді емес экономикада экономикалық жүріс-тұрыс саласын зерттеудің кеңеюі талдау категориясының мазмұнын тереңдете түседі, оларды эмпирикалық сипатпен толықтыра түседі.

Дата добавления: 2015-07-19