Читайте также:
|
Мақсаты: Мұхамеджан, Спандияр, Тайыр, Cәбит шығармашылығын талдап, түсіндіру.
Сұрақтары:
1. Мұхамеджан Сералин
2. Спандияр Көбеев
3. Тайыр Жомартбаев
4. Cәбит Дөнентаев
Дәріс мәтіні (тезис)
Мұхамеджан Сералин (1872-1929) – ХХ ғасыр басындағы әдебиетте тарихи поэма, шыншыл поэма жанрын дамытқан, көркем аударманың қалыптасуына үлес қосқан қаламгер. Қостанайдың Қарабалық жерінің тумасы. Троицкіде медресе бітіріп, Қостанайда орыс-татар школында оқыған. 1900-1910 татар көпесі Яушевтің қарамағында әр түрлі қызмет істейді. Әдебиетіміз бен мәдениетіміздегі елеулі қызметі – 1911-1915 жылдар аралығында Троицкіде «Айқап» атты тұңғыш қазақ журналын шығаруы. Өзі оның редакторы болды. Атауы «әй, қап!» деген өкінішке толы алаштың эмоциялы сөзінен шыққан журнал аталған кезең әдебиетін дамытуға елеулі атсалысты. Кейбір деректерге қарағанда, «Айқап» журналын жәдитшіл татар ауқаттылары қаржыландырған. Тарихтан белгілі жайт, 1905-1906 жылдары өткен бүкілресей мұсылмандарының І-ІІ-ІІІ съездерінде (Нижний-Новгород, Петербор), 1906 жылы өткен мұсылман мұғалімдерінің съезінде (Қазан) ағайын діндестердің арасында газет-журнал шығарып, халықты ағартуға жәрдемдесу мәселесі сол кездегі байлар мен алпауыттардан сұралған-ды. Төңкерістен кейін Мұхамеджан Орынборда «Ұшқын» газетінде, Қостанай губаткомында жауапты қызмет атқарды. 1923-1926 жылдары «Ауыл» (Қостанай) газетінің редакторы болды.
М. Сералин екі кітабы ХХ ғасыр басында баспа бетін көрді. Олар: 1) Топ жарған. Мұхамеджан Серәлі-хожа ұғлының шығарғаны. 1898 жыл, апрель, 13-числа. Троицк: Ф.Селянкин һәм Х.Сосновский табиғханасы, 1900.- 13 б.
2) Гүлкашима. Мұхамеджан Серәлі-хожа ұғлының шығарған қиссасы. Оренбург: М.-Ф.Кәримов мәтбәғасы, 1903.- 27 б.
«Топ жарған» - тарихи-көркем поэма. Мұнда ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы әйгілі Кенесары-Наурызбайдың қаһармандық қозғалысының бір сәті сипатталады. Кеңес тұсында бұл шығарма бұрмаланып түсіндірілді. М. Сералин ешқашан Кенесары жорығын, оның айналасын әшкерлеуді көздемеген. Ол Хан Кене сарбаздарының қолына түскен Адай жігітінің өжеттігін, сол арқылы қарсы тұрушыларға қосылып жатқан сарбаздардың ерен қасиетін бейнелеуді ойлаған. Мысалы, осы жырдағы:
Жігіті Кенесары - өңшең бөрі,
Келгенде олар дайын үйдің төрі,-
деген екі жолдың соңғысы кеңес тұсында:
«Келгенде олар үйге жүгіреді»
болып әдейі бұрмаланған. Сондай-ақ М.Сералиннің
Кене отыр ордасында ақылы алтын,-
деген жолы
«Кене отыр ортасында ақылы салқын»
деп түзетілген. Мұндай бұрмалаушылықтан кейін кеңес әдебиеттанушылары «Топ жарғанды» қалай түсінгісі келгенін және қалай түсіндіруді қалағанын шамалай беріңіз. Әрине, бұл шығарма – Кенесарыға жазылған ода да емес. Сондықтан мұнда халықты жаппай күйзелткен отаршылдықтың және отаршылдыққа қарсы тұрудың күрделі сабағы сөз болады.
«Гүлқашима» поэмасына сүйгеніне қосыла алмаған білімді, шығармашыл жігіт Баймағамбеттің өлммен аяқталған махаббат трагедиясы өзек болған. Ақын Гүлқашима-Баймағамбет оқиғасын әрі жанама, әрі тікелей куә ретінде көріп-біледі. Бір жолы ол Боқырау жәрмеңкесіне бара жатып Сыр бойынан көшіп келген Тілеуберген деген шалдың үйіне қонады. Шал-кемпірдің жалғыз перзенті бар екен. Сипаттауларына қарағанда, болайын деп тұрған жігіт. Ақын оны көре алмайды. Жәрмеңке біткен соң «Тобыл бойында бір жігіт өзін-өзі бауыздапты. Артына бір ауыз өлең сөз қалдырыпты» дегенді естиді. Бұл - әлгі шал-кемпірдің жалғызы болып шығады. Ақын жолай оларға бата оқи кіреді. Баймағамбеттің жазғандарымен танысады. «Қазақтың бұрмаланған салты, махаббатты сорлатқан өмірі кінәлі» деп, осы поэманы кейінгілерге сабақ етіп жазады.
Тобылдың суы терең, жары биік,
Қорғалар алабында қашқан киік.
Басында биік шыңның тамды мола,
Молаға шоқ тал біткен басын иіп,
Басына көк тас қойған жылын айтып,
Марқұмның қабырдағы сырын айтып...
Ақын жырда әлеуметтік және саяси астары терең бостандық, ғашықтық, кісілік мәселесіне жіті үңіледі. Баймағамбеттің соңғы хатындағы «Келмеді көтеруге оны шамам... Мақсатқа ұйғарылған жетпеген соң...» деген үмітсіз жолдар оқырманның сай сүйегін, жан жүйесін қозғап жібереді.
М.Сералиннің аударма поэмасы «Рүстем-Зорап» «Айқап» журналының 1914 жылғы 22-23-24 сандарында және 1915 жылғы 2-3-4-5-9 сандарында жарияланған. Аударманы түсіндірген сөзінде ақын мұны орыс ақыны Жуковскийден тәржімелегенін, ал Ресей шайыры оны неміс ақыны Рюккерттен алғанын айтады. Қалай дегенде бұл шығарма «Шаһнаманың» қазақ руханиятындағы өмірін ұзартып, салаландырды. М.Сералиннің жазуына қарағанда, Ақмешіттік тегі найман Ораз атты молда да «Шаһнаманы» аударыпты (ақын-термеші Т.Ізтілеуұлының кейінгі аудармасы бізге жақсы таныс).
