Шуурваас шуур чи! гэж хэлээд малгайгаа аваад бүсэндээ хавчуулчихаад яв явсаар Сээр гэдэг сэвхэл дээр гарч иртэл Сэтэр гэдэг модон үндсээрээ үзүүрээ шавдаж байх нь харагдав.
— Шавдваас шавд чи (раз стегаешь, стегай)! гэж хэлээд шавхийтэл цохиж унагаад (сказав, ударив со звуком “шав” и свалив; цохих — бить; унагах — валить) дэргэд нь ирж (к нему подойдя; дэргэд — около, возле) усан ултай (с водяным кресалом; ус — вода; ул — подошва; кресало) цасан цахиуртай (со снежным кремнем; цас — снег; цахиур — кремень) хар хэтээ цахиад (своим черным огнивом высекши огонь; хэт — огниво; цахих — высекать /огонь/; сверкать, блестеть) буурал толгойтой гаансаа гаргаад (седоголовую свою трубку достав; буурал — седой; толгой — голова; ганс — курительная трубка) будмал улаан тамхийг нэрээд (крашеный красный табак набив) буруу зөв хараад (по сторонам и прямо посмотрев) шийгтэл нь сороод (с чмоканьем пососав; сорох — высасывать) сэнгэнэтэл нь хийлээд (легонько подув; сэнгэнэх — легко дуть /о ветре/; хийлэх — наполнять воздухом; накачивать) сууж байтал (когда сидел) нэгэн юмны гүнгэр гэсэн дуу сонсогдов (какой-то вещи негромко звучащий звук послышался). Энэ юу юм бол (это что такое) гээд (сказав) үхрийн чинээ чулууг үйртэл гишгээд (ступая так, что рассыпался подобный корове камень; үхэр — корова, бык, крупный рогатый скот; чулуу — камень; үйрэх – размельчаться; рассыпаться; гишгэх — наступать /ногами/; топтать) өргөст цагаан өвсийг хөдөлгөлгүй гишгээд (ступая так, что не двигалась колючая белая трава; өвс — трава) босож чагнавал (встав, когда прислушался), зургаатын эхэнд зултартана өвсөөр зузаан хөх сан тавьсан (в верховьях шестерки [рек] на траве дзултартана высокую: «толстую» голубую курительницу поставили; сан — курительница, подставка для возжигания благоухающей травы /можжевельника/, размещения жертвенной еды во время религиозных церемоний). Хөдөөгийн эхэнд хөлдөргөнө өвсөөр хоёр хөлтэй ширээ хийсэн онхир шар зурам (в начале степи из травы хулдургуну двуногий стол сделавший узкоглазый желтый суслик) “Дэрсэнпил, Дэрсэнпил” гэж байна шүү (“Дэрсенпил, Дэрсэнпил” — зовет). Энэ юу гэж байгаа нь энэ бол (это что же такое), гээд лавлаад чагнавал (спросив, когда прислушался; лавлах — уточнять, выяснять; спрашивать; чагнах — слушать; прислушиваться) хорвоогийн хүн амьтан цөм (все люди и животные мира) гадаад далай гатлан (через внешнее море переправляясь; далай — море; гатлах — переправляться; преодолевать) нүүх гэж байжээ (кочевать собираются, оказывается; нүүх — кочевать, переселяться).
Шавдваас шавд чи! гэж хэлээд шавхийтэл цохиж унагаад дэргэд нь ирж усан ултай цасан цахиуртай хар хэтээ цахиад буурал толгойтой гаансаа гаргаад будмал улаан тамхийг нэрээд буруу зөв хараад шийгтэл нь сороод сэнгэнэтэл нь хийлээд сууж байтал нэгэн юмны гүнгэр гэсэн дуу сонсогдов. Энэ юу юм бол гээд үхрийн чинээ чулууг үйртэл гишгээд өргөст цагаан өвсийг хөдөлгөлгүй гишгээд босож чагнавал, зургаатын эхэнд зултартана өвсөөр зузаан хөх сан тавьсан. Хөдөөгийн эхэнд хөлдөргөнө өвсөөр хоёр хөлтэй ширээ хийсэн онхир шар зурам “Дэрсэнпил, Дэрсэнпил” гэж байна шүү. Энэ юу гэж байгаа нь энэ бол, гээд лавлаад чагнавал хорвоогийн хүн амьтан цөм гадаад далай гатлан нүүх гэж байжээ.
