Читайте также:
|
Орта ғасырда Азия, Африка, Үнді жерлерінде мұсылман мәдениеті жасалды. Мұсылман философиясыныңбастауы жалқы болған жоқ. Ол алдымен, ҮІ ғасыр соңындағы араб мәдениеті, христиан және иудистік идеялардың алмасуының нәтижесі болса, 2-ден, ислам дінінің интеллектуалды деңгейі, 3-ден, түрік тілдес ұлттық мәдениеттің қалыптасуы және жетілуімен бірлікте болды.
Орта ғасырда Сирия мәдениетінің өкілдері әлемдік өркениетте өз орнын иеленді. Сирия мемлекеті Византия мен Иранның саяси күресінен өзін алшақ ұстап, біртіндеп Шығыс пен Батыстың арасын жалғастыратын мәдени ортаға айналды. Сириялықтар арқылы арабтар антикалық ғылыми мұраларымен, әсіресе, Платон, Аристотель, Гален, Гиппократ және басқа белгілі ойшылдардың еңбектерімен танысты. Орта ғасыр этикасында діни, құдайшылық сарындар жетекші орын алды. Ислам философтары құдайға қандай да бір келбет беруге қарсы болды. Олардың ойынша, «Құдайда дене де, рух та, түр де, субстанция да жоқ. Ол бөлінбейді». Ежелгі грек ілімдерінің таралуы ғылымды өркендетіп, оның жаңаша жетілуіне әсер етті. Түркі тектес тайпалардан білім, ғылымға ұмтылған адамдар шықты. Әл-Фараби (950-1870) адамды болмыстың 4-ші сатысына жатқызады. Адамның жетістігі оның ойлау қабілетінде. Ойлану обьектісі іске асса, ол жетістік. Жетістіктен адам жетіледі, бақытқа жетеді. Мәселен Ибн-Сина (980-1037) «бірінші парасатты убстанцияны жаратты. Парасатты субстанция аспан заттарын жетілдірді. Парасатты субстанцияныңболмыс желісі сезімтал, саналы жанмен бітеді»,-дейді. Ибн Халдун (1332-1406) Тунисте, Еипетте медреседе мұсылман құқығы бойынша дәріс берген. Ол өмірге бейімделе білуге ерекше назар аударған. Оның ойынша дін ғылымы мен рәсімін игермей, адамды өмір сүру тәсіліне үйретпей, тарихты жергілікті табиғи байлықпен және мәдениетпен ұштастырмай өркениетке жетуге болмады. Ахмет Иассауи (ХІІ) ақын, ойшыл, сопылық ағымның ірі өкілі. «Диуани Хикмет» кітабында жан тазалығын, діни имандылықты, ізгілікті насихаттайды. Ахмет Иүгінеки (ХІІ-ХІІІ) «Ақиқат сыйы» кітабында адам бойындағы әр түрлі қасиеттерді саралап, білімпаздық мен надандықты, жомарттық пен сараңдықты, дос пен дұшпан туралы кеңес айтып, адамгершілікке үндейді. Осы еңбектерде және М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түрк», Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг» еңбектерінде жалпы адамға тән асқақ ой, кемелділік, биік әсердің көрінісі, ізгілік секілді ұғымдар кең көрініс берді.
Қазақ халқының өнері, мәдениеті, әдебиетінің тарихы, дүниетанымдық ой-көзқарасы ұлттық тарихпен тығыз байланысты. Яғни, қазақ әдебиетінің тарихын, сыншылдық-эстетикалық, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің туу, қалыптасу кезеңдерңн қазақ халқының азаматтық тарихының өткен жолымен бірге алып, қарастырудың мән үлкен.
Қазақ әдебиеттану ғылымының тууындағы негізгі фактордың бірі саналатын ұлттық әдеби мұраны игерудің алғашқы қадамдары қазақ әдебиетінің арғы бастаулары болып саналатынкөне түркі жазбалары мен ескерткіштерінен басталады.
