Насип теше менән шешәнең бөкөһөн тартып алды. Ҡалған араҡыны теүәл итеп стакандарға ҡойҙо.
— Әҙәм эсендә һәр ваҡыт Әҙәп менән Нәфсе алыша,—тине хужа бик етди тауыш менән.— Беҙ, ни, бары икешәрҙе генә төшөрөп, тегеләрҙең бәхәсен шәйлә ҡыҙҙырҙыҡ ҡына. Әйҙә, өсөнсөһөн атҡарайыҡ. Нәфсегә зыян килһен, Әҙәпкә ҡеүәт өҫтәлһен.
Беҙ, сәкәштереп, Нәфсене ҡыйырһытып, Әҙәпкә дарман өҫтәп ҡуйҙыҡ.
— Бына шулай, туғанҡай, — тип Насип усын усҡа һуғып алды. Нимәнең «бына шулай» икәнен. асыҡламаны.
Мин дә һораманым. Хәйер, асыҡланаһы асыҡланып бөткәйне инде. һәр шәхестең төп үҙәге, уның. рухи донъяһын тотоп торған бер терәүе була. Минеңсә, иң ныҡлы, ий, ышаныслы терәү, бәлә- ҡазаларға бирешмәҫ иң ҡаты үҙәк — мөғжизәләргә ышаныу ул. Насип ана шуға ышана, һәм, ни тиһә лә, уныҡы дөрөҫ, уныҡы хаҡлы.
27!
Йәмлиха еңгә, әленән-әле өҫтәл эргәһенә килеп,’ сәй яңыртты, табындағы ризыктан етешергә ҡыҫтаны. Уның йөрөштәре үҙгәргән бөтөнләй. Атлағанда ҡыйыҡ-мыйыҡ китмәй, тыпырсынып та ҡуймай, тура баҫып, яй гына, йөҙөп кенә йөрөй, сөнки уны өркөтөп, екеренеп тороусы юҡ.
Ишетмәгәнһегеҙҙер әле, моғайын, — тине Йәмлиха еңгә, - Йоморо Талип әжәл түшәгенә ятҡан икән. Йәмле йәй айҙарында гына китеп бар- мағайы. Инеп бәхилләшеп сыҡһағыҙ, сауап булыр ине. Ни етте әҙәм түгел бит, изге күңелле зат.
Ҡасан, ти?
Аҙна-ун көн төшөндәме икән?.. Йөрәген усына ҡыҫып тотҡан да ауған икән.
Был хәбәр мине айнытып ебәрҙе. Анау ҡышты, Сәмиғуллаға самосуд булған йылды, уның башынан меҫкен бүрке осоп төшкәйне, ап-аҡ ҡар өҫтөнә ҡып-ҡыҙыл ҡаны тамғайны. Шунан һуң ул таҡыр башын бик үк йәшермәй башланы. Тора-бара, яйы сыҡҡан һайын кәпәсен һалып, йылтыр түбәһен донъяға фаш ҡылыр булды. Кемдер уға әйткән, имеш: «Ялпаслыҡ — ул ғалимлек билдәһе, аҡыл
мөһөрө»,—тигән, имеш. Ниңә бар аҡылды, бар ғилемде әҙәмдән йәшерергә? Оят нәмәме ни? Ә ул миңә һыйлаған самокат тәгәрмәсе? Бөтә урам малайҙары алдында минең дәрәжәне ҡалайыраҡ күтәрҙе шул тәгәрмәс заманында! Бер тәгәрәтеп ебәрер өсөн донъя мөлкәтен бирергә әҙер инеләр. Мин бушҡа тәгәрәттерҙем, тимер коньки хужаһы Шәй- хаттар ише, мал артынан ҡыуманым, рәхмәт алдым: Бер рәхмәттә мең бәләнән ҡотҡарырлыҡ көс барын ул саҡта мин нығыраҡ аңлай инем. Был хаҡта шундай фәһемле хикәйәт тә бар.