За тэгээд эдэнтэй хамт гадаад далайг гатлахаар (ну, затем, чтобы с ними: «с этими» переправиться через внешнее море) зориг шулуудаж (смелость собрав: «выпрямив»; зориг — смелость; желание, намерение; воля, сила воли) мориндоон мордоод (на коня своего сев) гадаад далайн хөвөөнд ирээд (придя на берег внешнего моря; хөвөө — берег; край) хутганыхаа хуйгаар сал хийж (из ножен своего ножа сделав плот) гадаад далайг гаталж явтал (пока через внешнее море переправлялся) тул загас тугалаа хөхүүлж байх юм (рыба таймень своему теленку дает сосать, оказывается; тул — таймень; тугал — теленок; хөхөх — сосать; хөхүүлэх — давать сосать, подпускать сосунка к матке). Хөхсөн сүүний хөөс үсрээд магнайд минь ирж тусав (пена от высасываемого молока брызнула и на мой лоб попала; сүү — молоко; үсрэх — прыгать; лететь /о брызгах/; тусах — попадать /в цель/). Магнайд минь туссан хөөсийг арчаад цааш явтал (на лоб мой попавшую пену вытерев, когда дальше шел; арчих — вытирать) матар загас маани уншиж хэвтэж байхыг үзээд (увидев, что лежит рыба крокодил и читает мантры; матар — крокодил; унших — читать; хэвтэх — лежать) матрын мааниас баахан уншилцаад (крокодиловы мантры немного совместно почитав; уншилцах — читать вместе с кем-л.) далайг арай гэж гаталсан болж хонов (едва преодолел море, заночевал; арай — едва).
Өглөө нь босоод (утром встав) уул өөд гартал (вверх по горе когда поднялся) уул намайг даадаггүй байна шүү (гора меня не выдерживает ведь; даах — выносить, выдерживать; суметь поднять /тяжесть/). Тэгэхээр нь зүлгэн дээр уургаа хатгаад (тогда на лугу укрюк свой воткнув; зүлэг — зеленый луг; уурга — укрюк, шест со скользящей петлей для заарканивания скота; хатгах — втыкать), уургынхаа үзүүрт тэвнэ хатгаад (в верхушку укрюка большую иглу воткнув; үзүүр — верхушка; острие, шпиль; кончик, конец; тэвнэ — большая и толстая игла), тэвнийхээ узүүрт тэмээний хоргол хатгаад (в кончик иглы верблюжий помет воткнув), түүний дээр өөрөө гарсан чинь (на нее сам когда поднялся) уул сая л арай гэж намайг дөнгөн данган даадаг байна шүү (гора меня только едва с трудом выдерживает; сая — только что; дөнгөх — справляться кое-как, с трудом).
За тэгээд эдэнтэй хамт гадаад далайг гатлахаар зориг шулуудаж мориндоон мордоод гадаад далайн хөвөөнд ирээд хутганыхаа хуйгаар сал хийж гадаад далайг гаталж явтал тул загас тугалаа хөхүүлж байх юм. Хөхсөн сүүний хөөс үсрээд магнайд минь ирж тусав. Магнайд минь туссан хөөсийг арчаад цааш явтал матар загас маани уншиж хэвтэж байхыг үзээд матрын мааниас баахан уншилцаад далайг арай гэж гаталсан болж хонов.
