Крыніцы і гістарыяграфія

Існуе думка, што гісторыя – гэта не навука, а хутчэй “палітыка, звернутая ў мінулае”. Сапраўды, ці могуць нашы веды аб мінулым быць аб’ектыўнымі і дакладнымі. Канешне, на ацэнку тых ці іншых гістарычных падзей значны ўплыў можа аказаць грамадзянская або палітычная пазіцыя даследчыка, нават сацыяльны заказ улад. У гэтым плане трэба ўзгадаць “рэлятывісцкую канцэпцыю” амерыканскай інтэлектуальнай гісторыі, прыхільнікі якой лічаць, што гісторыя павінна займацца не рэканструкцыяй мінулага, а абслугоўваць сацыяльны заказ, які ставіць сучаснасць. Як супрацьлегласць гэтаму падыходу паспяхова развіваецца і другі накірунак у вывучэнні і выкладанні гісторыі – “аб’ектывісцкі”, якога прытрымліваюцца беларускія гісторыкі. Канешне, рэалізаваць яго таксама няпроста, таму што кожны чалавек мае свае погляды. Таму тут важна працаваць непасрэдна з гістарычнымі крыніцамі. Гістарычныя крыніцы – гэта ўсё тое, што мае інфармацыю аб мінулым, іх можна ўмоўна падзяліць на наступныя віды: археалагічныя, этнаграфічныя, кіна-фота-фона-дакументы, пісьмовыя.

Археалагічныя крыніцы дазваляюць даследаваць найбольш старажытныя гістарычныя перыяды, якія характарызуюцца адсутнасцю або нешматлікасцю пісьмовых крыніц. Каштоўнасць археалагічных крыніц у тым, што яны пастаянна абнаўляюцца, праводзяцца раскопкі, знаходзяцца новыя артэфакты (артэфакт – гэта фізічны аб’ект, зроблены рукамі чалавека). Недахопам жа з’яўляецца недакладнасць. На аснове археалагічных знаходак мы не можам з дакладнасцю да пэўнай даты вызначыць, калі адбыліся тыя ці іншыя падзеі, не можам вызначыць імёны ўдзельнікаў падзей ці нават іх этнічную прыналежнасць.

Этнаграфічныя крыніцы – гэта абрады, традыцыі, прадметы побыту, гаспадарчыя прылады, традыцыйнае адзенне і харчаванне. Этнаграфічныя крыніцы даюць магчымасць атрымаць уяўленне аб матэрыяльнай, духоўнай і сацыяльнай культуры нашых продкаў.

Асобную групу крыніц складаюць кіна-фота-фона-дакументы. Яны даносяць да нас воблік, галасы непасрэдных удзельнікаў падзей, творцаў гісторыі, адлюстроўваюць імгненні гэтай гісторыі.

Пісьмовыя крыніцы – гэта найбольш грунтоўная па звестках група дакументаў, якая дазваляе выявіць не толькі падзеі мінулага, але і іх удзельнікаў, вызначыць больш дакладна храналогію гэтых падзей. Да пісьмовых крыніц адносяцца заканадаўчыя акты, статыстычныя матэрыялы, летапісы і хронікі, мемуары, літаратурныя і публіцыстычныя творы, матэрыялы перыядычнага друку.

Вялікую каштоўнасць для даследчыка маюць летапісы. Адной з найбольш старажытных крыніц з’яўляецца “Аповесць мінулых гадоў”, дзе мы сустракаем першыя згадкі аб плямёнах, якія пражывалі на тэрыторыі сучаснай Беларусі, гістарычных асобах і падзеях Х – ХІІ стст. Больш шырокія звесткі мы знаходзім у Лаўрэнцьеўскім, Іпацьеўскім, Радзівілаўскім летапісах і асабліва ў рэгіянальных летапісах, такіх як “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, “Хроніка Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага”, “Хроніка Быхаўца”, Баркулабаўскі летапіс. У іх ёсць звесткі аб княжацкіх дынастыях, палітычных падзеях, якія адбываліся ў межах ВКЛ, гаспадарцы асобных рэгіёнаў. Шэраг матэрыялаў аб сярэдневечнай Беларусі нам даюць нямецкія і польскія хронікі.

Заканадаўчыя акты старажытнасці прадстаўлены перш за ўсё статутамі, прывілеямі князёў. Матэрыялы справаводства змешчаны ў “Літоўскай метрыцы” – дзяржаўным архіве Вялікага княства Літоўскага. У ХVІІІ – ХХ стагоддзях з’яўляюцца шматлікія юрыдычныя дакументы судовых устаноў, іншая дзяржаўная дакументацыя, канстытуцыя.