Борон-борон заманда һыуһыҙ сүлдә бик бай бер каруан аҙашҡан, ти. һыуһыҙлыҡтан әҙәмдәр генә түгел, дөйәләр ҙә ҡырыла башлаған. Ҡазаға тарыҡҡан ошо каруанға юл белеүсе бер юламан тап булып, уны һыу янына алып килгән, ти. һәләкәттән ҡотолғас, каруан башы былай тигән: «Әй, юламан, изгелегең һинең ҙур булды, әммә ул рәхмәт әйтерлек үк түгел, һин беҙҙе бер генә бәләнән ҡотҡарҙың. Рәхмәт әйтеү күберәк булыр. Ана, хазина
тейәлгән. теләһә ҡайһы дөйәмдр һайлап ал. һәр береһендә ғүмереңә етерлек байлыҡ бар», тигән.
Рәхмәттең ҡәҙерен белгәндәр боронғолар. Йоморо Талиптең.самокат тәгәрмәсе күпме рәхмәт яуҙырҙы миңә!
Йәмлиха еңгә әйтеп һалған күңелһеҙ хәбәрҙе ишеткәс, бына шундай хәтирәләр килде минең күңелемә.
Ни эшләптер. Насип буш шешәгә йәнә тығын тыҡты. Көрһөнөп ҡуйҙы.
- Теге саҡ ҡалас ойотҡоһон ул һалғайны бит. Мин иҫәргә етә ҡалды. Йәнәһе, бөтә урам малайын ҡаласҡа тейендерәм.'.. Ойотҡоло кеше була торғайны Талип ағай, — тине ул, үҙалдына һөйләнгәндәй генә итеп.
 |
әжәлгә
ДАРЫУ
БАР ИКӘН
Талиптең анау саҡта, Оло инәйем менән беҙ кәзә тиреһе илтергә барғас, әйткән һүҙе раҫҡа сыҡты. «Мин сереп байыясаҡмын, көнө генә килһен», - тигәйне. Көнө килде. Сереп үк байымаһа ла, йылдар бәрәкәтәйгәс, ныҡ ҡотайҙы, ныҡ бөтәйҙе Талип. Малайҙарының иҫән ҡалғандары яуҙан ҡайтты, кеселәре үҫеп етте. Ҡайһыһы тракторға атланды, ҡайһыһы автомашинаға ултырҙы. Бәғзеләре, ҡулына оҙон сыбыртҡы алып, мал әйҙәне. Үҙ тормоштарын да етеш ҡорҙолар, аталарына ҡарата ла итәғәтле, ярҙамсыл булдылар. Алты мөйөшлө, бейек болдорло ҡалай гүбәле йорт һалдырҙы Талип. Тәҙрә ҡапҡастарын йәшелгә, түбәһен асыҡ ҡыҙылға буятты, ләкин, бүтәндәр шикелле, урам яҡҡа бейек ҡойма ҡойҙорманы, һирәк кенә тәпәш рәшәткә тотто. «Минең эсемдәгем--- тышымда. Ҡурамдагы.ма урамда булһын», - тине ул, ихата кәртәләгәндә. Ҡураһында малы, ҡош-ҡорто ишәйҙе. Өҫ-башы бөтәйҙе. Таҡыр түбә ғүмер күрмәгән фетр эшләпәгә тейенде. Был муллыҡтың игелеген йәмәғәте генә күп күрә алманы, ике ҡыш әүәл гүр эйәһе булды. Бына хәҙер үҙе хәл эсендә, ти, тимәк, ҡарсығынан саҡырыу килгән.
Беҙҙе ҡайһы улыныңдыр бисәһе ҡаршы алды. Ауырыу түрьяҡта, йылтырауыҡ башлы тимер карауатта, йомшаҡ түшәккә сумып ята. Бынау, өрһәң, гөлтләп тоҡаныр көндө өҫтөнә ҡалын юрған ябынған. Күрәһең, хәле мөшкөлдөр. Кешене ҡәбер һалҡыны шулай алдан ала, ти бит. Юрған аҫтынан уның таҡыр елкәһе генә күренә, йөҙөн ул тәҙрә яғына борған.
Килен кеше, Һәр береһенә түңәрәк һырма һалып, өс ултырғыс ҡуйҙы. Беҙ ултырышҡас ҡына, ул ҡайныһына өндәште:
- Ҡайным,.ана, хәл белергә килгәндәр, ҡала ҡунаҡтары ла бар...