«Күлтегін» әдеби жазба есткерткішін тасқа түсіруші Иолығ тегін - өз заманының ірі идеологі, мемлекет қайраткері, тарихшы ғана емес, үлкен ақыны. Оның өз дәуіріндегі әдебиеттің үлгілерін танымдық тұрғыдан бағалап, мәдени мұраны жазуға түсіруі, ежелгі дәуірде әдеби нұсқаның болғанын дәлелдейді. Яғни, әдеби мұраны игеруге деген қадамның тұңғыш ізашарын Орхон-Енисей ескерткіштерінен көреміз. Бұл ескерткіштер осы күнде тарихы белгілі ең көне шығарма үлгілері болып табылады. Ғалым И.В.Стеблева өзінің «ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түріктер поэзиясы» еңбегінде бұл кезеңнңғ шығармасын тұтас «поэзиялық дастандар» деп бағалайды. Ал, Қ.Өміралиев Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің ұлттық әдебиеттегі орны туралы айта келіп, «Тоныкөк», «Күлтегін», «Могилян хан»сияқты ескерткіштер жазба әдеби нұсқалар. Олар хан жарлықтары мен шежірелердің үлгі-нұсқалары негізінде жазылған көркем шығармалар»,-дейді.
Ежелгі дәуірдегі халық тарихындағы көрнекті оқиғалар туралы поэзиялық дастандар, шежірелер мен аңыздар, өлең-жырлардың сақталуының 2 түрлі жолы болған.
1-ден, фольклорлық үлгі дәрежесінде халық аузында сақталды;
2-ден, жазба ескерткіш ретінде тас кітаптарға түсу арқылы сақталды. Жазба әдеби ескерткіштер арқылы алфавит жасау сияқты аса зор мәдени, тарихи құбылыс жүзеге асты.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің табылуы ұлттық әдебиеттану ғылымына тікелей қатысы 3 түрлі мәселенің басын ашып береді:
1-ден,
2-ден, өз дәуірінің кескін-келбетіне сай дамыған мәдениеті мен өнерінің болғанын айғақтайды;
3-ден, бұл ескерткіштер өзінің поэтикалық қуатымен, тарихи-шежірелік сипатымен, ой, мазмұн тереңдігімен көне түркі тайпаларында сөз өнерінің жоғары дамығанын көрсетті. ҮІІІ ғасырда Түрік қағанаты құлағаннан кейін, түркі тілдес тілдес тайпалардың мәдениеті, өнері, әдебиеті, тілінің өркендеген жері қазақ даласы болды. Ислам діні өркендеп, кең қолданылған руна жазуы ығыстырылды. ІХ ғасырдың соңына қарай араб мәдениеті өркендеді. Түркі тектес тайпалардан шыққан Хорезми, Әл-Фараби, Әбу Райхан, Бируни, Ибн Сина, Фирдоуси, Рабғузи, М.Қашқари, Яссауи, О.Хайям, Ж.Баласағұн секілді даналардыңғылым иелерінің көркем шығармалары мен ғылыми зерттеу еңбектерінің әдебиеттану ғылымын қалыптастыруда үлкен рөлі болды.
Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан ғалымдардың арасынан басқа ғылым салаларымен қатар, сөз өнері туралы ғылыми түсінікті зерттеушілік тұрғыда алғаш көтерген Әл-Фараби. Оның «Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері», «Ғылымдар энциклопедиясы», «Ғылымдарды классификациялау», «Аристотель еңбектеріне түсініктеме», «Өлең кітабы», «Өлең өнерінің қағидалары туралы», «Поэтика және поэтикалық ойлау», «Поэтикалық шығармалар түрі» және т.б. еңбектерде сол кездегі өнер, тіл, әдебиет мәселелері мен өлеңтану саласындағы әдеби-теориялық, әдеби-зерттеушілік ой-пікірдің биіктігін танытты.
Х-ХҮ ғасыр аралығында ХІ ғасырда өмір сүрген М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түрк» деп аталатын сөздікте түркі тілінің грамматикалық ғылыми жүйесін жасады.
Х-ХІІ ғасырларда философиялық әрі моральдік-этикалық трактаттар Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг», А.Игүнекидің «Ақиқат сыйы», А.Яссауидің «Диуани хикмет», С.Бақырғанидің «Бақырғани кітабы» өз септіктерін қосты.
Тарихта Алтын Орда деп аталған мемлекет қалыптасты (ХІІІ), әдеби мұралар туды: «Жүсіп-Зылиха», «Мұхаббатнаме», «Оғызнаме», «Хұсрау-Шырын», «Қисса сұл әнбия», «Жұмжұма», «Гүлстан бит түрк», т.б.
Бізге жеткен М.Салихтың «Шайбанинаме», М.Х.Дулатидің «Тарихи и Рашиди», Рашид аддиннің «Жами ат тауарих», З.Бабырдың «Бабырнаме», Ұлықбектің «Сұлтандар шежіресі» еңбектердің қазақ халқының ертедегі тарихын зерттеп, тануда маңызы зор.
Дата добавления: 2015-12-01; просмотров: 253 | Нарушение авторских прав