Икмәкнең кадерен бел

Икмәк! Бу сүзне ишетүгә күз алдына кызарып пешкән ипи килә. Ул хуш исле, тәмле.

Бодай яки арыш бөртеге шундый күмәч булсын өчен, күпме юл үтә. Колхозчылар һәм игенчеләр күпме көч куя. Яз көне алар җирне бик әйбәтләп эшкәртәләр, аннары чәчәләр. Алар үсеп, өлгергәч, җыеп алалар, амбарларга, элеваторларга озаталар. Игенченең һәр минуты кадерле.

Ашлыкны тегермәндә тарттырып онга әйләндерәләр.

Аннан соң кабарып торган күмәч пешерәләр. Ул табынга куелганчы күпме юл үткән, күпме көч түгелгән.

Икмәк балаларга да, олыларга да — һәркемгә кирәк. Икмәкнең валчыгын да әрәм итәргә ярамый. Икмәкне кискәндә дә, күкрәккә куеп, зурлап кисәргә кирәк.

V—VI сыйныфларда күбрәк хикәяләү, сурәтләү характерындагы сочинениеләр яздырыла. «Истәлекле көнем», «Хезмәт һәм ял лагере», «Туган ягым» һ.б. «Сабантуй», «Татарстан яшьләре» газеталарына даими рәвештә күзәтү ясап бару һәм шундагы материаллар нигезендә укучыларны мәкаләләр, хәбәрләр язарга өйрәтү дә уңай нәтиҗәләр бирәчәк.

Укучыларны мөстәкыйль рәвештә фикер йөртергә, сыйныфтан тыш укыган әдәбияттан файдалана белергә өйрәтү ягыннан ирекле темага сочинениеләр яздыру бик әһәмиятле. Шундый сочинениеләр өчен «Миңа иң кадерле кеше», «Табигатьнең миңа иң якын почмагы», яки «Табигать кочагында», «Табигать мизгелләре», «Табигатьне саклауда минем хезмәтем», «Көзге бизәкләр», «Көтелмәгән хәл», «Гаилә бәйрәме», «Кызыклы очрашу», «Яраткан китабым», «Чын дуслык», «Мин батырлыкны ничек аңлыйм?», «Кешеләрдә мин нинди сыйфатларны хөрмәт итәм?», «Сыйныфташларымны мин кемнәр итеп күз алдына китерәм?» кебек темаларны тәкъдим итәргә мөмкин. Мондый темалар сочинение язуга һәр укучының үзенчә якын килүен, хәзерлеген күрсәтә.

Биредә шулай ук табигать күренешләрен сурәтләүне таләп итә торган сочинениеләргә махсус тукталып китәсе килә.

Кайбер укытучылар табигать күренешләрен тасвирлап бирүне таләп итә торган мондый сочинениеләрне яздырганда бик гомуми төстә: табигатьне күзәтегез, кызыклы, матур итеп языгыз, сөйләм телегез турында уйлагыз һәм башка шундый күрсәтмәләр бирү белән генә чикләнәләр.

Моннан, билгеле, укучы төп бурычны ничек хәл итәргә кирәклекне аңламый. Чыннан да, табигатьне ничек күзәтергә?

Методик ярдәмлекләрдә дә бу мәсьәлә тулысынча ачыкланмый. «Сыйныфта әңгәмә үткәрелә, план төзелә, план буенча укучылар телдән сөйлиләр, аннан соң сочинение языла» диелә һәм бер-ике уңышлы язылган сочинение үрнәге китерелә. Шул рәвешчә, мәсьәләнең асылы тиешенчә аңлатылмау аркасында, укучылар табигать күренешләрен эзлекле рәвештә сурәтләргә өйрәнми калалар.