Талип ен сығарманы, тик саҡ ҡына ҡыймылдағандай итте.
— Рәтең булмаһа, өндәшмә, Талип ағай, — тине Вәлетдин,— арыҫлан йөрәгеңдең типкәнен тыңлап, беҙ һиңә ҡарап ҡына ултырырбыҙ.
Ауырыу ыңғырашып ҡуйҙы. Тимәк, арыҫлан әле тере. Көс-хәл менән аҙыраҡ башын борҙо* бер күҙен асты, ләкин өндәшмәне.
Насип, эйелеп, түңәрәк усын ауырыуҙың маңлайына ҡуйҙы. Йәнәһе, ул ҡотло ҡулы менән ҡағылһа, шифаһы буласаҡ. Талип башын йәнә ситкә тайшандырҙы.
Тыныс ҡына ултырыуҙан башҡа сара ҡалманы. Беҙҙең ауаздар йәннәткә юл тотҡан әҙәмдең ҡолағына юл таба алмай.
— Бына шулай, телдән ҡалмай, һүҙҙән яҙҙы. Икенсе аҙна тула инде, — тип төшөндөрҙө килен.— Әллә ниҙә бер яуап ҡайтара ҡайтарыуын...
Алғы өйҙә үк нимәгәлер бәрелә-һуғыла, дөбөр- шатыр һәүәҫкәр мулла Фәрхетдин килеп инде. Был тирә-яҡта мәшһүр кеше — дүрт тамыр, алты быуын аша миңә еҙнә тура килә. Фәрхетдиндең заманында итмәгән кәсебе, башҡармаған һәнәре ҡалманы. Мин беләһенән ул имгәнгән-һуғылған мал алып, мал һуйып әүеш-тәүеш итә ине. Ул арыҡ атына ултырып: «Йткә-майға! Иткә-маиға!» — тип ҡысҡырып үтеп киткәс, ваҡ балалар, уға эйәреп, уйын уйнай торғайны. Бәләкәй арбаларын тарталар ҙа: «Иткә- майға! Иткә-майға!» — тип һөрәнләйҙәр.
Был сауҙаһын ташлап, еҙнәбеҙ сепрәк, һөйәк- һаяҡ, мөгөҙ-тояҡ, тимер-томор йыйырға кереште. Аръяғында кәсепте йыш алмаштырҙы ул: биҙрә,
ҡомған төпләне, самауыр төҙәтте, дуға бөктө, тал сыбығынан ҡаҙ ояһы үрҙе, кирбес һуҡты, арҡаң иште; һыуға батҡан, буранда аҙашҡан, диуанаға һабышҡан кешеләр тураһында, форсат булғанда, ҡыҙғаныс бәйеттәр сығарҙы — әжеренә торманы, заказчик ни бирһә, шуға шөкөр итте. һуғыш ва-
ҡытында был һәнәренең баҙары айырыуса күтәрелгән, тиҙәр. Ҡыҙғаныс бәйеткә мохтажлыҡ ҙур ине шул. Фәрхетдин бөтәһен эшләне, ләкин ике аяғының береһен бураҙнаға баҫманы. Үҙенсә ул аҡыл менән, хәйлә менән еңел көн итәм тип уйланы. Хәйлә тигәнен әйтер инем инде-—ташҡа үлсәйем...
һуғыштан һуң еҙнәм Өфөгә юл төшкән һайын минең тупһамды ситләп уҙманы. Әйтһәм дә, йыш тапаманы улай, килеү-китеүе йылына ике-өстән артмаҫ. Ашап-эсеп алғас, тегенең ҡыҙмаса башына гел генә бер бик һәйбәт хәйлә килә торған булды.
- Апайың самауыр торбаһы һорағайны ла,
бына сама самаға тура килмәйерәк ҡалды бит әле ҡәһәрең... — ти. i
— Нихаҡ тора һуң ул торба?
- Уның төп баһаһы 22 һум 50 тин инде. Илле тинен үҙем дә ҡуша алырмын,--ти. Ул саҡ әле аҡса алмашынмағайны.