Глөө нь босоод уул өөд гартал уул намайг даадаггүй байна шүү. Тэгэхээр нь зүлгэн дээр уургаа хатгаад, уургынхаа үзүүрт тэвнэ хатгаад, тэвнийхээ узүүрт тэмээний хоргол хатгаад, түүний дээр өөрөө гарсан чинь уул сая л арай гэж намайг дөнгөн данган даадаг байна шүү.
Уулын орой дээр гараад (поднявшись на вершину горы) ийш тийш нь саравчлан харвал (туда-сюда из-под ладони посмотрев; саравчлах — смотря вдаль, защищать глаза от солнца рукой) эрт хайж явсан гунжин хар гүү маань (трехлетняя вороная кобылица наша, которую прежде искал: «ища ходил»; эрт — раньше, прежде; рано; хайх — искать) гадаад далайн тэртээ (за внешним морем; тэртээ — там; на той стороне, по ту сторону) галбар зандан модны дэргэд (у сандалового дерева кальпаврикша; галбар — санскр. kalpavŗkşa, мифическое сандаловое дерево; зандан — сандал) чимхэх ноосгүй, чилэн хар унага гаргасан (бесшерстного, так что даже выщипать нечего, совсем черного жеребенка принесшая; чимхэх — щипать, ноос — шерсть; чилэх — уставать, утомляться) зогсож байдаг байна шүү (остановившись, стоит ведь; зогсох — останавливаться; стоять).
Хүрч очоод (подойдя) эхий нь эмээллэж унаад (оседлав матку; эмээл — седло; эмээллэх — оседлать; унах — садиться /на коня/; ездить верхом) унагы нь дүүрээд явах гэтэл (когда собрался ехать, взяв жеребенка на седло; дүүрэх — везти, положив перед собой на седло лошади и сев самому дальше назад) гай болоход даадаггүй шүү (на беду, она не выдерживает; гай — несчастье, беда; вред). Тэгэхлээр нь унагы нь унаад (тогда на жеребенка сев) эхий нь дүүрээд (мать его взяв на седло) нутаг усаа бараадан гүйгээд ирж явтал минь (когда ехал, приближаясь к месту стоянки; нутаг ус — кочевье; родное место, родина) нэгэн гүвээний цаана (за одним бугром; гүвээ — бугор, холмик) нэг юм гүв сав гээд одов (какая-то вещь показывалась и исчезала).
Энэ юу юм бол (это что же такое) гээд гүйлгэсэн чигээр гүйлгээд (сказав, дальше прямо заставив бежать; гүйх — бежать; гүйлгэх — заставлять бежать; чиг — сторона, направление) гүвээн дээр гараад ирсэн чинь (когда поднялся на бугор) талын таван тарвага ноохойгоо гөвж байжээ (пятеро степных тарбаганов из своей заготовленной травы пыль выбивают, оказывается; тарвага — тарбаган /степной сурок/; ноохой — трава, заготовленная полевыми мышами для еды и утепления норы; гөвөх — выбивать пыль). Талын таван тарваганы ноохойгий нь гөвөлцөж өгөөд (помогая выбивать пыль из травы пятерых степных тарбаганов) ажлын хөлсөнд хоёр оймсны эсгий авлаа шүү (в уплату за работу получил войлок на двое носков; ажил — работа; хөлс — пот; заработок, плата за работу; оймс — носки, чулки; эсгий — войлок). Түүнээс цааш гүйлгэж явж байтал (оттуда дальше пока скакал: «заставлял бежать») гүн ойн дотор гүр гүр гэсэн шуугиан сонсогдов (внутри глубокого леса послышались звуки “гур-гур”; гүн — глубокий; ой — лес; шуугиан — шум, крик).
Уулын орой дээр гараад ийш тийш нь саравчлан харвал эрт хайж явсан гунжин хар гүү маань гадаад далайн тэртээ галбар зандан модны дэргэд чимхэх ноосгүй, чилэн хар унага гаргасан зогсож байдаг байна шүү.