Югарыда әйтелгән кимчелекләрне бетерү өчен материал эзләп әллә кая барасы түгел. Табигать күренешләрен сурәтләгән әсәрләргә әдәбият программалары бик бай. Мәсәлән, Г. Тукайның «Шүрәле», Г. Ибраһимовның «Яз башы», М. Җәлилнең «Арыш кырында», Г. Гобәйнең «Маякчы кызы» кебек әсәрләрдә табигать күренешләре искиткеч оста сурәтләнә. Укучыларга теге яки бу әсәрне өйрәтү барышында әдәби пейзаж турында, шулай ук башка бик күп сурәтләү чаралары хакында җитәрлек мәгълүмат бирелә. Моның исә сурәтләү характерындагы сочинениеләр язганда гына түгел, укучының табигать күренешләрен тасвирлауны таләп итә торган эшләрендә дә нәтиҗәсе күренергә тиеш.

Әдәби әсәрләрдә тасвирланган табигать күренешләрен күзәтүне түбәндәге эзлеклелектә алып барырга мөмкин: авторның табигатькә мөнәсәбәтен, аның ничек сиземләвен һәм сурәтләү осталыгын билгеләү. Аннары, аерым бер әсәрдә тасвирланган пейзажга ияреп, тирә-як табигатен сурәтләү характерындагы язма эш эшләү.

Табигатьне тасвирлау характерындагы сочинениеләр һәрбер ел фасылына хас үзенчәлекләрне мөмкин кадәр яктыртуны күздә тотарга тиеш. Әйтик, яз турында язганда кышкы салкыннарның үтүенә, көннәрнең Һаман озыная һәм җылына баруына, кояшның торган саен ешрак елмаюына, язның беренче билгеләре булган кошларга, табигатьнең җанлануына игътибарны юнәлтү сорала.

Кышкы табигатьне сурәтләгәндә исә күк йөзендәге, җир өстендәге, тирә-яктагы үзгәрешләргә, кышкы урмандагы күренешләргә, андагы кошлар һәм җәнлекләргә тукталырга кирәк.

Өйрәтү характерындагы эшләргә терәк сүзләр бирү дә үзен аклый.

Укучыларны кышкы табигатьне тасвирлау характерындагы сочинение язарга әзерләүдә түбәндәге өзекне китерергә була.

Кыш

Без ял көнендә чаңгыда урманга барырга уйлаган идек.

Менә бүген ял көне. Кыш шундый матур! Тирә-якка күз салсаң, әйтерсең лә бөтен җир йөзенә ап-ак, тип-тигез келәм япканнар. Әле ул гынамы соң? Келәм өстендә меңләгән көмеш йолдыз җемелди диярсең.

Ак кардан күзләр камаша. Күк йөзе зәп-зәңгәр, бер генә болыт әсәре дә юк. Кояш югары күтәрелгән, тик ул хәзер җылытмый. Әйләнә-тирә тып-тын, ара-тирә чыпчыклар чыркылдашканы ишетелеп куя.

Без урманга юл тоттык. Ниһаять, урманга килеп җиттек. Биредә агачлар бик горур кыяфәттә һәм тыныч кына басып торалар. Алар инде күптән җәйге яшел киемнәрен салып, кар-бәсләргә төренеп, кышкы йокыга талганнар. Кайбер агачлар башларына ак бүрек кигәннәр. Биредә дә үзенә бер төрле тынычлык хөкем сөрә. Чү! Нәрсә кыштырдый? Кышкы ак тунын кигән куян икән. Әнә, як-ягына каранды да, колакларын торгызып, чабып китте. Кайдадыр тук-тук иткән тукран тавышы да ишетелгәләп куя.

VI сыйныфта ел фасылларын бергә берләштереп тә язарга була. Мәсәлән, «Табигать мизгелләре» дигән темага сочинение язганда түбәндәге моментларга тукталырга мөмкин.

Г. Тукайның «Анда бик салкын вә эссе түгел, урта һава, Җил дә вакытында исеп, яңгыр да вакытында ява», дигән сүзләрен эпиграф итеп алырга мөмкин.

План.

1. Яз башы.

2. Туган ягым каеннары.

3. Чәчәкле җәй озак көттермәде.

4. Алтын көз дә җитте.

5. Кырга ак кардан юрган ябылган.

6. Туган илгә мәхәббәт кечкенәдән үзең яшәгән төбәкне яратудан башлана.

Туган як, аның гүзәл табигате турында Мөслим урта мәктәбе (Мөслим районы) укучыларының язмасыннан өзек китерәбез.

Дата добавления: 2015-11-04