1915 жылы «Айқапта» ақын белгілі Сібір жазушысы Антон Сорокиннің «Жусан» атты әңгімесін аударып басады. Жалпы А.Сорокин мен қазақ оқығандары арасындағы рухани байланыс арнайы зерттеуді талап етеді. Ол бір шығармасын Ә.Бөкейханға арнағаны да мәлім.
М.Сералиннің «Қазақ халқының мұқтаждығы», «Біздің бұрынғы һәм қазіргі халіміз», «Келешек заманымыздың қамы», «Жер әңгімесі», «Ескі жыр», «Отырықшы болған қазақтар туралы» т.б. мақалалары мен «Шәһәр Троицкі...» деп басталатын талдама-шолу материалдары ХХ ғасыр басындағы түрлі жағдайларды ашып көрсетеді.
Спандияр Көбейұлы (1878-1956) – ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің белгілі өкілі. Қостанайдың Меңдіқара өңірі жерінде туған. Ы.Алтынсарин ұйымдастырған Қрағайлыкөл мектебінде, Қостанайдағы орыс-қырғыз школында, педагогикалық курстарда оқыған. Орыс өмірін жақсы білетін қаламгер Крылов, Пушкин, Гоголь шығармаларымен жан-жақты танысып, олар сынайтын кейіпкерлерді қазақ ішінен де молынан табады. 1887 жылы уәделі Ыбырай мектебі ашылады да, Спандияр ұлы ағартушының өз көмегімен сол мектепке орналасады. Оны 1892 жылы бітіреді. Содан кейінгі жылдары Қарағайлыкөл деген жердегі төрт жылдық болыстық мектепте (1892-1895), Қостанай қаласындағы екі кластық орыс-қазақ мектебінде (1895-1897) оқиды.
Болашақ педагог-жазушы бұдан кейін тағы да оқып мұғалім болып шығуды армандайды. “Ыбырайдың өлімі менің оқытушы боламын деген ынта-ниетімді енді біржолата баянды етіп бекітті” дейді ол. Сол ниетпен Орынбордағы оқытушылар семинариясына түсуге талаптанады да, оның сәті түспей қалған соң, Қостанайдағы екі жылдық курсқа түсіп (1898) оқиды. Курсты 1901 жылы бітіріп, бастауыш мектепке мұғалім болып шығады.
Спандияр өз ауылында және оған таяу жердегі мектептерде орын болмай, Қостанайдан мың шақырымдай Ырғыз уезіндегі Толағай болысына қарайтын Кішіқұм деген жерге жіберіледі. Жүрегі надандық торына шырмалған халқына деген сүйіспеншілік пен оған білім шырағын жағу үмітіне толы жас жігіт жердің шалғайлығына қарамай, сонда оқытушы болып барады. Онда бірталай қиыншылықтарға кездеседі. Арнаулы салынған мектеп үйінің жоқтығы, жабдықтар мен оқу құралдарының жетімсіздігі, балаларын орысша оқытуға ықлассыз ел ішіндегі ескіше көзқарас – бәрімен жас мұғалім жалғыз күреседі. Балаларды Ыбырай әдісімен орысша оқытады, ғылым негіздерін түсіндіретін пәндерге үйретеді. Сөйте жүріп, Спандияр өзіне тілектес достар табады. Ол ел адамдарына ғылым салаларынан түсінік береді, орыс әдебиеті жайлы әңгімелер айтады. Пушкиннің “Дубровский”, Н.В.Гогольдің “Өлі жандар” атты шығармалары мен А.П.Чеховтың күлкілі әңгімелері, Н.А.Крыловтың мысалдары Спандиярдың ауызша әңгімелері арқылы ел ішіне тарайды.
Сөйтіп жүріп Спандияр Крылов мысалдарын аудара бастайды. Мұны ол ескі ауылдағы ұнамсыз мінез-құлық пен ел әкімдерінің, байлардың кертартпа көзқарастарын сынауға пайдаланады.
1903-1905 жылдар ішінде Спандияр Петропавл уезіндегі Нілді болыстық мектебінде істейді. 1905 жылы жазда Омбы қаласында бір айлық ауыл шаруашылық курсында оқиды. Бұдан кейін Спандияр Петропавлдағы екі кластық орыс-қазақ мектебіне орналасады, онда 1910 жылға дейін мұғалім боп істейді. Осы жылдарда (1908-1909) ол өзі Кішіқұмда бастап аударған Крылов мысалдарын көбейтіп, жөндеп, баспаға ұсынады. Ол аудармалар 1910 жылы Қазанда “Үлгілі тәржімә” деген атпен басылады.
“Осы жинақ шыққаннан кейін мен жазушылыққа бет бұрдым, - дейді ол “Орындалған арман” атты естелігінде, - Маған жазу жұмысы қолымнан келетін іс сияқты болып көрінді. Бірақ ол кезде ең алдымен мектеп балалары үшін қазақ тілінде оқу құралдары керек еді. Сондықтан мен ең алдымен оқу құралын жазып, кітап етіп бастырып шығаруға талаптандым” (Сонда, 242-б.).
С.Көбеевтің бұл кітабы – “Үлгілі бала” 1912 жылы Қазан қаласында басылып шығады. Ол бастауыш мектептегі қазақ балалары үшін оқу кітабы ретінде құрастырылған. Оған автор өзі аударған Крылов мысалдарының кейбір үлгілерін, орыс классиктерінің балаларға арналған шығармаларын, қазақтың ауыз әдебиетінен үзінділер, табиғат жайлы балаларға мәлімет беретін қысқа-қысқа әңгімелерді кіргізген.
“Үлгілі тәржімә”, “Үлгілі бала” кітаптарының шығуы С.Көбеевтің әдебиетке деген ынтасын ұштай түсті. Оның үстіне жазушы осы екі кітабын жазу үстінде орыс әдебиетін оқып үйренді. Мұның барлығы жас жазушының болашағына игі әсер етті. Осы ізденудің сәтті жемісі болып “Қалың мал” романы туды.
Ол жөнінде жазушының өзі былай дейді: “Надандыққа, феодалдық ескішіл, өрескел, сорақы салтқа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір жолы – халықты ағарту, балаларды оқыту, халықты сауаттандыру деп, оны мәдениет сатысына аяқ бастыру деп ұғынушылардың бірі мен едім. Бірақ сегіз-тоғыз жыл оқытушы болғаннан кейін феодалдық салтпен күресу үшін тек бір ғана балаларды оқыту жеткіліксіз екеніне көзім әбден жетті. Бұл күресте халық санасына күштірек әсер ететін басқа да құралдар керек сияқты көрінді. Іздене келе мен осы мақсатқа жету жолында ағартушыға ыңғайлы күрес құралдарының бірі – көркем әдебиет екен деген ой түйдім. И.Крыловтың мысал өлеңдері аудармасының мектеп оқушысы былай тұрсын, халық бұқарасына еткен әсері осы ойымның дерегі еді. Мен осы ойымды жүзеге асыру мақсатымен 1911 жылдан бастап “Қалың мал” романын жазуға кірістім” (Сонда, 246-б.).