Хүрч очоод эхий нь эмээллэж унаад унагы нь дүүрээд явах гэтэл гай болоход даадаггүй шүү. Тэгэхлээр нь унагы нь унаад эхий нь дүүрээд нутаг усаа бараадан гүйгээд ирж явтал минь нэгэн гүвээний цаана нэг юм гүв сав гээд одов.
Энэ юу юм бол гээд гүйлгэсэн чигээр гүйлгээд гүвээн дээр гараад ирсэн чинь талын таван тарвага ноохойгоо гөвж байжээ. Талын таван тарваганы ноохойгий нь гөвөлцөж өгөөд ажлын хөлсөнд хоёр оймсны эсгий авлаа шүү. Түүнээс цааш гүйлгэж явж байтал гүн ойн дотор гүр гүр гэсэн шуугиан сонсогдов.
Гүйлгээд хүрээд ирсэн чинь (когда подскакал) ялаа батганууд баз худ болцгоосон (мошкара и мухи становятся кумовьями и сватами = устраивают свадьбу; ялаа — муха, мошка, мошкара; батгана — муха; баз — муж сестры жены; худ — сват), өмч хөрөнгөө хуваалцаж байжээ (свой калым делят, оказывается; өмч — собственность, имущество; хөрөнгө — имущество, капитал; хуваах — делить; хуваалцах — совместно делить). Мориноосоо буунгуут (едва сойдя с коня; буух — сходить, слезать, спускаться) хөрөнгө юугаа холбосон холбооны нь ам бариад зогсож байтал минь (стоял свидетелем относительно калыма и чего-то [там еще]; холбосон холбооны ам барих — быть свидетелем на бракосочетании) гурван жил сувайрсан гунжин хар батгана ([за это] три года бывшую бесплодной трехлетнюю черную муху) шан болгон зааж өглөө шүү (указали как вознаграждение; шан — вознаграждение, плата за услугу; болгох — делать, создавать; заах — показывать; өгөх — давать).
Тэгэхлээр нь түүний нь барьж авах гээд (тогда, захотев ее поймать: «хватая взять») бухын хүзүүний арьсаар хийсэн алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй аргамжаараа (сделанным из кожи с шеи быка золотогрудым, серебрянозадым своим арканом; бух — бык; хүзүү — шея; арьс — кожа) цаламдаад орхичихсон чинь (когда бросил; цаламдах — ловить арканом; орхих — бросать) бухаж тонгорцоглоод (брыкаясь и кувыркаясь) аргамжий нь тас татаад (аркан порвав; татах — тянуть; тас татах — оторвать) нисэж одох нь тэр (улетела она; нисэх — лететь; одох — пойти, отправиться). Тэгэхлээр нь аалзын нарийн шүлсээр аргамж хийж (тогда, сделав аркан из паутины; аалз — паук; шүлс — слюна; аалзын шүлс — паутина) агь шарилжаар уурга хийж аваад (сделав укрюк из полыни) арай гэж гартаа оруулав (едва поймал: «в руку ввел»). Хүч таргы нь хүзүү сээрэн дээр нь дарж үзсэн чинь (когда посмотрел ее жирность, щупая: «надавливая» шею и хребет; хүч тарга — жирность; дарах — давить) сээрэндээ сайн төө (на хребте хорошая пядь; төө — пядь, расстояние между концами вытянутых большого и среднего пальцев), барьсан чихэндээ дөрвөн хуруу өөхтэй тарган байжээ (на схваченном ухе с салом толщиной в четыре пальца жирная была; өөх — сало, жир; тарган — жирный, упитанный, откормленный).
Гүйлгээд хүрээд ирсэн чинь ялаа батганууд баз худ болцгоосон, өмч хөрөнгөө хуваалцаж байжээ. Мориноосоо буунгуут хөрөнгө юугаа холбосон холбооны нь ам бариад зогсож байтал минь гурван жил сувайрсан гунжин хар батгана шан болгон зааж өглөө шүү.