Сярод статыстычных матэрыялаў асаблівую цікавасць маюць “інвентары” маёнткаў і розныя гаспадарчыя апісанні ХVІ – ХХ стагоддзяў, статыстычныя зборнікі і інш. Важнымі крыніцамі з’яўляюцца перапісы насельніцтва, якія пачаліся праводзіцца з ХІХ стагоддзя.

У ХVІ стагоддзі з’яўляецца мемуарная літаратура. Гэта запіскі іншаземцаў, якія наведвалі Беларусь, дзённікі, напрыклад, Фёдара Еўлашэўскага, Афанасія Філіповіча. Успаміны, дзённікі палітычных, культурных дзеячаў ХІХ – ХХ стагоддзяў асвятляюць шырокі спектар падзей таго часу.

Шматлікую групу крыніц складаюць літаратурныя творы, пачынаючы з былін, казак, “Слоў – казанняў” Кірылы Тураўскага, апісання жыццяў святых, напрыклад, Ефрасінні Полацкай, твораў Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Сімяона Полацкага і заканчваючы творамі паэтаў і празаікаў ХХ стагоддзя.

У перыяд новага і навейшага часу важнае значэнне набывае перыядычны друк. Найбольш цікавымі крыніцамі з’яўляюцца газеты “Мужыцкая праўда”, “Наша ніва”, часопіс “Наш край” і іншыя.

Пачынаючы з ХІХ стагоддзя, з’яўляюцца публікацыі дакументаў па гісторыі Беларусі. Найбольш важнымі з іх з’яўляюцца шматтомныя выданні Пецярбургскай і Віленскай археаграфічных камісій, якія публікаваліся ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя. У савецкі час таксама былі надрукаваны шматлікія зборнікі дакументаў, сярод іх трэба ўзгадаць двухтомнік “Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах” (1936 г., 1940 г.), зборнікі дакументаў па гісторыі Беларусі перыяду феадалізму, капіталізму, савецкага часу, партызанскаму і падпольнаму руху ў Беларусі ў гады Вялікай айчыннай вайны, выдадзеныя у другой палове ХХ стагоддзя.

Першымі прафесійнымі гісторыкамі Беларусі былі прафесары Віленскага ўніверсітэта. Міхал Баброўскі вывучаў старадрукі, славянскія летапісы, упершыню звярнуў увагу на творчасць Францыска Скарыны. Ігнат Даніловіч вывучаў Статуты, летапісы Вялікага княства Літоўскага. Тэадор Нарбут з’яўляецца аўтарам “Гісторыі літоўскага народа” ў 9-ці тамах. Значны ўклад у развіццё гістарычнага краязнаўства Беларусі ўнеслі браты-археолагі Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы. Яны даследвалі курганы, з’явіліся пачынальнікамі музейнай справы, пісалі навуковыя працы па краязнаўству.

У ХІХ стагоддзі вывучэннем гісторыі і этнаграфіі Беларусі займаліся А. Кіркор, І. Г. Грыгаровіч, П. М. Шпілеўскі, А. Сапуноў, Е. Р. Раманаў,
М. Я. Нікіфароўскі, Я.Ф. Карскі і інш. Вучоны і грамадскі дзеяч Адам Кіркор напісаў асобны том, прысвечаны Беларусі, у шматтомным выданні “Живописная Россия” І. Грыгаровіч сабраў матэрыялы для некалькіх тамоў зборнікаў дакументаў па гісторыі Беларусі. Пісьменнік-этнограф П. Шпілеўскі займаўся вывучэннем беларускага фальклору, напісаў кнігу “Падарожжа па Палессю і паўночна-заходняму краю”. Вывучэннем народнага фальклору займаліся таксама. П. В. Шэйн, Е. Р. Раманаў, І. Насовіч. Е. Раманаў падрыхтаваў пяць тамоў “Беларускага зборніка”, дзе змешчаны казкі, прымаўкі, песні беларусаў. Яўхім Карскі вядомы перш за ўсё сваёй трохтомнай працай “Беларусы”. З гэтага часу пачынаецца мэтанакіраванае вывучэнне гісторыі Беларусі.