Роман 1913 жылы Қазан қаласында басылады. Ол қазақ әдебиеті тарихында қарасөзбен жазылған алғашқы көлемді шығармалардың бірі.
Бұдан кейінгі жылдарда да Спандияр оқытушылық қызметпен (1910-1919 жылдар арасында ол Қостанай облысының Федоровқа селолық мектебінде істеген) жазушылықты қатар жүргізуге талаптанған. Төңкеріс жылдары “Бақытсыздардың бір күні” атты роман жазады, бірақ аяқталмаған күйінде роман қолжазбасы жоғалып кетеді. Кейін “Қисық кегі”, “Қазақ аулындағы тұңғыш мектеп” атты шығармалар жазбақ болады. Алайда денсаулығының нашарлауы себепті оларды жаза алмайды. Сөйтіп өмірін оқытушылыққа арнап, жазушылық жұмыстан ұзақ уақыт қол үзіп қалады.
Кеңес өкіметі жылдарында Спандияр өзінің уақытын сүйікті кәсібі-оқытушылыққа арнайды. 1939 жылы ол оқу-ағарту саласындағы ұзақ жылдық қызметі үшін Ленин орденімен марапатталады. 1944 жылы оған “Қазақ КСР-ына еңбегі сіңген мұғалім” деген құрметті атақ беріледі. 1947 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланады. 1949 жылы екінші рет Ленин орденін алады.
Ұзақ үзілістен кейін Спандияр 1951 жылы “Орындалған арман” атты мемуарлық кітап жариялады. Ол 1954 жылы өңделіп, толықтырылып, екінші рет басылды.
Спандияр өмірінің соңғы жылдарына шейін өзінің туған аулы Ақсуаттағы (Меңдіқара ауданы) он жылдық мектепте оқытушылық қызмет атқарды. 1956 жылы 21 желтоқсанда 78 жасында қайтыс болды.
С.Көбеевтің алғашқы кітабы “Үлгілі тәржімә”, негізінен, Крылов мысалдарынан аударылған шығармалардан құралған. Бала оқытумен шектеліп қана қалмай, артта қалған қазақ аулында мәдениеттің жаршысы, адамгершіліктің насихатшысы болу қажеттігін Спандияр жақсы түсінген. Сондықтан да қолынан келгенше ол өмірін осы жұмысқа арнайды.
Кішіқұмда мұғалім болып жүрген кезде, - дейді С.Көбеев – “Әрдайым қол бос уақыттарда ауыл адамдарын жинап алып, жаратылыс, география, тарих, тағы басқа ғылымдардан хабар беріп отыратын болдым. Солармен қатар қазақтың ауыз әдебиетінен мысалдар келтіріп, орыстың жазба әдебиетін өзінше айтып беріп отырдым. Мұның өзі бір жағынан менің ауылда беделді болуыма үлкен себепші де болды.
Мен Пушкин, Лермонтов сияқты ақын-жазушылардың шығармаларының мазмұнын айтып, түсіндірумен қатар, әсіресе Крыловтың мысалдарын көбірек оқып беріп жүрдім” (Сонда, 218-219-б.).
И.А.Крылов мысалдарын кезінде Абай мен Ыбырай, одан кейін Спандиярдың замандастары А.Байтұрсынов пен Б.Өтетілеуов те аударған. Солардың бәрінің Крылов мысалдарына жүгінуі кездейсоқ емес еді. Сол дәуірдегі орыс қоғамы мен қазақтың тұрмыс-тіршілігінің, олардағы әлеуметтік теңсіздіктің, зорлық пен әділетсіздіңтің ұқсас жақтары да аз болмайтын. Сондықтан қазақ ақындары Крылов мысалдарында суреттелетін арыстан, аю, қасқыр, түлкі сияқты жыртқыштардың қой-қозы, өгіз тәрізді момын жануарларға жасаған зорлығынан ел өмірінің шындығын таныды, оны тұспалдай сынауға мүмкіндік алды. Көркемдік сапасы әр қилы болғанмен, мазмұнымен халыққа әсер еткен аударма еңбектердің қазақ арасынан қолдау тауып, сіңісіп кетуі де осыны дәлелдейді.
С.Көбеевтің де аудармашылық қызметі осы негізде туды. Қарапайым ауыл мұғалімі қазақ аулындағы надандық пен тоңмойын мінез-құлықты сынау, шенеу, әшкерелеу мақсатында Крылов мысалдарына қол созды, соларды аударды.
1910 жылы аударған мысалдарын жинақтап «Үлгілі тәржіма» атпен кітап етіп шығарады.
Ресми аты: Үлгілі тәржіме. Қазақ шиуәсінде. Мөхәррирі: И.А.Крылов. Мөтәржимі: Спандияр Көбейф. Нәшерлерлі: борадәран Кәримофтар. Қазан: матбәға-и Кәримия, 1910.- 104 б.
Мысалдар мен танымдық өлеңдердің бәрі де сол кездегі қазақ қоғамының жетілуіне, өз-өзіне сын көзімен қарауына себепші еді. Әрбір хайуан мен басқа да тіршілік иесінің жақсылы-жаманды әрекеті немесе шығармалық бейнесі өмір қиындықтарынан сабақ алуға мүмкіндік туғызды.
1912 жылы К.Д.Ушинскийдің «Родное слово» оқулығының үлгісімен «Үлгілі бала» атты оқулық жазып жариялады.
Ресми аты: Үлгілі бала. Қазақша оқу кітабы. Мектептерде һәм үйде оқу үшін кәнд тілдердегі тәуір оқу кітаптарынан алынып қазақша жазылды. Спандияр Көбейф. Нәшерлерлі: борадәран Кәримофтар. Қазан: матбәға-и Кәримия, 1912.- 76 б.
Мұнда С.Көбейұлы көп ізденіп, балалардың ой-өрісін, азаматтық ұстанымын, адамгершілігін қалыптастыратын материалдар ұсына алған. Әсіресе мектеп жасындағы ұл-қыздарға өте жақын табиғат, аң-құс суреттемелері оқулықтың өн бойында бір жүйеде көрініп отырады.