Тэгэхлээр нь түүний нь барьж авах гээд бухын хүзүүний арьсаар хийсэн алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй аргамжаараа цаламдаад орхичихсон чинь бухаж тонгорцоглоод аргамжий нь тас татаад нисэж одох нь тэр. Тэгэхлээр нь аалзын нарийн шүлсээр аргамж хийж агь шарилжаар уурга хийж аваад арай гэж гартаа оруулав. Хүч таргы нь хүзүү сээрэн дээр нь дарж үзсэн чинь сээрэндээ сайн төө, барьсан чихэндээ дөрвөн хуруу өөхтэй тарган байжээ.
Тэндээсээ гунжин хар гүүнийхээ чилэн хар унагаа унаж эхийн нь дүүрч (оттуда, сев на совершенно черного жеребенка своей трехлетней вороной кобылицу и взяв его мать на седло) гунжин хар батганаа хөтөлчихөөд гүйлгэсээр (трехлетнюю черную муху свою поведя, заставляя бежать; хөтлөх — вести) хоногийн газар иртэл харанхуй болоод одов (пока добрался до ночевки, стемнело; харанхуй — темнота). Буугаад гараараа тэмтэрсэн чинь (когда сошел и пощупал рукой; тэмтрэх — ощупывать, шарить; искать) нэг хувхай гадас тааралдаж түүнээс морио уяад орхичихлоо (попался один голый колышек, и к нему коня своего привязал и оставил; гадас — кол, колышек; уях — привязывать, связывать; орхих — бросать; оставлять). Дахиад нэг тэмтэрсэн чинь (когда снова пощупал) хоёр салаа бургас тааралдаж түүнээс буугаа өлгөж орхив (две ветки ивы попались, и на них ружье свое повесил и оставил; салаа — ветвь, ветка; часть; буу — ружье; өлгөх — вешать, развешивать). Гурав дахь удаагаа тэмтэрсэн чинь (когда в третий раз пощупал; удаа — раз) гурван шар чулуу тааралдаж (три желтых камня попались), түүгээр тулга хийж тулчив (сделав из них подпорки, подпер).
Түлэх юм эрээд (ища что-нибудь на растопку; түлэх — разводить огонь) ийш тийш гүйлээ (туда-сюда бегал). Харанхуй учраас юм ч үзэгдэхгүй юм (из-за темени ничего не видно; учир — причина). Бас л сурснаараа (опять, как научился; бас — еще, также, опять; сурах — учиться) гараараа газар тэмтэрч байтал (когда рукой пощупал землю) ашгүй (к счастью) хэдэн бор хомоол гарт дайралдлаа шүү (несколько [комков] коричневого навоза в руку попались; хомоол — конский навоз; дайралдах — встречаться, попадаться). Түүнийгээ хормойлж ирээд галаа түлж (когда собрал его и развел огонь; хормой — пола /одежды/; хормойлох — класть в подол, нести в подоле) зангуугаа нэртэл юм дур дур гэж одов (пока кипятил чай, послышалось: «пошло» что-то со звуком “дур-дур”). Энэ юу юм бол (это что такое) гээд хартал (сказав, когда посмотрел) арын асга өөд (вверх по северному склону; асга — откос, каменистый склон, осыпь) нэг юм торс гээд одов (какая-то вещь промелькнула; торойх — ясно показываться). Дунд нь өөрөө мэл гайхан цэл хөхөрч одлоо шүү (тогда: «посреди этого» я сам удивился до посинения; гайхах — удивляться; хөхрөх — синеть).
Тэндээсээ гунжин хар гүүнийхээ чилэн хар унагаа унаж эхийн нь дүүрч гунжин хар батганаа хөтөлчихөөд гүйлгэсээр хоногийн газар иртэл харанхуй болоод одов. Буугаад гараараа тэмтэрсэн чинь нэг хувхай гадас тааралдаж түүнээс морио уяад орхичихлоо. Дахиад нэг тэмтэрсэн чинь хоёр салаа бургас тааралдаж түүнээс буугаа өлгөж орхив. Гурав дахь удаагаа тэмтэрсэн чинь гурван шар чулуу тааралдаж, түүгээр тулга хийж тулчив.