Аҡса алмашынғас, самауыр торбаһының хаҡы башта 2 һум ҡырҡ тингә етте, унан 2 һум етмеш тингә менде, ләкин мин хаҡ артыу менән иҫәпләшмәнем, апайымды бер тапҡыр ҙа торбаһыҙ ҡалдырманым. Еҙнәмдең:
Апайың, самауыр торбаһы апҡайт, тип артымдан ҡысҡырып ҡалғайны ла, ҡәһәрһеҙең... -тип әйтергә өлгөрмәй, мин кеҫәмә тығылам.
Нихаҡ һуң ул торба был көндәрҙә?
• Уның арыуы ике һум һикһән ете тин инде...
Мә, өс һумлығын ал, улайһа, апайым ҡыуаныр.
Знамо, ҡыуаныр.
Шулай ҙа бер саҡ шаярыу ҡатыш һорай һалдым:
һинең ҡулың белә, Фәрхетдин еҙнә, ниңә ул торбаны үҙең генә яһамайһың?
- Материал юҡ. Ҡул теймәй. Былай арзаныраҡ- ҡа төшә, — тип бик төплө яуап ҡайтарҙы ҡунағым. Шунан һуң мин уға был тиклем үк ахмаҡ һорауҙар бирмәнем.
Күптән түгел ошо етмеш һәнәрле маһир ир, һәүәҫкәрлек күрһәтеп, дин әһеленә әйләнде. Уны һайлаусы ла, тәғәйенләүсе лә булманы. Күпме әҙәмдең әҙәбе, иманы, гонаһ-сауабы өсөн яуаплы-
27Н
лыҡты үҙ ирке менән өҫтәнә алды, рухына йөкмәне ул. Бындай ауыр бурыс алырға уға, әлбиттә, дин йәһәтенән тома наҙанлығы тәүәккәллек биргәндер. Малай саҡта отоп алған ике-өс бөртөк доғаһын да ул, рус араһында күп йөрөп, әллә ҡасан онотҡайны. Бер саҡ, хәмерҙән ауыҙ итә-итә, хоҙа эштәрен сәйнәп ултырғанда үҙе шулайыраҡ ыскындырғайны. Хәҙер килеп, күрәһең, шул доғаларын ^ҡайтанан хәтеренә төшөргәндер. Зиһенле, тырыш ир шул.
Ишектән инеп бөтөр-бөтмәҫ үк, һәүәҫкәр хәҙрәт һуҙып сәләм бирҙе:
— Әссәлә-мәғәләй-кү-үм! Барсағыҙға ла...
Ул беҙгә артыҡ иғтибар итмәне. Юғары дәрәжәһен һаҡлай белә. Ауырыу ятҡан карауат ситенә ултырып доға ҡылды ла үҙ хәстәрен хәстәрләргә кереште:
— Ҡорҙаш, — тине ул,- өнһөҙ ятҡан Талиптең юрғанын тартҡылап, — әй, ҡорҙаш, тәңре ихтыярын алдан белеп булмай, үтеп-нитеп китһәң, ясинһеҙ үтмә, тим. Ясин сығып ҡалайым үҙеңә.
Талип күҙҙәрен асмай ғына башын борҙо. Фәрхетдин быны ризалыҡ биреү тип аңланы, ҡысҡырып уҡый ҙа башланы:
— Әғүзе биллаһи минашайтан раззим бисмилла рахман раххим-и и...
Талип юрған аҫтынан сығарып ҡул һелтәне. Тегеһе уҡыуын дауам итте. Быныһы башта йоҙроҡ, унан ҡуҡыш күрһәтте. Тегеһе, ярты мәйеттең сәйер ғәмәлен күреп, оторо тырышты. Быныһы ике ҡуҡыш һондо. Тегеһе, көсәнә торғас, кәзә тауыштары сығарып ебәрҙе. Быныһы, ике күҙен шарҙай асып, муллаға екерҙе:
— Етер, тим, һиңә, мөртәт! Тыныс ҡына үлергә ирек бпр...
Мулла ясинен өҙһә лә, тиҙ үк сигенмәне.
— Хоҙа хөкөмөн белеп булмай...