1913 жылы Қазаннан шыққан «Қалың мал» романы сол кезеңнің әдеби өміріндегі елеулі оқиға болды. Әу баста қазақ өмірінің белгілі салты болып қалыптасқан «қалың мал» уақыт өте келе, әлеуметтік қайшылықтарды тереңдететін және тіпті адамның қарапайым да асыл құқығын аяққа басатын «мәселені шешу мен ушықтырудың» құралына айналды. Неге? Бұған салт кінәлі ме, жоқ салтты тұралатқан отарланған қоғам кінәлі ме? Романдағы Ғайша мен Қожаш ненің құрбаны бола жаздады? Итбай-әкенің маңындағы кейіпкерлер қазақ ұлтының қандай өкілдері? «Қыз баласын қадірлей білмеген жұрт өз елін қадірлей алмайды» деген тәмсілді «Қалың мал» романы қалайша түсіндіреді?
Романда шарасыз қыз аузымен айтылатын мынандай сөздер бар: «Ғайшаның теңі қайда, елі қайда?». Міне, бұл – қоғамның ауыр күрсінуі һәм запыраны. Рас, Ғайша мен Қожаш бақытын күреспен және ақыл-айламен тапты. Бірақ Тұрлықұлдар сорлатқан қазақ қыздары аз ба?..
Жалпы кез-келген бастаманың іргелі істері болады. «Қалың мал» романы - «Бақытсыз Жамал» бастаған қазақ романдарының үлгілісі дерлік шығарма. Осы туындының аты мен заты қоғам санасына үлкен қозғау салды. Кейін, кеңес тұсында, дәлірек айтсақ, 1921 жылы Қазақ автономиялық республикасының басшылығы осы «қалың мал» салтын жою туралы арнайы декрет қабылдады. Роман көтерген елеулі әлеуметтік жүк өмірде осындай шешім жасатты.
Тайыр Жомартбайұлы (1884-1937) Тайыр (шын аты Тайлақбай) Жомартбаев бұрынғы Семей губерниясының Шыңғыстау атырабындағы Мұқыр болыстығының «Ақдалаң атты мекенде (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Көкбай ауылы) дүниеге келген.
Мұсылманша сауаты бар әкесі баласы Тайырды он екі жасынан бастап ауыл молдасына оқытады, одан кейін Абайдың айналасындағы көрнекті ақын Көкбай Жанатайұлының медресесінде білім алған. Бұдан кейін Семей қаласындағы (1904–1907 жж.) медреседе білімін кеңейте жалғастырады, осы жылдары жұмыс істей жүріп орыс мектебінен үш сыныптық бастауыш білім негіздерін игереді [7, 12].
Тайыр – кеңестік билеу жүйесінің саяси-қуғын сүргіні құрбандарының бірі. «Екпінді» газетінде (1937 ж. 7 мамыр) бүркеншік автордың («Ғң) «Саяси бейқамдықтың салдарың деген мақаласы жарық көріп, сондағы жаланың кесірінен Ресейдегі Сталинск–Кузнецк қаласына еріксіз кетеді, сол қалада тұтқындалып (1937 ж. 23 қыркүйек), ОГПУ-дің қаулысымен өлтіріледі (1937 ж. 1-2 желтоқсан) [7, 14].
Тайыр Жомартбаевтың өлеңдері, прозалық шығармасы «Қыз көрелікң романы әдеби мұрасы болып саналады. Сонымен бірге, аудармалары мақалалары, әдістемелік еңбектері де оның шығармашылық жұмысының көп қырлы болғандығын дәлелдейді.
Алғашқы кітабы «Балаларға жеміс» деген атаумен, 1912 жыл Семейдегі Ярдам баспаханасынан жарық көркен. 1913 жылы «Айқапң журналында «Замандастарға қарапң атты өлеңі жарияланыпты. Ақын өлеңдерінің ең басты тақырыбы – ағартушылық. Ағартушылық – жас баладан бастап ересек адамдарды да қамтитын кең мағыналы қоғамдық-әлеуметтік ұғым. Ағартушылық бағдарлы әдеби-шығармаларда материалдық және рухани мәселелердің адамзат иглігі үшін жұмсалуы тақырып желісіне арналады.
Адамдардың тұрмыс-салттық қарым-қатынастар мәдениеті дәстүрлері, еңбек етуі, шаруашылық кәсіп түрлерін жаңаша жетілдіруі, ұлттық және әлемдік озық ақыл-ой, ғылым, білім негіздерін тереңдетуі ағартушылық әдебиет шығармаларында кеңінен көрініс табады. Ағартушылық бағдарлы әдеби шығармашылық ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы ұлттық мәдениеттің өзіндік серпілісті қозғалысын аңғартты. Қазіргі мәдениеттанудың философиялық тұжырымдамасы бойынша: «...қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастыққа – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жалпыресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстан ағартушылық идеологиясын оқып-үйренуде жалпы ағартушылық құбылысқа тән белгілермен қатар оны тудырған мәдени – әлеуметтік ортаның ерекшелігіне де баса назар аудару қажетң [85, 189]. Демек, Тайыр Жомартбаев шығармаларының барлығына да идеялық-композициялық желі болған ағартушылық дүниетанымның философиялық негізі өзі өмір сүрген уақыт шындығы болып саналады.
Ақынның «Балаларға жеміс» (1912) атты кітабының сыртқы беті ақынның оқырманға сөз ұлағатын ұғындыру талабын аңдататын жеке шумақпен басталады:
Неге болды кісіде
Екі құлақ, жалғыз тіл?
«Көп естісін, аз сө лепң
Дегені ғой, соны біл! [3, 25].
Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» («Киргизская хрестоматиясың), Спандияр Көбеевтің «Үлгілі бала», Мұстақым Малдыбаевтің «Қазақша ең жаңа әліппе» (1912, Семей), Тайыр Жомартбаевтың «Балаларға жеміс» оқулық кітаптарын жазуы қазақтың жазба балалар әдебиетінің қалыптасуына үлгі жолын салды.
«Балаларға жемісң оқулық кітабындағы өлеңдердің барлығы да педагогикалық ой-пікірлерге негізделіп жырланған.