У 1910 годзе В. Ластоўскі выдае “Кароткую гісторыю Беларусі”. З усталяваннем савецкай улады ў 1922 годзе выйшаў вельмі сціплы падручнік У. Ігнатоўскага “Кароткі нарыс гісторыі Беларусі”. У Ігнатоўскі і В. Ластоўскі выкладалі гісторыю Беларусі з нацыянальных пазіцый, але іх працы доўгі час не былі вядомымі чытачам. Грунтоўная “Гісторыя Беларусі” М. Доўнар-Запольскага, напісаная ім у 1926 годзе, убачыла свет толькі ў 1994 годзе. У 20-я гады ХХ стагоддзя над “Гісторыяй Беларусі” працаваў стваральнік і першы рэктар БДУ У. І. Пічэта, але яна ўпершыню ўбачыла свет толькі ў 90-я гады ХХ стагоддзя. Увогуле, у 20-я – 30-я гады ХХ стагоддзя было выдадзена каля 250 прац па гісторыі Беларусі. Сярод вядомых гісторыкаў трэба таксама назваць Ф. Ф. Турука, У. І. Пічэту,
К. І. Кернажыцкага, А. І. Цвікевіча і іншых.

У пасляваенны час вывучэнне гісторыі Беларусі яшчэ больш паглыбілася і пашырылася. Гэтаму садзейнічала і дэмакратызацыя савецкага грамадства, якая пачалася з другой паловы 50-х гадоў. Можна назваць дзесяткі і нават сотні імён беларускіх гісторыкаў, шырока вядомых не толькі ў сваёй краіне, але і далёка за яе межамі. Гэта перш за ўсё Э. М. Загарульскі, І. М. Ігнаценка, А. П. Ігнаценка, Н. В. Каменская, А. П. П’янкоў, А. І. Залескі, І.Р. Іофэ, З. Ю. Капыскі, Я. Н. Мараш, И. Я. Марчанка, П. Ц. Петрыкаў,
С. М. Самбук, М. С. Сташкевіч і іншыя. Многія з іх працягваюць плённа працаваць і сёння. Пасля Вялікай Айчыннай вайны ў 1954 годзе была выдадзена “История Белорусской ССР” пад рэдакцыяй У. Перцава, К. Шабуні, Л. Абецэдарскага. Увогуле, з калектыўных выданняў савецкага перыяду найбольш каштоўным з’яўляецца пяцітомная “Гісторыя Беларускай ССР” (1972 – 1975 гг.).

Пасля абвяшчэння незалежнасці Рэспублікі Беларусь узмацнілася цікавасць да гістарычнага мінулага нашай краіны. У 1990-я гады ХХ стагоддзя і ў пачатку ХХІ стагоддзя з’явілася вялікая колькасць публіцыстычных матэрыялаў, артыкулаў, матэрыялаў шматлікіх навуковых канферэнцый. Пачалі выходзіць новыя гістарычныя часопісы – “Беларуская мінуўшчына”, “Спадчына”, “Беларускі гістарычны часопіс” і іншыя. Пачынаючы з 1994 года, выходзіць шэраг падручнікаў па гісторыі Беларусі. Сярод іх можна вызначыць такія выданні, як “Нарысы гісторыі Беларусі” у двух частках пад рэдакцыяй М. П. Касцюка (1994 г., 1995 г.), “Гісторыя Беларусі” у двух частках пад рэдакцыяй Я. К. Новіка і Г. С. Марцуля (1998 г.), “Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый” пад рэдакцыяй В. І. Галубовіча, Ю. М. Бохана (2005 г.) і іншыя. У 1993 – 2003 гг. была выдадзена энцыклапедыя па гісторыі Беларусі. Найбольш грунтоўным акдэмічным выданнем з’яўляецца шасцітомнік “Гісторыя Беларусі” пад рэдакцыяй акадэміка М. П. Касцюка. Дарэчы, у 2007 годзе выйшаў бібліяграфічны даведнік “Гісторыкі Беларусі ў пачатку ХХІ стагоддзя”, дзе змешчаны дадзеныя аб 457 вучоных, якія ўнеслі свой уклад у беларускую гістарычную навуку. Сярод іх такія вядомыя вучоныя, як П. І. Брыгадзін,
Г. Я. Галенчанка, А. А. Каваленя, Я. К. Новік, П. Г. Чыгрынаў, У. К. Коршук і іншыя. Такім чынам, апошнія дзесяцігоддзі з’явіліся значным этапам у развіцці беларускай гістарычнай навукі.

Дата добавления: 2015-11-14