- һин белмәһәң, мин беләм. Хөкөм сыҡҡан. Фарман юлда. Сәғәтен генә көтәм. — Олоһо-кесеһе ҡаршыһында гел инсафлы, күндәм, йыуаш Талиптең әжәле алдында ошолай ҡырҡыу, ҡырыҫ һөйләшеүе ғәжәберәк тойолдо. Шул уҡ ваҡытта эскә йылы инеп китте. Былай йоҙроҡ төйнәп, мөртәттән һалдырып,
*
277
дин әһелен рисуай иткән ирҙән өмөт өҙөргә иртәрәк әле. Көрсөккә килеп терәлмәгән әле был.
Вәлетдин шымып ҡалған «хәҙрәткә» ишек яғын ымлап күрһәтте. Теге аңланы. Зирәклеге бар мәгәр. «Ихтыярыңда, ҡорҙаш», — тип ишеккә юнәлде. Килен уны оҙата сыҡты. Түр өйҙә дүртәү генә тороп ҡалдыҡ.
— Шулай итеп, донъя менән бәхилләшергә булғанһың икән, ағай? — тине Вәлетдин.
— Етер, туғандар, — тине ул йомшаҡ ҡына. Ашын ашағанмын, йәшен йәшәгәнмен. Сама белергә кәрәк.
- Улайһа, әйтер васыяттарыңды әйтеп, бирер фатихаларыңды биреп өлгөрҙөңмө һуң?—тип төпсөндө шул уҡ Вәлетдин.
Васыятым юҡ. Донъя минең васыятыма мохтаж түгел. Ул бөйөк ғаҡыл эйәләренең васыяты менән бара, — тине, бер күҙен асып. — Фатихамды мин кешеләргә тәнем иҫән, зиһенем теүәл саҡта уҡ биргәнмен.
— Бер генә лә әйтер һүҙең юҡмы ни шулай? һуңғы һүҙең?
Талип байтаҡ шымып ятты. Унан салҡан әйлән- де, ике күҙен дә асып, шундай моңһоу, шундай ялбарыулы итеп ҡараны, хатта тәнем сымырҙап китте.
— Бар. Үтенесем бар, — тине.
—■ Әйт үтенестәреңде, ағай. Бөтәһен дә үтәрбеҙ,— тип вәғәҙә итте Насип.
Ауырыу тәрән итеп көрһөндө:
— Минең йыназамда бисәләр илар, шуларҙы йыуатығыҙ.
— Кемдәр? Ниндәй бисәләр, ағай?
- Мин яратып та, миңә күңел һалмаған ҡатындар үкенеүҙән илар. Шуларҙы йыуатығыҙ. Мин уларҙы ғәфү итеп китәм. Шуны әйтеп, йыуатығыҙ. Иламаһындар.
- Йыуатырбыҙ, ағай, йыуатырбыҙ, — тип ихлас һүҙ бирҙек.
— Рәхмәт... Йәнә... Миңә күңел һалып та, мин күҙ һалмаған ҡатындар, мәхрүм ҡалыуҙан әрнеп, илар. Шуларҙы йыуатығыҙ. Ул саҡтағы бәғерһеҙ-
278
легем өсөн хәҙер~үҙем үкенеп бөтә алмай илап китәм. Шуны әйтеп, йыуатығыҙ. Иламаһындар.
- Йыуатырбыҙ, ағай, валлаһи, йыуатырбыҙ,— тип ант иттек.
Рәхмәт, уҙамандар. Мин ышанып китәм...
Насип берҙән-бер сәтәкәй бармағы менән маңлайын ыуып алды. Нимәлер әйтмәксе, ахыры. Әйтте шул: *
'— Ә өсөнсөләренә ни тиәйек?
— Ниндәй өсөнсөләре?
— Үҙең һөйөлөп һөйгәндәреңә.
- Ә-ә-ә, уларынамы? Уларын тыймағыҙ.. Илаһындар. Иларға тейеш улар. Әсе йәштәре хәләл. —■ Талип тағы күҙҙәрен йомдо ла тиҙ үк асты. Был юл ы'ул күҙҙәрҙән икһеҙ-сикһеҙ хәсрәт эркелә ине. —: Ғүмеремдә күп хыялландым, күп арттырҙым, туғандар, гүр ауыҙы төбөндә алдаша алмайым: ундайҙары булманы. Миңә һөйөлөп, һөйөргә яҙманы...