«Мектептің ішінде», «Мектепке шақыру», «Ижтиһадты бала», «Балаларға насихат», «Жалқау бала», «Балаларға өнеге», «Балалардың тілегі», «Рақымды кемпір», «Рахымды жолдас» атты өлеңдері сөз өнері тарихындағы дәстүрлі дидактикалық-ағартушылық сарынмен жырланған. Өлеңдердің барлығында да балалардың мінез-құлық психологиясына лайықталып берілген поэтикалық бейнелеулер арқылы адамгершілік-эстетикалық ықпалы бар тәлім-тәрбиелік ойлар насихаттық арнау, үгіт, өнегелеу көзқарастары жырланған. Балалардың тез түсінуіне сәйкестендіріп, олардың жас ерекшеліктеріне лайықты күнделікті тұрмыс, жаратылыс суреттері, қоршаған әлеуметтік қозғалыстағы тіршілік иелерінің де қатысуы үйлесімді қамтылады. Өлеңдердегі сұхбаттық, оқиғалық құрылым арқылы адамдардың және табиғат мүшелерінің жан-жүйесіндегі үздіксіз байланыстағы психологиялық байланыстардың шынайылығын аңғартады. Мысалы, «Мектептің ішінде» өлеңінің сюжеттік-композициялық желісіндегі авторлық баяндаумен мектептен келген ұл мен үйдегі қыз-қарындасы екеуінің диалогтары арқылы ақынның ағартушылық ойы берілген: біріншісі – мектеп үйінің ішкі, сыртқы үлгілі қалпы, шәкірттердің бірыңғай тәлім-тәрбие талаптарын (тазалық сақтау, киімдерді ілу, сыныптағы оқу, мұғалімнің дәрісі, сабақты әркімнің меңгеру дәрежесі) орындауы; екіншісі – ертеңгі тапсырмаларды үйде тиянақты орындау талабы. Бұл – білім, ғылым игеру жолындағы әрбір саналы адамның абыройлы мұраты:
...Сабақ білмей баруды,
Көремін мен бойыма ар.
Төмен қарап телміріп,
Сабақтарын жаттады.
Қарындас түгіл басқаға
Қайтып жауап қатпадың [3, 26].
«Ижтиһадты бала» өлеңінде де сабаққа дайындалып отырған оқушы баланың психологиялық хал-ахуалы оқиғалық сипатпен өрілген. Жас баланың тапжылмай дайындалып отырған сәтінде күн сәулесінің түсуі ойынға («Терезеден күн түсіп баланы сүйіп, бек құшып»), құстардың сайрауы бақшадағы серуенге («Бұтаққа конған жас құстар шақырды тағы ысқырып»), қызыл, шиелердің жеуге («Қызыл шие қышқырып») шақырғандай әсер ететінін солармен болған диалогтарды баяндаулармен өріп айту әсерлі жырланған. Ақынның сабақ оқу, білім, ғылым негіздерін игеру талабындағы жас адамның ешнәрсеге алаңдамай отыруының психологиялық сипатын бейнелеуі – өмір шындығының шынайы суреті тұрғысында ұсынылған:
...Жазу жазды телміріп,
Қараған жоқ бір тұрып.
...Оқиды тағы кітабын,
Жаттап сабақ қойды ден...
...Оқиды сабақ ойланып,
Көрген жерден сөз танып [3, 27].
– алғашқы қазақ романдары авторларының бірі. Шыңғыстау өңірінің Мұқыр деген жерінде туған. Абайдың ақындық мектебінің өкілі Көкбай Жанатайұлынан сабақ алған. Семей медресесінде, Уфадағы «Ғалия» медресесінде оқыған. 1911 жылдан Семейдегі түрлі оқу орындарында мұғалім болған. 1912 жылы Семейде екі кітап басып шығарады.
1) Балаларға жеміс. Милли шиғыр қазақ тілінде. Мөхәррир Таһир Жомартбайф. Нәшері: «Ярдәм» ширкәті. Семипалат: «Ярдәм» ширкәті мәтбәғасы, 1912.- 77 б.
Мазмұны: Сөз басы. І) Мектептің ішінде. ІІ) Мектепке шақыру. ІІІ) Ижтиһатты бала. ІҮ) Балаларға насихат. Ү) Жалқау бала. ҮІ) Балаларға өнеге. ҮІІ) Балалардың тілегі. ҮІІІ) Жетім баланың мұңы. Рақымды кемпір. ІХ) Үлкен әке һәм немере. Х) Рақымды жолдас. ХІ) Ижтиһатты баланың надан атаға айтқаны. ХІІ) Балаға атаның айтқан сөзі. ХІІІ) Махмұт патша һәм қайыршы. Л.Н.Толстойдан аударма. ХІҮ) Замандастарға хитаб. ХҮ) Біздің хал.
2) Қыз көрейлік. Қазақ тілінде роман. Мөхәррир Таһир Жомартбайф. Нәшері: «Ярдәм» ширкәті. Семипалат: «Ярдәм» ширкәті мәтбәғасы, 1912.- 43 б.
Қаламгер драматургиямен де айналысқан. «Сары сүйек құда», «Осы ма, қазақ, өмірің» атты пьесалары кезінде Семей, Зайсан театрларында сахналанған.
«Қыз көрелік» («Қыз көрейлік») романы өз заманына сай оқыған қазақ қызының (Ғайникамал) пайым-парасаты өзіне, ата-анасына, ұлтына қаншалықты пайда алып келетінін әуезе етеді. Кейіпкер оқудың қажеттігін сезінеді. Оның ата-анасы да жалғыз перзентін – көзінің қарашығын оқытуға пейілді. Мұнда қайғы-шер, бақытсыздық жоқ. Бұл ортаны бақытты еткен – баласының бағы. Ол бақ біліммен табылмақ. Романдағы фантастикалық сипат, айналып келгенде, ғылымның маңызын нұсқайтын деталь.
Романда Абай және одан кейінгі Алаш кезеңін айқындайтын ой бар. Кіріспесінде жазушы былай дейді:
Бос жүрген ата-бабаң не қалдырды?
Өмірі өткен қар жамылып, төсеніп саз.
Кешегі үлгі шашқан ақын Абай,
Оның да сөзін ұғып қалғандар аз.
Сөйледі жалғыз өзі кім естіді?
Қазаққа не қылса да шықпады жаз.
Қаңқылдап жаз шықпаған жерге келген,
Адасқан үйірінен болды бір қаз.
С.Садуақасұлы Жағыпар Сұлтанбекұлының 1925 жылы шыққан «Бұрын һәм қазірде жер саясаты» атты кітабын «Қыс ішінде келген қаз» деп бағалағаны белгілі («Керекті кітап» мақаласында). Смағұл бұл ойын А.Байтұрсынұлы пайымымен сабақтастырған.
