Биологиялық мембрана екі қабат фосфолипидтердің молекуласынан жөне нәруыздардан құрылады (10-сурет). Атқаратын міндеттемелері бойьшша нәруыздар өртурлі болады. Оларға иммундық жөне құрылымдық нөруыздар, иондар үшін каналдар қүратын нөруыздар, медиаторлар мен гормондардьщ рецепторлары, ферментгер, оның ішінде тасымалдағыш ферменгтер жатады.
Мембрана мен өзара арақатынастарына қарай неруыздар лшщдтік екі қабатпен өте тығыз байланысқан жөне мембрананы бір немесе бірнеше рет жарып өтетін тұтастық (юггеграддық) жөне липидтік екі қабаттың бір бетімен ғана байланысқ-ан шеткері нөруыздар болады. Түтастық норуыздарды бөліп алғаңца мембрананың түтастығы бүзылады. ШеткерГнөруыздар тіпті өлсіз әсерлерден (осмостық қысым, ортаның қышқыддығы, Са2+ иондарының мөлшері өзгергенде) мембранамен байланысын жоғалтады. Мембрананың қүрылымдық түтастыіы липидтермен анық-талады. Жануарлар жасушаларының қабықтарында фосфолипидтер басым болады жвне липидтердің күрамына холестерин кіреді.
Мембранада көмірсулары бос күйінде кездеспейді. Олар көбінесе нөруыздармен, липидтермен байланысқан түрде болады жөне ертүрлі қызметгер атқарады. Мысалы, көмірсулар тізбегі нөруыздармен байланысьш, мембрананың қажетті бөлшегіне олар-
10-сурет. Мембрананың ультрақүрылымы. 1-липидтік екі қабат, 2-фосфолипид молекулалары, 3-гликолипид, 4-гликопротеид, 5-плазмалык мембрананың нөруызы, 6-жасуша қаңқасының бөлшегі, 7-8-мембрана-лық ферменттер мен иондардың өзекшелері.
/
дың байланысуын камтамасыз етеді. Май қышқыддары мембранада глико- немесе фосфолипидтердің қүрамыңца болады. Мембранадағы липидтік екі қабатга бірнеше түрлі қозғалыстар болады: тербелулік, айналмалы, мембрана бойынша көрші моле-кулалармен орын ауыстыру арқылы, мембрананың бір жағынан екінпіі жашна өту (флип-флоп) қозғалысы. Бірінпгі үш қозғалыс минөгіне миллион рет болса, сощысы сағахьша 1 рет немесе одан да сирек болады. Сонымен мембрана көіггеген өлсіз байланыстармен бекітілген көп қозғалатъш жүйе. Кейбір байланыстар жеңіл үзіліп, жаңадан пайда больш жатады. Көшііілік мембраналардың арасында жасушаның еыртқы беті маңызды орын шіады. Ол гликопротеидтерден түрады. Гликопротеид-тер жасушаның иммундық қасиетін анықтайды.
Жасушаның сыртқы бетішң өзімен түйісетін басқа жасушалар мен молекула-ларды (гормондарды, медиаторлар, цитокивдерді т. б.) танитъш ғажап қасиеті бар. Ол цитоплазмалық мембрананьщ сырхындағы гликопротеидтермен қамтамасыз етіледі. Тану қызметі тіннің жасуша аралық өзара әеерлершің, лимфоіщггердің иммуңцық жауаптарының, гормондар мен жасуша ішіңцегі үрдістердің ретгелуінің, медиаторлардың өсерлерінен жасушалардың қозуының негізінде жатады. Арнайы қызмет атқаратын жасушаларда биолошялық мембраналары көптеген күрылымдар қүрады. Мысалы, бауыр жасушаларының мембраналары организвде улы қосьшды-ларды усыздаңдыруға жауапты эвдогаазмалық торшалардьщ күрделі торын қүрады. Без жасушаларьпшң мембраналары гормоңдардың түзілуіне жауаіггы көпіршікгер мен өзекггердің торын қалыптастырады жөне Гөлдж жүйесін құрастьфады. Жүйке жасушаларыңца биологиялық мембраналар бір жасушадан екіншісіне сыртқы ха-барды тасымаддау, тарату жөне қабыддау қызметтерін атқарады. Бүлшықет жасу-шаларыньщ мембранасы (сарколемма), Т-жүйесі деп аталатьш, жіңішке түтікшелер ретівде, жасушаның ішіне кіреді. Ол жасуша іішндеіі бүлшықет қысқаруын қадаға-лайтын саркоплазмалық торлармен қалыптасқан көпіршіктермен жалғасады. Эпителий жасушаларыңца биологиялық мембраналардың қызметі жасушаның қай жағында орналасқаыына байпанысіы болады. Тіндер жағьша қараган мембраналар иондар мен затгарды белсенді тасымалдау қызметш атсдрады. Сыртқа қарайтын үстіңгі жаіындагы мембраналар енжар тосқауьш қызметін орывдайды.