Түлэх юм эрээд ийш тийш гүйлээ. Харанхуй учраас юм ч үзэгдэхгүй юм. Бас л сурснаараа гараараа газар тэмтэрч байтал ашгүй хэдэн бор хомоол гарт дайралдлаа шүү. Түүнийгээ хормойлж ирээд галаа түлж зангуугаа нэртэл юм дур дур гэж одов. Энэ юу юм бол гээд хартал арын асга өөд нэг юм торс гээд одов. Дунд нь өөрөө мэл гайхан цэл хөхөрч одлоо шүү.
Харанхуйд лавлаж сайн харвал (когда в темноте хорошо присмотрелся; лавлах — уточнять, выяснять) бугын эврээс буугаа өлгөж орхичихсон байж шүү (на рога изюбря ружье свое повесил и оставил, оказывается; буга — изюбрь, олень; эвэр — рога). Буга буугий минь эвэртээ өлгөчихсөн харайлгаж алдаж байна шүү (изюбрь, которого повешенное на рога мое ружье заставило поскакать, пытается его сбросить; харайх — скакать, прыгать; харайлгах — заставлять скакать, пускать вскачь; алдах — ронять; терять). Хөөцөлдөөд нэг хөтөл дээр гараад ирсэн чинь (когда он выбежал на перевал; хөтөл — перевал) буу маань бугыг буудаад унагачихсан (ружье наше выстрелило и свалило изюбря; буудах — стрелять; унах — падать; унагах — валить, заставлять падать) эзэн намайгаа хүлээж байжээ (меня, своего хозяина, ждало; эзэн — хозяин; хүлээх — ждать). Бугын махнаас гурван тэгнээ мах (из мяса изюбря три вьюка мяса; тэгнээ — вьюк, поклажа, разделенная на две части равного веса), арынхаас нь гурван чөдрийн арьс аваад (со спины его кожу на трое пут взяв) эргэж хот дээрээ иртэл (возвращаясь, когда прибыл на стойбище; хот — стойбище; город) гаа, гуу гэсэн дуу гарах нь тэр (слышится: «выходит» звук “гаа, гуу”).
Энэ юу юм бол (это что такое) гээд лавлаад харвал (сказав, когда присмотрелся) галууны хузүүнээс морио уяж орхижээ (к гусиной шее коня своего привязал и оставил, оказывается; галуу — гусь; хузүү — шея). Галуу морио хөтөлчихсөн (гусь коня потащил; хөтлөх — вести) энэ л үргэсэн (он: «этот» испугался; үргэх — пугаться, шарахаться) зайлж байна шүү (и пытается вырваться; зайлах — отходить; уклоняться; освободиться, избавиться).
Харанхуйд лавлаж сайн харвал бугын эврээс буугаа өлгөж орхичихсон байж шүү. Буга буугий минь эвэртээ өлгөчихсөн харайлгаж алдаж байна шүү. Хөөцөлдөөд нэг хөтөл дээр гараад ирсэн чинь буу маань бугыг буудаад унагачихсан эзэн намайгаа хүлээж байжээ. Бугын махнаас гурван тэгнээ мах, арынхаас нь гурван чөдрийн арьс аваад эргэж хот дээрээ иртэл гаа, гуу гэсэн дуу гарах нь тэр.
Дата добавления: 2015-07-16; просмотров: 38 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Миний морийг хэн авах вэ? гээд тавьчихлаа. | | | Энэ юу юм бол гээд лавлаад харвал галууны хузүүнээс морио уяж орхижээ. Галуу морио хөтөлчихсөн энэ л үргэсэн зайлж байна шүү. |