Романнан жәдитшілдік сарыны мен И.Гаспринский ізі де аңғарылады. «Ғайникамал жақсы тәрбиеде өсіп, жеті жасқа жеткен соң, Ғайса бай Қырым жақтан оқып қайтқан, ел аралап қан түзетпек болған бір мұғалімді... үш жылға шейін қысы-жазы қолынан жібермей оқытты» дейді роман авторы. Осындай білім алған Ғайникамал кейіпкерін қаламгер Уфадағы қыздар медресесінде оқытады. Сол тұста «Бес жүздей медреседе қыз шәкірттер/ Бұл шаһар оқушымен толған тамам» деген де жолдар бар. Әділжан, Мұқаш, Сейітжан мырзаларға әлемді шарлатқан автор кейіпкер бойжеткеннің аузына «жаңа шыққан нәрсені иждиһат деп айтады» деген сөзді салады. Бұл – техника-технология жаңалықтары. Бұл «иждиһат» - әл-Маржани сынды татар-мұсылман реформаторларының дамытқан тұжырымдамасы. Роман соңында Ғайникамал өз қалауымен және ата-анасының ақ батасымен Уфада оқып келген Мұхамедғали есімді жігітке тұрмысқа шығады. Ол азамат кедейден шықса да Яхи қажының қаржылық жәрдемімен (меценат деп ұғыңыз) оқыған.
Қыз көрелік» романы, шындап келгенде, түрік-мұсылман жұртында И.Гаспринскийдің «Молла Аббас» романынан (1887) басталатын ағартушы «ұлы әңгімелер» легіне кіреді.
Сәбит Дөнентайұлы 1894 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Кереку уезі, Ақсу болысының төртінші ауылында (қазіргі Павлодар облысы, Ақсу ауданы, Құркөл ауылы) туған.
Алғашқы білімді ел арасында Дөнен молда атанған, мұсылманша сауатты болған әкесінен алады. Анасынан жеті жасында жетім қалған Сәбит әке тәлім-тәрбиесінде болады. Әкесі ауыл молдасынан хат танытып, білім алу жолын нұсқайды. 1907-1908 жылдары Маралдыдағы болыстық медреседе Троицкідегі Уазифа медресесін бітірген Нұрғали молдадан білімін ұштайды. Жәдитше оқытуды ұстанған Нұрғали молда Сәбиттің түрлі пәндерді (тарих, жаратылыстану) игеруіне, көркем әдебиеттермен танысуына ықпал етеді. Болыстық мектепті аяқтаған соң 1910-1911 жылдары Павлодарға жақын жердегі Мұхамедсадық медресесінде оқиды. Білімін жетілдіре жүріп әрі сол медреседе екі жылдай төте оқумен бала оқытады. 1912 жылы Павлодар қаласының жанындағы Қасым қажы Ертісбаевтың медресесінде ғылым-білімін тереңдетеді. Жәдитше білім алып, өзіндік ізденістерге бет бұрады. Қазақ, татар тілдеріндегі газет-журналдарды оқып («Айқап», «Қазақ», «Шора», «Уақыт»), көркем әдебиет үлгілерімен танысады. 1915 жылы Уфа қаласында Қасым қажы Ертісбаевтың қаржылай көмегімен «Уақ-түйек» атты өлең жинағы жарық көреді.
1913-1916 жылдар аралығында Павлодар уезінің Ұрық болысы мектебінде сабақ береді. Жазғы демалыс кездерінде Омбы, Павлодар қалалары мен төңірегіндегі елді мекендерді аралайды. Ақын әлеумет тұрмысымен етене танысады, халық өмірінің тыныс-тіршілігін шынайы ұғынады. Бұл жылдар ақын өмірінде өзіндік із қалдырды. Атап айтқанда, 1916 жылы Сәбит Екібастұз өндірісіне келіп, қара жұмыс істейді. Екі айдай жұмыс істеген соң зауыттан шығып, Павлодарға келеді. Жамантұздағы почта қызметіне орналасады. Қазан айында майданның қара жұмысына алынады.
1917 жылы Латвияның Рига қаласында құрылыста бір жылдай жұмыс істеген соң туған жеріне оралады. Осы жылы Семейдегі мұғалімдік курста оқиды. 1917 жылғы Ақпан төңкерісін ақын халықтың ғасырлар бойғы отарлық езгіден құтылып, шын мәніндегі азаттыққа жеткен күні деп біледі. «Азаттық күні» («Бостандық») өлеңі сол бір тарихи кезеңде жазылған еді.
С.Дөнентайұлы Алаш қайраткерлерінің ұлт азаттығы және жеке автономия алу жолындағы саясатын қолдап, «Сарыарқа анамызға!», «Адаспасбыз» өлеңдерімен мұрат-мақсат бірлігін танытты.
1917-1918 жылдары Сәбит «Абай», «Сарыарқа» газет-журналдарының ісіне белсене араласады. «Сарыарқа» газетінде экспедитор қызметін атқарады. «Абай» журналында «Бозторғай», «Абайға» өлеңдері, «Қазақ әйелдері туралы» мақаласы жарық көрсе, «Сарыарқа» газетінде «Қаулың, «Сарыарқа анамызғаң, «Тойң өлеңдері басылды. Ал «Алашң газетінде «Азаттық күні» («Бостандық») өлеңі жарияланды. «Жас азамат» (1918-1919) газетінде «Кәрі батырға» өлеңі жарық көрді.
1919-1920 жылдар аралығында Сәбит оқу-ағарту, қоғамдық жұмыстарға араласып, Ақсу болысында мұғалім, 1920-1922 жылдары Қаныш Сәтбаевпен бірге Баянауылда халық соты болып қызмет атқарады. 1922 жылы губерниялық «Қазақ тілің газеті редакциясының шақыруымен Семей қаласына барады. Газет жұмысының жандануына Ж.Аймауытұлы, тағы басқа қаламгерлер қатарында өзіндік үлес қосады. Газеттегі қызметіне қосымша Семейдегі Қазақстанды зерттеу қоғамы мен қазақтың пролетариат жазушылары ұйымының бөлімшесіне мүше болып, қоғамдық істерді де қатар жүргізеді.
Ақын 1926 жылы 26 мамырда «Қазақ тілің газеті тілшілерінің слетіне қатысып, «Ауыл тілшілері және олардың алдағы міндеті» деген тақырыпта баяндама жасайды. 1929 жылы ҚазАПП ұйымына мүше болып қабылданып, Қазақстан жазушылар ұйымының Семейдегі облыстық бөлімшесіне басшылық етеді. Денсаулығының нашарлауына байланысты 1930 жылдың мамырында газеттен қол үзіп, Бесқарағай ауданының орталығы Беген ауылында мұғалімдік қызметке кіріседі. 1931 жылы Семей қаласына қайта келіп, «Қазақ тілі» – «Жаңа ауыл» газетінде қызмет атқарады.
Сәбит Дөнентайұлы 1933 жылы 23 мамырда Семей қаласында ауырып қайтыс болды.