Насиптең урынһыҙ һорауы Талип хыялы ҡорған быяла һарайҙы селпәрәмә килтергәндәй итте. Ҡо- лаҡҡа ҡатта быяла сыңлауы килеп бәрелде: •сың-ң-ң...
Бик оҙаҡ өндәшмәй ултырҙыҡ. Талип тә, күҙҙәрен түшәмгә төбәп, тыныс ҡына ятты. Арала •өлкәнебеҙ Вәлетдин өҙөлгән һүҙҙе тағы ялғаны:
—• Иртәрәк ҡуҙғалаһың, Талип ағай, иртәрәк... Дим аша һалынасаҡ яңы таш күперҙе күрмәй китәһең.
•»— Күпер? — Сирле аҙ ғына башын күтәргәндәй итте. Вәлетдин тегенең нескә еренән эләктерҙе. Йоморо Талип нисәмә йылдар инде Дим аша күпер һалыу тураһында хыяллана, йыйылыш һайын был хаҡта, халыҡты өндәп, оран ташлай.
- Кем һала?
- Хөкүмәт. Ошо көндәрҙә генә ҡарары сыҡты,— тип иманһыҙ алдашты Вәлетдин.— Йыл әйләнәһенә төҙөп бөтөрөргә тиелгән. Боҙ ҡырҡҡыстары ҡоростан эшләнәсәк, һинең ниәтең, һинең теләгең ине бит ул күпер. Теләгеңде хөкүмәт, ҡабул ҡылып, тормошҡа ашыра, э һин, өр-яңы дағалы итектәреңде кейеп, өр-яңы күперҙән беренсе булып үтеү урынына, соҡорға боҫмаҡсыһың. Яҡшы түгел, Талип ағай. Ул күперҙән юл башлап Ҡайышлһ
279
Ҡаҙна Исхаҡ үтһенме ни инде, былай булғас. Ҡайҙан килгән Исхаҡҡа ул почет?
— Исхаҡҡа почет тағы... Мендәрҙе арҡаға ҡыҫтыр әле. — Мин мендәрен ҡыҫтырҙым, ул күтәреле- берәк ятты. — Боҙ ҡырҡҡысҡа, әйтегеҙ, ҡорос әрәм итмәһендәр. Башһыҙлыҡ булыр. Бетондан ғына яһаһындар. Ҡоростоң илдә бүтән хәжәте күп.
- — Әйтербеҙ.
— Исхаҡ тиң, ә? Бына кемдәргә ҡала бит донъя...
- Ҡалдырғас, ҡала Тпул, — тип аяуһыҙ раҫлап ҡуйҙы Вәлетдин.
Күпере күпер инде, — тип мин дә һүҙгә ҡушылдым, — Талип ағайҙың таш күперҙән дә, суйын күперҙән дә үткәне барҙыр. Уныһына донъя күргән кеше шаҡ ҡатмаҫ әллә ни. Ана, электр бағаналары Ҡаҙанғол үренә менеп еткән, бына-бына ауылға килеп инәсәктәр. Өйөндә гөлт итеп ҡояш балҡығанын күрмәй китә Талип ағай, шуныһы үкенескә ҡала...
— Беренсе лампа, әлбиттә, закон буйынса ла, йола буйынса ла ошо өйҙә тоҡанырға тейеш. Бына бында шарҙың үгеҙ ҡыуығы дәүмәллеген аҫырбыҙ, тегендә бәләкәйерәге... — тип Вәлетдин лампочкаларға түшәмдән урын да билдәләне.
— Өҫкәрәк күтәр мендәрҙе! — Был юлы Насип булышты. Аурыу һөйәлеп ултырҙы,— электр — мөғжизә ул. Мин сыра яҡтыһында күҙ асҡан бәндәмен. Электр илаһи ут ул... Ағастарын Ҡаҙанғол һыртында, эйе, күрҙем, ә емештәре бына тәтемәй ҡала...
Дата добавления: 2015-11-04; просмотров: 37 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая лекция | | | следующая лекция ==> |