Биологиялық мембраналар жасуша іші мен сырты арасында заітар мен иондардьщ белгілі дөрежеде бөлінуін үстап түрады. Жасуша ішінде К+ иондары оның сыртывдағы деңгейінен бірнеше есе артык,. Керісінше, натрий иондары жасуша сыртында оньщ ішіндегі деңгейіне қараганда он есе көп. Сонымен қатар, саркоплазмалық торшалардың көпірішкгерінде кальций иондарьшың мөлшері жоғары болады. Иондардың жасуша іші мен сыртында біркелкі бөлінбеуі мембранадағы лшшдтік екі қабагга иондық "насостардың" немесе "помпалардың" болуымен қадағаланады. Олардың қызметгері АТФ-ньщ ьщырауьшан паігда болатъш энергаякы павдалану арқылы орыддалады. Иоңдық "насостардың" негізгі үш түрі белгілі: Н+-АТФаза, Са2+--АТФаза, Na+, К+-АТФаза. Біріншісі 1 молеқула АТФ ыдырағанда 2 атом Н+тасиды, Са2+ АТФаза — 1 атом Са2+, Na+, К+-АТФаза 3 атом Na+ және 2 атом К+ тасиды. Бүл насостар жасушаның өртүрлі мембранадарында орналасқан. Бірақ Н+-АТФаза митохондрийлардьщ, Са2+- АТФаза саркоштазма-лық ретшсулумның, Na+, К+-АТФаза цитогагазмалық мембраналарда көбірек бо-лады. Бүл АТФазалар Н+, Са2+, Na+, К+-иондарының бір келкі бөлінбеуін қадағалайды. Саркошіазмалык ретикулумнан жөне жасуша сыртьшан оның ішіне Са2+ иоңцары тез арада кіруі ет талшықтарының қысқаруына жөне жасушада нөруыз түзілуінің көтерілуіне өкеледі. Осы кезде саркошіазмалык ретикулум мембранасында Са2+-АТФ-аза өсерленіп, Са2+ иоңцарьш саркоплазмадан сорып алады. Осының нәтижесінде ст талшықтарьгның босаңсуы болады жөне неруыздардың түзілуі
азаяды. Н+-АТФ-аза митохондрийларда тотьиулых, фосфорлануды артшру арқылы АТФ түзу үшін қажет. Бұл үрдіс митохондрийлардың ііпкі қабыгы астында өтеді. Онда тотығатын затгардан молекулалық оттегіге дейін электрондарды таситын фермештердің бір тұтас жуйесі бар. Осылардың нөтижесінде түзілген энергия таршілікке қажетгі қызметтер орындалуы үпгін пайдаланылады. Егер Са2+ иондары не бір себептерден жасуша ішіне артық түссе, оңца митохондрийлар кальцийді сорьш алады. Бүның бір жағынан икемделістік маңызы бар. Өйтхені ол бүлшықет талшықтарын сіресіп жиырылып қалудан сақтандыруға бағытталған. Екінші жағынан митохондрийларда Са2+ иондарының жиналып қалуы, тотығу-тотықсыздану үрдістерінің бүзылуына, энергияның аз түзілуіне өкеледі.
Дата добавления: 2015-10-24; просмотров: 94 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| III. ВИВЧЕННЯ НОВОГО МАТЕРІАЛУ | | | Еркін радикалды тотығу мен майлардьщ асқын тотығуы. |