С.Дөнентайұлының өмірі мен шығармашылығын қарастыру, зерттеудегі алғашқы ізденіс «Абай» журналында жарияланған М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың («Екеу») «Абайдан соңғы ақындар» мақаласынан (1918) бастау алады. Олар Абай дәстүріндегі ұлттық поэзияның тақырыптық-идеялық, көркемдік-эстетикалық үрдісіне тән басты сипаттарды екшеп, сол тұстағы қазақ ақындарын бірнеше жікте саралайды. С.Дөнентайұлы шығармашылығын халықтық ақындар қатарында қарастырып, поэзиясының негізгі ерекшелігі мен шеберлік қырларына қатысты: «Халықшыл ақындардың ішіндегі алдыңғы қатардағы Сәбит. Сәбиттің өлеңі қысқа, дәмді, аз сөзге көп мағына сыйғызғыш. Сөзді ойына құл қылған, тілі тәтті, дәл келеді. Сәбит өлеңінде көңілге шақ еткізе түсіретін тапқыштық, салыстырғыш, сыншылдық, аса терең болмаса да төрт тағандап түсетін нығыздық бар. Мысалы: «Әр жан, әр түрде», «Той», «Азаттық күні», «Жаңа жылға» әм басқалары сықылды. Өлеңдері сұлулығы, ұғымдылығы, тілге жеңілдігі, тәттілігімен қандай надан адамның болсын көңіліне қона кетеді. Сөзге еркін, бай екендігіне хаттап тізген өлеңі дәлелң1 деген пікір білдіреді. 1919 жылы «Трудовая Сибирь» (Омбы) журналында басылған «Киргизская литература» мақаласында С.Садуақасов ақын шығармашылығы туралы: «...Из числа четырех последних резко выделяется поэт-народник С.Донентаев. Стихи его чисто киргизского духа и в них чувствуется сильная национальная струя. По стройности рифмы и гармоничности слога, по своему глубокому содержанию и, наконец, по поразительной меткости стихи Донентаева находят себе равных только в произведениях отца народной поэзии Байтурсунова и нежного лирика Жумабаева»2 деп өлеңдерінің ұлттық сипатын баса көрсетеді.
ХХ ғасырдың 20–30-жылдары әдеби мұраны игеруде және ақын-жазушылар шығармашылығын тануда маркстік-лениндік әдіснама талабынан туындаған қате теориялар орын алды. Көркем шығарма құндылығы суреткердің ұстанған саяси бағытымен, таптық танымының партиялық қағидаға қаншалықты үйлесуімен бағаланды. Ұлт әдебиетін танудағы мұндай тұрпайы социологиялық талдау үрдісінен Сәбит шығармашылығы да тыс қалмады. А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабайұлы, Ғ.Қараш, С.Торайғырұлы, М.Әуезұлы, Б.Күлейұлы сынды алашшыл қалам қайраткерлері қатарында С.Дөнентайұлы шығармашылығы да «ұлтшылдық» әдебиет өкілі тұрғысынан қарастырылды.Ақын өлеңдері 1930 жылдан бастап мектеп оқулықтарына, хрестоматияларға енгізілді. С.Мұқановтың кіріспе мақаласымен Қазақстанның 10 жылдығына арналған жинақта Сәбит өлеңдері де басылды (1930). М.Әуезов құрастырған, орта мектептің 6-сыныбына арналған әдебиет хрестоматиясында (1937) «Замандастарң, «Драмашыға», «Біздің колхоз бәйге алды», «Ерікті Айша», «Бай мен комсомол» өлеңдері жарияланды. Сонымен қатар Е.Ысмайыловтың 9-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті хрестоматиясында (1942), Т.Әбдірахмановпен Қ.Жармағанбетовтің жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап құрастырылған ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті хрестоматиясында (1959), ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалар жинағында (1963) С.Дөнентайұлының шығармалары берілді. С.Дөнентайұлының 1915 жылы Уфа қаласында «Уақ-түйек» атты алғашқы өлең жинағы жарық көргені жоғарыда айтылды. Содан кейін, 1935 жылы ақын жинағы «С.Дөнентаев өлеңдері» деген атпен Қазақ көркем әдебиет баспасынан шықса, араға он бес жыл салып, яғни 1950 жылы өлеңдер жинағы жарияланды.
1957 жылы ғалым Е.Ысмайыловтың «Сәбит Дөнентаев» атты көлемді зерттеу мақаласымен ақынның толық шығармалар жинағы жарық көрді. Мұнда ақын мұрасы жан-жақты қамтылып, өлеңдері мен әңгіме, очерк, фельетон, мақалаларына түсініктемелер берілді. Соңғы жылдары С.Дөнентайұлының «Бозторғай» (1989), «Ұрпағыма айтарым» (1989) деген атаулармен жинақтары жеке кітап болып шықты.
Ақын мұрасын, шығармашылығын арнайы зерттеу мәселесін алғаш ғылыми негіздеген Е.Ысмайылов болды. Әдебиетшінің «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті» атты оқулығында (1941, 1943, 1946) күрделі кезең әдебиетінің даму үрдісі жүйелі қарастырылды. Ғалым ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін «Сыншыл реализм» және «Демократияшыл әдебиет» деп жіктеу арқылы белгілі ақын-жазушылар шығармашылығын жан-жақты саралап, олардың әдеби мұрасын дұрыс бағалауда құнды пікір білдірді. Көрінекті ғалым Б.Кенжебаев та С.Дөнентайұлы шығармашылығын зерттеуге өзіндік үлесін қосты. «Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» (1958) деген еңбегінде Сәбит мұрасын ағартушы-демократ ақын-жазушылар қатарында талдап, әдебиет тарихында алар маңызын негіздеді.
С.Дөнентайұлы өлеңдерін жариялау ісіне ақынның туған қызы Сәулет Сәбитқызы да хал-қадерінше үлес қосты. Атап айтқанда, «Ұрпағыма айтарым» (1989) атты ақын жинағын құрастырып, баспаға әзірлеген болатын. Ақын есімін ұрпақ зердесінде қалдыру мақсатында туған ауылы Құркөл орта мектебіне Сәбит Дөнентайұлы аты берілді.
«Біздерде жігер, намыс бар ма, қазақ?» деп отаршылдық езгідегі халқының ұлт намысын қайрап, ел мүддесін мұрат тұтқан ақын С.Дөнентайұлы мұрасы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің айтулы өкілдері қатарында айрықша орын алады. Академик С.Қирабаевтың: «Ахмет пен Міржақып идеясы елді оятты. Алдымен оты бар, ақылы бар жас таланттар оянды. Олар ұстаздарының ісін жалғастырып әкетті. С.Торайғыров, М.Жұмабаев, С.Дөнентаев, М.Сералин, С.Көбеев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов сияқты бірін-бірі толықтыра шыққан жастар тобы әдебиеттің жанрлық, тақырыптық ізденістерін байытып, қазақ халқы өмірінің шындығын кең көлемде бейнелеуге жетті. Елдің артта қалушылығын сынап, шеней отыра, отаршылдық езгіге қарсы үн көтерді, тәуелсіздіктің туын биік ұстауға тырыстың3 деген пікірі ұлт-азатшыл бағыттағы қаламгерлер мұрасының құндылығын, өзектілігін айқындай түседі. Сондықтан да ұлт әдебиетінің көркемдік даму үрдісіндегі осынау өзекті де маңызды тақырыптық-идеялық арна мен ақынның саяси-әлеуметтік лирикасының тығыз сабақтастықта қарастырылуы заңды.
Ұлтты ояту, отарлық қыспақтағы ел мүддесі, қазақ халқының азатттығы – Сәбит поэзиясының басты өзегі. Дәуір талабынан туындаған бұл келелі тақырыптарға үн қосқан ақын ізденісі әдебиеттегі ұлттық сарынның терең қоғамдық және әлеуметтік сипат алуын да көрсетеді. Бұл ретте әлеуметтік ой-пікірді құлдық санадан арылтуда «Қазақң, «Айқапң басылымдарының қоғамдық маңызы мен ықпалы зор болды. Өз кезегінде Сәбиттің ең алғашқы өлеңдері де халық санасына азаттық пен азаматтық, ағартушылық пен адамгершілік ізгі қасиеттер дарытқан осы басылымдарда жарияланды. М.Әуезовтің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірің (1922 -1923) зерттеуіндегі: «Жазылған ұсақ өлеңдер, әңгімелер, барлық мақалалардың бәрі де қазақты ұйқыдан ояту, сергіту, оқығандарын түзу жолға салу, соларға басшы болу, қазақ ісіне көз-құлақ болуға арналған. Бұл тұтынған жолда «Қазақң газеті өз міндетін атқарадың4 деген пікір басылымның саяси-әлеуметтік, қоғамдық өмірдегі атқарған тарихи маңызын айқын танытады.
Ұлттық мүддесін басты орынға қойған басылымдардағы көсемсөз, саяси-әлеуметтік лирика «Оян, тұр, жатпа, қазақ!ң – деп халықтың елдігі мен ерлігінің сарқылмас бұла күшіне үміт артты, тың серпіліс берді. Ғасырлар тоғысындағы отаршылдық пен отаншылдық арасындағы бітіспес майданда ұлт тағдыры мен азаттығын сезінуде әр азаматтың жұрт алдындағы өтелуі тиіс парызын парасат пайымына салды. Ал А.Байтұрсынұлының «Басқадан кем болмас үшін біз білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керекң деген ұлағаты қазақтың жоғын жоқтап, ар-намысын жыртқан ақындардың қай-қайсысына болмасын ой салғаны, бойтұмары мен ұстанымы болғаны тарихи шындық.
Ояну дәуірі ұлт әдебиетіне әлеуметтік, қоғамдық күрделі мәселелерді алға тартты. Дәстүр жалғастығына орай әдебиеттегі ағартушылық, демократтық, гуманистік ой-пікір ендігі кезекте мақсаты айқын саяси күрес сипатындағы ұлттық (Алаш) идеямен жаңғыра түсті. «Құл болған халықтан туып, құлдықтың қорлық, зорлығын көріп отырып қазақ қалам қайраткерлері қаламын ұлтының ауырын жеңілдету, ауруын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін емесң (А.Байтұрсынұлы) екенін ХХ ғасыр басындағы ұлт әдебиетінің озық өкілдері жан-тәнімен сезінді. Сәбиттің «Уақ түйекң жинағына (Уфа.1915) енген өлеңдеріндегі басты арнада ұлттық бірлік, халық қамы және әр азаматтың өз еліне адал қызмет етуі болатын.
«Қызмет көрсет халқыңа,
Игі ат қалсын артыңа,
Діндесіңді бауыр тұт,
Қарамай қазақ, сартына
Аз нәрсеге мас болып, -
«Мен пәленң деп шалқыма,
Пайдалы басқа өнерден,
Ұлт керегі дегеннен,
Жан қиналып жолында,
Бас кетсе де тартынбаң5, – («Замандастарң)
деп жырлаған ақын әлеумет міндетін отаншылдық ілкі қасиетпен сабақтастырды.
Ақын ұлт бірлігін сол халықтың жеріне, еліне ие болуы және жасампаздығының басты қасиеті, өлшемі – бірлік жай ғана тірліктің емес, ұлттың ұлт болып ұйып, асқақтауының да алтын арқауы де ұғындырады: «Таласты алалықпен тастамасаң, //Бір күні туған жерге айтарсың «қошң Бірлікпен илеу салған құмырсқа да, //Қазағым, ісің оңбас бірікпей қосң («Бірлікң). Сондықтан да Сәбит: «Бірін бастап, бірін тастап, ұлт ісімен ойнамаң («Жүреккең) деп, бүгінгі тәуелсіздік талабымен астасып жатқан мәңгілік қағиданы ту етіп көтерді.
Өз дәуірінің ділгір мәселелеріне терең үңілген ақын туған халқына «Заман кімдікі?» деген ой сала отырып, «Қазақтың білгендеріне» және «Қазақтарға қарап», «Жер», «Ақыл», «Ой», «Бірлік», «Қайда кеткен?» (өлеңдерінің аты) деп елдік ұстанымды алға тартады. Ұлт зиялыларының саяси күрес жолындағы қайраткерлігіне сенім артқан ақын олардың халық мүддесін көздеген іс-әрекетін қолдау – қазақ баласына міндет екенін де терең толғайды.
Әдебиеттер:
1. КенжебаевБ.XX ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993, 71-6.
2. Сералин М. Топжарған, Алматы, 1985, 24-6.
3. Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. Алматы: Дәуір, 1997. – 4-кітап. – 240 б.
4. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері: Зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1986. – 400 б.
5. Қамзабекұлы Д. Әдеби-тарихи процесс: ағымдар, концепциялар (Ағартушылық кезең). – Докт. дис. авторефераты. – Алматы, 2002. – 51 б.
6. Қирабаев С. Алашорда және «ұлтшылдық» әдебиет. // Абай, 1998. №2, 15-21-беттер.
7. 4 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы, 1991. 232-бет.
8. Дөнентаев С. Шығармалар. –Алматы, 1957. 38-бет
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 438 | Нарушение авторских прав